Wykład 10: Polityka pieniężna – podstawowe pojęcia Polityka gospodarcza Wykład 10: Polityka pieniężna – podstawowe pojęcia

Co to jest polityka pieniężna? Polityka pieniężna polega na regulowaniu ilości pieniądza w obiegu w taki sposób, aby ilość ta była wystarczająca dla potrzeb obrotu gospodarczego i funkcjonowania gospodarki, a zarazem nie powodowała inflacji; Podaż pieniądza winna być równa popytowi na pieniądz; podaż wyższa od popytu powoduje wzrost wydatków na dobra i usługi, i może prowadzić do inflacji, natomiast podaż niższa od popytu powoduje spadek wydatków na dobra i usługi i może prowadzić do recesji.

„Szczególny” rodzaj zasobu/towaru/aktywu; Nie przynosi dochodu; Pieniądz i jego cechy „Szczególny” rodzaj zasobu/towaru/aktywu; Nie przynosi dochodu; Jest powszechnie akceptowany; Posiada wartość samoistną (kruszec) lub umowną (pieniądz papierowy) – w tym drugim przypadku „umowa” opiera się na nakazie prawnym i zaufaniu (pieniądz jako „dobro publiczne”); Łatwy i niedrogi w przechowywaniu, transporcie i obrocie; Jednorodny a zarazem podzielny.

Funkcje pieniądza Środek wymiany/płatniczy – rozwiązuje tzw. problem „podwójnej zbieżności” (double coincidence); Środek przechowywania wartości; Jednostka rozrachunkowa – „numéraire” (pozwala agregować różne wielkości); Potrzeba istnienia pieniądza wynika z niedoskonałej informacji i wysokiego kosztu jej zbierania;

Najkrótsza historia pieniądza Od pieniądza rzeczowego (bydło, zboże, kamienie), poprzez kruszec i pieniądz papierowy, do pieniądza „plastikowego” (karty płatnicze) i elektronicznego – wytworzenie i posługiwanie się pieniądzem coraz mniej kosztuje, jest on coraz łatwiejszy i bezpieczniejszy w stosowaniu; Przygody z pieniądzem kruszcowym i papierowym: inflacja w XVI w., pierwsza inflacja papierowa (Law, 1720), wielkie inflacje lat 20-ch XX w. (Niemcy, Węgry, Polska); Prawo Kopernika-Greshama („pieniądz gorszy wypiera lepszy”) i jego mutacja w postaci dwuwalutowości („pieniądz lepszy wypiera gorszy”); Każdy towar może w pewnym stopniu pełnić funkcje pieniądza, ale obecna postać pieniądza jest najwygodniejsza (zob. pożądane cechy).

Popyt na pieniądz Czynniki określające popyt na pieniądz: dochód realny y (motyw transakcyjny); poziom cen P (motyw transakcyjny); nominalna stopa procentowa i (motyw spekulacyjny); koszt zamiany pieniądza na inne aktywa finansowe c i odwrotnie (motyw spekulacyjny) czynniki psychologiczne (motyw ostrożnościowy); Funkcje popytu na pieniądz realny (real cash balance) Równanie ilościowe klasyczne (Hume): MV = Py, czyli M = (1/V)Py Równanie ilościowe „Cambridge”: M = kPy Równanie współczesne (Keynes) : M/P = L (y, i, c)

Podaż pieniądza – rodzaje pieniądza pieniądz banku centralnego (pieniądz rezerwowy, monetary base, high powered money): bank centralny kreuje gotówkę C oraz ustala minimalne rezerwy banków R(o); pieniądz rezerwowy (baza monetarna) M0 jest sumą gotówki C, rezerw obowiązkowych R(o) i rezerw dobrowolnych R(d) utrzymywanych przez banki komercyjne w banku centralnym; pieniądz banków komercyjnych: depozyty bankowe; podaż pieniądza ogółem = suma pieniądza rezerwowego i pieniądza depozytowego;

Definicje agregatów pieniężnych M0 = gotówka w obiegu plus rezerwy banków komercyjnych (R(o) + R(d)) w banku centralnym; jest to tzw. pieniądz rezerwowy lub baza monetarna; M1 = M0 plus wkłady (depozyty) na żądanie (a vista) M2 = M1 plus wszystkie wkłady (depozyty) terminowe; M3 = M2 minus wkłady (depozyty) o terminie zapadalności > 2 lata, plus lokaty pozabankowe (np. certyfikaty, bony pieniężne, lokaty w kasach oszczędnościowych, funduszach ubezpieczeniowych); Różne składniki szerokiego pieniądza różnią się płynnością i dochodowością – między tymi cechami występuje wymienność (trade off).

