Oświecenie w Rzeczypospolitej

Ożywienie gospodarcze czasów saskich 1700-1721 – wojna północna (zniszczenie ziem polskich w wyniku działań wojennych) 1734-1736 – wojna domowa Po zakończeniu wojny panowanie Augusta III Sasa to okres pokoju Nasilenie wymiany gospodarczej z Saksonią Budowa manufaktur i nowoczesnych zakładów rzemieślniczych Odbudowa ze zniszczeń wojennych miast i miasteczek Dla ułatwienia handlu w miastach zakładano banki Zastępowanie pańszczezny czynszem

Gospodarka czasów stanisławowskich Stanisław August Poniatowski dążył do przekształcenia sarmackiego społeczeństwa w nowoczesne poprzez wprowadzenie w życie idei oświeceniowych, Kontynuował reformy gospodarcze czasów saskich, Wspierał powstawanie nowych manufaktur, Propagował unowocześnienie gospodarki wiejskiej poprzez zamianę pańszczyzny na czynsze, Budował nowe drogi i kanały wodne w celu usprawnienia transportu (kanał Niemen – Dniepr, Bug – Prypeć), Usprawnił system pocztowy.

Collegium Nobilium Szkoła posiadająca charakter uczelni wyższej, Założona w 1740 w Warszawie przez pijara Stanisława Konarskiego, Oprócz tradycyjnych przedmiotów – łaciny i retoryki – uczono fizyki, nauk przyrodniczych oraz języków nowożytnych oraz wychowania fizycznego, Przeznaczona była dla synów magnackich i bogatej szlachty, Jej zadaniem było kształcenie młodego pokolenia Polaków w poczuciu obywatelskiej odpowiedzialności za losy kraju i wychowywanie uczniów na przyszłą elitę społeczeństwa.

Stanisław Konarski Hieronim Franciszek Konarski, imię zakonne: Stanisław dramatopisarz, poeta, tłumacz, edytor, pedagog, publicysta, reformator szkolnictwa i założyciel Collegium Nobilium w roku 1740,

Stanisław Konarski W swoim 4-tomowym traktacie politycznym O skutecznym rad sposobie (1760-1763) przedstawił błędy ustrojowe i dał zarys reformy państwowej. Głównie zajmował się rozważaniami etycznymi. Napisał Mowę o kształtowaniu człowieka uczciwego i prawego obywatela. Człowiek porządny to taki, który nie występuje przeciwko honorowi, nie oszukuje, dotrzymuje słowa i szanuje prawo. Jedyną gwarancją tego zachowania jest religia, która nakłania do dobrego i odstrasza od złego, przekształca grzeszną naturę człowieka skalaną grzechem pierworodnym. Interesujący jak na owe czasy był pogląd Konarskiego, iż wszyscy ludzie są równi. Prawdziwe szlachectwo rozumiał jako kultywowanie cnoty, krytykował moralne wykroczenia szlachty – dumę, pychę, pieniactwo i pijaństwo. Za pierwszą cnotę w wychowaniu moralnym uważał posłuszeństwo (O skutecznym rad sposobie).

Stanisław Konarski Stanisław Konarski postulował w szkolnictwie: nacisk na wiedzę praktyczną nauczanie przedmiotów przyrodniczych nauczanie języka narodowego odsunięcie na dalszy plan łaciny i retoryki wprowadzenie zajęć manualnych i fizycznych postawę chrześcijańską duchowy rozwój ucznia

Szkoła Rycerska Szkoła Rycerska (Akademia Szlacheckiego Korpusu Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej) – szkoła państwowa założona 15 marca 1765 roku w Warszawie przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Utrzymywana przez skarb państwa, Zadaniem Szkoły było przygotowywanie młodzieży do służby wojskowej i cywilnych zadań publicznych. Idea przyświecająca jej powstaniu to „edukacja społeczeństwa poprzez edukację jednostki”, która odbywała się w procesie wychowywania młodzieży i wpajania jej szerokiej wiedzy ogólnej, Była w pewnej mierze odpowiednikiem pruskich szkół rycerskich, zakładanych przez Fryderyka II.