Wymienność (trade-off) pomiędzy płynnością a dochodowością różnych agregatów pieniężnych

Zmiany ilości pieniądza w Polsce, XII/1996 – VII/2012, mln zł

Podaż pieniądza M3 i czynniki jego kreacji (mln zł) Wyszczególnienie 31.12.2009 31.12.2010 31.12.2011 31.12.2012 A. Podaż pieniądza M3 720 232 782 533 881 503 921 412,5 1. Pieniądz gotówkowy w obiegu (poza kasami banków) 89 778 92 711 101 847 102 470,5 2. Depozyty i inne zobowiązania 624 980 682 101 761 922 797 866,2 2.1. Gospodarstwa domowe 383 601 421 316 478 018 514 905,6 2.2. Niemonetarne instytucje finansowe 32 465 36 646 40 521 52 378,1 2.3. Przedsiębiorstwa 164 894 181 288 203 158 187 779,0 2.4. Instytucje niekomercyjne działające na rzecz gospodarstw dom. 14 137 14 868 14 779 16 498,1 2.5. Instytucje samorządowe 21 923 21 595 23 293 24 483,2 2.6. Fundusze ubezpieczeń społecznych 7 960 6 387 1 946 1 822,1 3. Pozostałe składniki M3 5 475 7 721 17 734 21 075,7 B. Aktywa zagraniczne netto 68 508 91 464 140 522 169 184,6 - w mln EUR 16 676 23 095 31 815 41 383,6 C. Aktywa krajowe netto 651 725 691 070 740 981 752 227,9 1. Należności 705 097 769 484 880 829 901 117,0 1.1. Gospodarstwa domowe 420 974 479 978 536 972 538 120,1 1.2. Niemonetarne instytucje finansowe 28 748 26 671 28 114 35 571,1 1.3. Przedsiębiorstwa 219 781 219 488 261 357 270 420,4 1.4. Instytucje niekomercyjne działające na rzecz gospodarstw dom. 2 718 3 413 4 177 4 846,9 1.5. Instytucje samorządowe 29 026 40 115 49 364 51 318,3 1.6. Fundusze ubezpieczeń społecznych 3 760 844 840,2 2. Zadłużenie netto instytucji rządowych szczebla centralnego 115 470 123 451 121 627 108 380,1 3. Saldo pozostałych pozycji (netto) -168 482 -201 865 -261 475 -257 269,2

Monetyzacja gospodarki Monetyzacja, czyli stosunek ilości pieniądza do PKB, jest dobrym wskaźnikiem poziomu rozwoju gospodarczego; Dane dla Polski, w % (obliczone jako stosunek średniej arytmetycznej wartości M1 i M2 z początku i końca roku, podzielone przez wartość PKB) Rok M1/PKB M2/PKB 2006 22,8 41,7 2007 26,0 43,8 2008 26,9 47,6 2009 27,5 51,2 2010 29,6 52,6 2011 30,1 53,7 M1/PKB w krajach OECD: 25%-40%. M2/PKB w krajach OECD: 40%-120%.

Funkcje banków Funkcje banku centralnego: Funkcje banków komercyjnych: emisja pieniądza rezerwowego (gotówkowego); zasilanie banków komercyjnych w pieniądz rezerwowy; nadzór nad systemem bankowym; pożyczkodawca ostatniej szansy (lender of last resort); Funkcje banków komercyjnych: pośrednictwo finansowe (gromadzenie depozytów i udzielanie kredytów); regulowanie płatności transakcyjnych; kreowanie pieniądza bankowego – depozytów (tylko banki mogą legalnie udzielać pożyczek powyżej kwoty otrzymanych wkładów);

Rezerwy bankowe Bank komercyjny utrzymuje rezerwy ze względów ostrożnościowych (zachowanie niezbędnej płynności) i z uwagi na wymogi ustawowe (rezerwy obowiązkowe); rezerwy przynoszą dochód lub nie; Rezerwy obowiązkowe: ustalony % od depozytów (mniejsza stawka od terminowych, większa od à vista), utrzymywane w banku centralnym, oprocentowane lub nie; Obecnie stopa rezerw obowiązkowych w Polsce wynosi 3,5% (od czerwca 2009 r do końca 2010 było 3%); w UE waha się od 0% do 2%; Różne znaczenia pojęcia „rezerwa”: rezerwy bankowe obowiązkowe, dobrowolne, rezerwy walutowe, pieniądz rezerwowy.