Komisja Edukacji Narodowej Centralny organ władzy oświatowej, Zależny tylko od króla i Sejmu, Powołany w Rzeczypospolitej Obojga Narodów przez Sejm Rozbiorowy 14 października 1773 na wniosek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Komisja Edukacji Narodowej była zarazem pierwszą w Polsce jak i w całej Europie władzą oświatową o charakterze współczesnego ministerstwa oświaty publicznej, Została powołana głównie dlatego, że do 1773 edukacja podstawowa i średnia były w Rzeczypospolitej organizowane przez zakon jezuitów. Taki system edukacji nakierowany był przede wszystkim na kształcenie w zakresie teologii katolickiej przy pomocy łaciny, przy czym inne przedmioty były traktowane jako uboczne i podrzędne, System ten cechował swoisty konserwatyzm i nietolerancja wobec niekatolików, a jednocześnie oderwanie od realnych potrzeb edukacyjnych.

Komisja Edukacji Narodowej Osiągnięcia KEN całkowita reorganizacja systemu szkół średnich opracowanie nowych programów nauczania w duchu umiarkowanego oświecenia utworzenie seminariów nauczycielskich przy uniwersytetach. publikacja nowatorskich podręczników szkolnych reforma Akademii Krakowskiej i Wileńskiej utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych wprowadzenie historii Polski wprowadzenie elementów wychowania fizycznego. nauczanie w języku polskim - nauka w języku łacińskim była zakazana.

Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (1775-1792) – instytucja utworzona przez Komisję Edukacji Narodowej 10 lutego roku 1775 w Warszawie. Prowadziła swą działalność do 19 maja roku 1792, Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych było fachowym organem doradczym Komisji Edukacji Narodowej. Głównym zadaniem Towarzystwa było opracowywanie programów i podręczników szkolnych zgodnych z nowym programem edukacyjnym.

Grzegorz Piramowicz polski duchowny rzymskokatolicki, kaznodzieja, pedagog, działacz oświatowy, pisarz i poeta oświeceniowy, teoretyk wymowy i poezji, filozof, pochodzenia ormiańskiego, Głosił potrzebę nowoczesnego wychowania młodzieży w duchu obywatelskim i patriotycznym, Przyczynił się do stworzenia w Rzeczypospolitej nowoczesnego systemu oświaty.

Operalnia Nazwa budynku teatralnego używana w Polsce za panowania Sasów, Pierwszą operalnię otworzono w Warszawie, Zainagurowała działalność w 1748 roku, Warszawska Operalnia była pierwszym publicznym teatrem operowym. Znajdowała się on w południowo-zachodniej części Ogrodu Saskiego, Na prowincji magnaci fundowali nowe teatry i sale koncertowe.

Teatr Narodowy Teatr Narodowy w Warszawie – najstarszy istniejący do dziś, teatr w Polsce, założony w 1765 roku przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Teatr Narodowy jest dzisiaj jednym z trzech teatrów o statusie instytucji narodowej, o szczególnym znaczeniu dla polskiej kultury – co oznacza, że podlega bezpośrednio Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Oblicze Teatru Narodowego ukształtował na przełomie XVIII/XIX wieku Wojciech Bogusławski – aktor, reżyser, tłumacz, pedagog, dyrektor teatrów.

Teatr Narodowy Wybudowany w 1779 roku budynek na placu Krasińskich w Warszawie, Jednorazowo mógł pomieścić tysiąc widzów, Był siedzibą Teatru Narodowego przez ponad pół wieku.

Biblioteka Załuskich Biblioteka publiczna w Warszawie, od 1780 polska biblioteka narodowa, jedna z największych bibliotek świata drugiej połowy XVIII wieku, jedna z pierwszych w Europie (pierwsza w Polsce), które starały się realizować zadania biblioteki narodowej, gromadząc, katalogując i udostępniając możliwie pełny zasób narodowego piśmiennictwa. Fundatorami byli bracia – biskupi Józef Andrzej i Andrzej Stanisław Załuscy. Biblioteka została otwarta dla publiczności 8 sierpnia 1747. Po upadku insurekcji kościuszkowskiej zbiory Biblioteki zostały zrabowane przez Rosjan i wywiezione w okresie od grudnia 1794 do stycznia 1795 na rozkaz Katarzyny II do Petersburga. Po I wojnie światowej zbiory dawnej Biblioteki Załuskich zostały częściowo zwrócone w latach 1921–1934 na mocy traktatu ryskiego. Stopniowo włączane od 1928 do Biblioteki Narodowej, uległy w znacznej części zniszczeniu w 1944, podpalone przez wojska niemieckie.

Biblioteka Załuskich Zawiązek zbiorów stanowiły prywatne biblioteki Andrzeja Olszowskiego, Andrzeja Chryzostoma Załuskiego i Józefa Andrzeja Załuskiego oraz biblioteka Sobieskich, której najcenniejszą część stanowiły zbiory Żółkiewskich, składające się m.in. ze spuścizn po królach Zygmuncie Auguście i Stefanie Batorym. Kolekcje braci Załuskich obejmowały księgozbiór, rzeźby i płótna, gabinety rycin (przeszło 40 tys. pozycji), numizmatyczny, historii naturalnej, zbiory kartograficzne i matematyczne oraz obserwatorium astronomiczne. Zbiory Biblioteki pomnażano przez zakupy dokonywane za pośrednictwem krajowych i zagranicznych agentów, na aukcjach księgarskich, dzięki darowiznom, wymianie, wyszukiwaniu rzadkich dzieł po klasztorach i zbiorach prywatnych.

Biblioteka Załuskich Plany otwarcia dla publiczności połączonych księgozbiorów braci Załuskich zostały ogłoszone w 1732, Zbiory przeniesiono w 1745 do pałacu daniłowiczowskiego, Zbiory zajmowały 29 sal, Zbiory udostępniano początkowo głównie przez wypożyczanie; wobec dużych strat wprowadzono korzystanie z nich wyłącznie na miejscu. W myśl założeń Załuskich Biblioteka pełniła funkcję ośrodka życia naukowego i literackiego w Polsce.

Ignacy Krasicki Biskup warmiński, arcybiskup gnieźnieński, poeta, prozaik i publicysta, Jeden z głównych przedstawicieli polskiego oświecenia. Nazywany „księciem poetów polskich”. Jest autorem dzieła uznawanego za pierwszą polską powieść (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki). Tworzył głównie bajki, satyry i poematy heroikomiczne.

Ignacy Krasicki Pies szczekał na złodzieja, całą noc się trudził; PAN I PIES SKĄPY Pies szczekał na złodzieja, całą noc się trudził; Obili go nazajutrz, że pana obudził. Spał smaczne drugiej nocy, złodzieja nie czekał; Ten dom skradł; psa obili za to, że nie szczekał. Chciał się skąpy obwiesić, że talera stracił. Żeby jednak za powróz dwóch groszy nie spłacił, Ukradł go po kryjomu. Postrzegli sąsiedzi. Kiedy więc, osądzony na śmierć, w jamie siedzi, Rzekł, gdy jedni żałują, a drudzy go cieszą: "To szczęście, że mnie przecież bez kosztu powieszą".

Adam Naruszewicz Polski jezuita, nadworny historyk i poeta, dramatopisarz i tłumacz, Ojciec polskiego klasycyzmu. Pisał dzieła historyczne i wiersze. Uznanie przyniosło mu napisanie takich dzieł jak Historia narodu polskiego czy Dzieje prehistoryczne. Wielką sławę przyniosły Adamowi Naruszewiczowi satyry. Programowa satyra Naruszewicza nosi tytuł Wiek zepsuty. Poeta, idąc śladem myśli Jean- Jacques’a Rousseau, potępia cywilizację, która doprowadza współczesny mu świat do degeneracji i upadku. Potrzebny jest powrót do „złotego wieku” – czasów, kiedy ludzie kierowali się wartościami moralnymi i praktykowali podstawowe cnoty.

Stanisław Staszic polski działacz oświeceniowy, pionier spółdzielczości, pisarz polityczny i publicysta, filozof i tłumacz, wolnomularz, przyrodnik: geograf i geolog; ksiądz katolicki (przez niemal 20 ostatnich lat życia Staszic nie pełnił posługi duszpasterskiej i nie nosił sutanny).

Stanisław Staszic W 1812, w folwarku Jarosławiec (koło Uchań) założył Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, stając się tym samym prekursorem spółdzielczości w Polsce Zwolennik gruntownych reform systemowych w I Rzeczypospolitej, w okresie Sejmu Wielkiego wspierał piórem zmiany przeprowadzane przez parlament. Współorganizator szkoły uniwersyteckiej w Warszawie (1816) oraz Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Odegrał ważną rolę w rozwoju przemysłu, działając jako geolog i badacz natury. Przygotował plan rozbudowy Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Z inicjatywy Staszica powstało wiele obiektów przemysłowych, m.in. pierwsze w Królestwie Polskim huty cynku oraz ośrodki hutnictwa żelaza.