Bilans Narodowego Banku Polskiego Aktywa 31.12.2011 mln zł Pasywa 31.12.2011 mln zł 1. Kredyty, pożyczki i inne należności od podmiotów krajowych 383 1. Pieniądz w obiegu 112 090 1.1. Pozostałe monetarne instytucje finansowe 356 2. Zobowiązania wobec krajowych MIF 119 824 1.2. Sektor rządowy i samorządowy 2.1. Rachunki bieżące (w tym rezerwy obowiązkowe) 20 417 1.3. Pozostałe sektory krajowe 26 2.2. Depozyt na koniec dnia 5 976 2. Papiery dłużne 2.3. Inne operacje polityki pieniężnej 93 431 3. Papiery z prawem do kapitału i udziały wyemitowane przez podmioty krajowe 54 2.4. Pozostałe zobowiązania 170 4. Aktywa zagraniczne 340 466 3. Zobowiązania wobec rezydentów 20 781 4.1. Złoto 17 804 3.1. w tym: w walutach obcych 16 126 4.2. Należności od MFW 10 145 4. Zobowiązania wobec nierezydentów 10 379 4.3. Pozostałe należności zagraniczne 306 509 4.1. w tym: w walutach obcych 10 056 5. Aktywa trwałe 2 195 5. Zobowiązania wobec MFW 6 844 6. Pozostałe aktywa 898 6. Różnice z wyceny 54 668 4. Fundusze i rezerwy 13 869 6.Pozostałe pasywa 968   7. Wynik finansowy -2 821 6. Aktywa ogółem 336 772 8. Pasywa ogółem

Bilans Narodowego Banku Polskiego Aktywa 31.12.2011 mln zł 31.12.2012 mln zł Pasywa 31.12.201 1. Złoto i należności w złocie 17 804 17 066 1. Pieniądz w obiegu 112 090 113 667 2. Należności od nierezydentów w walutach obcych 316 655 320 541 2. Zobowiązania wobec krajowych pozostałych MIF w wal. krajowej z tyt. operacji polityki pieniężnej 119 824 153 633 2.1. Należności od MFW 10 145 9 584 2.1. Rachunki bieżące (w tym rach. rezerw obowiązkowych) 20 417 48 816 2.2. Pozostałe należności zagraniczne 306 509 310 957 2.2. Depozyty na koniec dnia 5 976 4 975 3. Należności od rezydentów w wal. obcych 2.3. Depozyty o stałym oprocentowaniu 4. Należności od nierezydentów w wal. kraj. 2.4. Inne operacje polityki pieniężnej 93 431 99 842 5. Należności od krajowych MIF w walucie krajowej z tyt. operacji polityki pieniężnej 3. Pozostałe zobowiązania wobec krajowych pozostałych MIF w wal. krajowej 170 229 6. Pozostałe należności od krajowych pozostałych MIF w walucie krajowej 356 4. Zobowiązania wobec innych rezydentów w wal. krajowej 4 656 4 798 7. Dłużne papiery wartościowe rezydentów w walucie krajowej 4.1. Zobowiązania wobec sektora rządowego 4 607 4 743 8. Należności od sektora rządowego w wal. krajowej 4.2. Pozostałe zobowiązania 49 55 9. Pozycje w trakcie rozliczenia 5. Zobowiązania wobec nierezydentów w wal. krajowej 323 149 10. Pozostałe aktywa 1 957 1 312 6. Zobowiązania wobec rezydentów w walutach obcych 16 126 15 820 10.1. Środki trwałe i wartości niematerialne i prawne 874 897 7. Zobowiązania wobec nierezydentów w walutach obcych 10 056 10 864 10.2. Pozostałe aktywa finansowe 194 182 8. Zobowiązania wobec MFW 6 844 6 219 10.3. Różnice z wyceny instrumentów pozabilansowych 72 6 9. . Pozycje w trakcie rozliczenia 10.4. Rozliczenia międzyokresowe kosztów 57 10. Pozostałe pasywa 862 262 10.5. Inne 761 177 10.1. Różnice z wyceny instrumentów pozabilansowych 548 3 10.2. Rozliczenia międzyokresowe 201 202 10.3. Inne 114 11. Rezerwy na przyszłe zobowiązania 105 12. Różnice z wyceny 54 668 25 157 13. Fundusze i rezerwy 13 869 13 925 13.1. Fundusz statutowy 1 500 13.2. Fundusz rezerwowy 535 967 13.3. Rezerwy 11 834 11 458 14. Wynik finansowy - 2 821 -5 917 14.1. Wynik finansowy roku bieżącego 8 637 5 541 14.2. Strata z lat ubiegłych - 11 458 Aktywa ogółem 336 772 338 919 Pasywa ogółem