Stanisław Staszic Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego – praca Stanisława Staszica opublikowana anonimowo w roku 1787. Staszic zawarł w nim propozycje środków zaradczych dla uratowania kraju przed upadkiem. Książka składała się z 19 rozdziałów, między innymi: Edukacja, Prawodawstwo, Władza wykonawcza etc., ostatni rozdział brzmi: Sposób ratowania Polski od podziału. Edukacja według Staszica miała być podporządkowana nadrzędnym celom narodowym. Ważną rolę miało zaszczepienie cech społecznych, warunkujące przygotowanie młodego człowieka do życia w zbiorowości ludzkiej. Żądał upaństwowienia szkolnictwa w myśl Komisji Edukacji Narodowej, ale wbrew jej woli postulował rozpoczęcie nauki od problemów moralności społecznej, akcentując potrzebę rozszerzenia zajęć praktycznych, przygotowujących do życia publicznego i zawodowego. Co do systemu rządzenia odbiegał Staszic od teorii Monteskiusza o rozdziale władzy prawodawczej od wykonawczej. Żądał bezpośredniego sprawowania władzy przez lud, aby władza rządziła i ustalała prawa. Pisał: Niechaj Sejm nieustanny moc prawodawczą z mocą wykonawczą złączy. Staszic występował więc przeciw „wyłącznictwu” jednej klasy uważającej się za reprezentację całej reszty społeczeństwa.

Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski - kontynuuje tu Stanisław Staszic poglądy, które zawarł już w Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego. Zasady ustroju zostały oparte na oświeceniowym „prawie człowieka”, które miało gwarantować równość wolność i własność wszystkim członkom społeczeństwa. Staszic dostrzega jednak ratunek dla utrzymania państwowości Polski we wprowadzeniu despotyzmu – władzy silnej ręki. Podkreśla jednak, że byłoby to rozwiązanie krótko okresowe. Większą szanse dla Polski widzi, w reformie w duchu oświeceniowego republikanizmu, który potrafiłby wyzwolić wszystkie siły narodu. Podstawą do udoskonalenia ustroju w Polsce, mającej kształt monarchii konstytucyjnej, ma być nowa koncepcja narodu. Zamiast „wyłącznictwa” magnacko-szlacheckiego, typowego dla feudalizmu, postuluje system oparty na dominacji szlachecko-mieszczańskiej.

Hugo Kołłątaj polski polityk, publicysta oświeceniowy, pisarz polityczny, satyryk, poeta, geograf, historyk. Jeden z twórców Konstytucji 3 maja.

Hugo Kołłątaj Jako publicysta zajmował się przede wszystkim nauką, oświatą i wychowaniem, a jego prace poruszające sprawy społeczne i władzy państwowej były podstawą Konstytucji 3 Maja. Postulował: dziedziczność tronu zniesienie liberum veto ogólne opodatkowanie zmniejszenie wpływów magnaterii sejm gotowy prawa dla mieszczan wolność dla chłopstwa (zamiana pańszczyzny na czynsz)

Franciszek Zabłocki Komediopisarz i poeta polski, publicysta, tłumacz, ksiądz katolicki, wolnomularz, Na dorobek twórczy Franciszka Zabłockiego składają się: wiersze okolicznościowe, ody, bajki, listy poetyckie, sielanki, satyry, poemat mitologiczny, Napisał ponad 50 komedii, z których najważniejsze to: Zabobonnik, Sarmatyzm, Król w Kraju Rozkoszy i Fircyk w zalotach. Tłumaczył z języków francuskiego i angielskiego: sztuki, powieści i podręczniki historii czy fizyki.

Julian Ursyn Niemcewicz Polski dramaturg, powieściopisarz, poeta, historyk, pamiętnikarz, publicysta, tłumacz, wolnomularz, Był jednym z adiutantów księcia A.K. Czartoryskiego, z którym odbył w okresie 1781-1788 szereg podróży do zachodniej Europy, Pośród jego obfitej twórczości, do dziś nieopracowanej ani niewydanej w całości, znajdują się: preromantyczne ballady i dumy, poematy, m.in. Puławy (fragment opublikowany, 1855), powieści historyczne, bajki. Powrót posła – pierwsza polska komedia polityczna. Została napisana w związku z doraźną potrzebą chwili. Utwór zawiera pochwałę programu Stronnictwa Patriotycznego i ośmiesza poglądy przeciwnych mu konserwatystów. Przy tym zawiera jednak przesłanie, że opozycjoniści mogą dojść do porozumienia.

Canaletto Bernardo Bellotto zwany Canaletto, także Canaletto młodszy - włoski malarz, przedstawiciel weneckiego malarstwa wedutowego, od 1767 czynny w Polsce. Weduta (wł. veduta – widok, panorama) – obraz, rysunek lub rycina, przedstawiające ogólny widok miasta lub jego fragment. Inaczej pejzaż miejski, prospekt. Na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego zyskał pozycję nadwornego malarza. Na zlecenie króla pracował przy dekorowaniu Zamku Ujazdowskiego.

Canaletto Obrazy Bellotta charakteryzują się przede wszystkim wielką pieczołowitością w odmalowywaniu szczegółów – mimo niewielkiego formatu bardzo dopracowane są wszystkie stroje, twarze postaci (do tego stopnia, że fachowcy rozpoznają w nich poszczególne osoby, w większości rodzinę Poniatowskiego). Z detalami uwieczniana była i architektura, lecz na tym polu Canaletto dopuszczał się pewnych przekłamań, udoskonaleń. Ta dokładność, została wykorzystana przy odbudowie zniszczonej podczas wojny Warszawy.

Canaletto Kościół Wizytek Kościół Wizytek

Canaletto Zamek Królewski w Warszawie Zamek Królewski w Warszawie

Marcello Bacciarelli Włoski malarz, przedstawiciel baroku i klasycyzmu, od 1756 czynny w Polsce, Od 1766 nadworny malarz Stanisława Augusta Poniatowskiego, profesor Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Na polecenie króla wykonał Bacciarelli szereg scen z historii Polski oraz poczet królów polskich do Pokoju Marmurowego na Zamku Królewskim w Warszawie. Najbardziej jednak interesowało go malarstwo portretowe. Samych portretów króla Stanisława Augusta pozostawił ponad 30. Sportretował także członków najbliższej rodziny królewskiej i polskiej arystokracji.

Marcello Bacciarelli Stanisław August Poniatowski Kazimierz Wielki

Dominik Merlini działający w Polsce architekt pochodzący z Włoch. W wieku dwudziestu lat opuścił Lombardię i przyjechał do Warszawy. W wieku trzydziestu lat został architektem królewskim i pozostawał nim aż do swej śmierci. Stanowisko piastował najpierw za rządów Augusta III Sasa, potem Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1773 roku objął urząd naczelnego architekta Rzeczypospolitej. Do najsłynniejszych dzieł Dominika Merliniego zalicza się Pałac na Wodzie w warszawskim kompleksie pałacowo-ogrodowym w Łazienkach Królewskich.

Dominik Merlini Na początku swej pracy budował on w stylu późnego baroku, który jeszcze podówczas utrzymywał się w Europie. To, że przeszedł na klasycyzm, było w dużej mierze zasługą króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Innymi detalami, chętnie stosowanymi przez Merliniego były kamienne balustrady, którymi wieńczył fasady (widoczne w Pałacu na Wodzie). Poza tym stosował ozdobne wsporniki, czyli elementy znajdujące się między kolumną a podpieraną przez nią częścią dachu (gzymsem). Wszystko to były pozostałości po jego nawykach z czasu baroku, które przecież nie występowały często w klasycyzmie europejskim. Merlini nie tworzył wyłącznie dla króla. Budował wiele dworów, pałaców i kamienic magnackich. W roku 1787 przeprowadza częściową restaurację Zamku Wawelskiego. Jak obliczyli historycy, Dominik pozostawił po sobie ok. 50 dzieł. Największe z nich to Łazienki, poza tym przebudowa wnętrz Zamku Królewskiego, kilka ratuszy w całej Polsce, m.in. w Piotrkowie Trybunalskim, obiekty użyteczności publicznej, teatry i kaplice.

Dominik Merlini – Pałac na Wodzie

Dominik Merlini – Pałac Myślewicki

Dominik Merlini – Królikarnia

Oświecenie stanisławowskie W czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego wielką wagę przywiązywano do literatury i oświaty więc te czasy nazwano także OŚWIECENIEM STANISŁAWOWSKIM. Czasy Stanisławowskie przyniosły rozkwit polskiego piśmiennictwa. Wydawano i drukowano poezję, dzieła naukowe, prasę, publicystykę. Autorzy dziel nie tylko chcieli śmieszyć, ale też uczyć. Znanymi publicystami byli m.in. Hugo Kołłątaj i Stanisław Staszic. Stanisław August wiele czasu poświęcał kulturze i oświacie, ponieważ nie mógł do końca zrealizować swoich planów politycznych. Król lubił być otaczany przez artystów. Wydawał wiele pieniędzy na obrazy i rzeźby zdobiące sale Zamku Królewskiego. Na królewskim dworze malowali: Canaletto i Marcello Bacciarelli. Zostawili oni po sobie piękne obrazy oddające najmniejsze szczegóły ówczesnej stolicy. Król był mecenatem sztuki.