Bilans skonsolidowany krajowego sektora monetarnych instytucji finansowych Aktywa 31.12.2011 mln zł 31.12.2012 mln zł Pasywa 31.12.2011 31.12.2012 mln zł 1. Kredyty, pożyczki krajowe 898 682 914 148 1. Pieniądz gotówkowy w obiegu 101 848 102 470 1.1. dla sektora rządowego i samorządowego 76 799 79 637 2. Depozyty i inne zobowiązania krajowe 826 423 1.2. dla pozostałych sektorów 821 882 834 511 2.1. wobec sektora rządowego 45 907 52 532 2. Dłużne papiery wartościowe krajowe 149 621 147 874 2.2. wobec pozostałych sektorów 780 516 821 758 2.1. sektora rządowego i samorządowego 140 940 133 421 2.2.1. bieżące 366 204 382 349 2.2. pozostałych sektorów 8 680 14 452 2.2.2. terminowe 404 634 426 247 3. Papiery udziałowe krajowe 7 105 8 987 2.2.3. operacje odkupu 9 576 13 047 4. Aktywa zagraniczne 405 471 410 399 3. Emisja dłużnych papierów wartościowych 38 584 43 910 5. Aktywa trwałe 42 662 44 981 4. Kapitał własny i rezerwy 191 633 213 800 6. Aktywa pozostałe 34 904 36 605 5. Pasywa zagraniczne 264 949 240 666   6. Pozostałe pasywa 114 680 87 167 7. Aktywa ogółem 1 538 444 1 562 994 7. Pasywa ogółem

Mnożnik pieniężny Występuje zależność między rezerwami R a depozytami D: R ≥ q (D), czyli D ≤ (1/q) R oraz D = [1/(q+q’)](R), gdzie q = stopa rezerw obowiązkowych, a q’ = stopa rezerw dobrowolnych); Definicja mnożnika pieniężnego: ile z jednostki bazy monetarnej M0 (gotówka + rezerwy) powstaje jednostek szerszych agregatów M1, M2, M3; różne formuły mnożnika bazy monetarnej: M1/M0, M2/M0, M3/M0; Wielkość mnożnika bazy monetarnej Dokładnie znana tylko ex-post, ale nie ex ante: bank centralny może kontrolować całe M0, ale nie poszczególne składniki, bo udział gotówki C w obiegu zależy od preferencji ludzi, a udział rezerw R zależy od skłonności banków do utrzymywania rezerw ponad poziom rezerwy obowiązkowej;

Arytmetyka mnożnika pieniężnego Gotówka C = cM1, Rezerwy = (q+q’)D M0 = C + R = cM1 + (q+q’)D (1) M1 = C + D = cM1 + D (2) Z (2) mamy: D = M1 (1 – c). Podstawiając do (1) mamy: M0 = M1 [ c + (q+q’)(1-c) ] Stąd mnożnik pieniężny jest równy: 1 M1/M0 = -------------------- c + (q+q’) (1-c) M1/M0 = max = 1/(q+q’), dla c = 0; M1/M0 = min =1, dla c = 1.

Arytmetyka mnożnika: wnioski Wniosek 1: Wielkość mnożnika jest tym mniejsza, im większy jest współczynnik c udziału gotówki w M1, M2, M3, czyli współczynnik „wyciekania” pieniądza poza system bankowy; Wniosek 2: Bank centralny nie może ustalać c, ma zatem tylko pośredni wpływ na M1, M2, M3; Wniosek 3: Bank centralny ustala stopę rezerw obowiązkowych q, ale nie ma wpływu na stopę rezerw dobrowolnych q’; im większe rezerwy dobrowolne, tym większe (q+q’) i tym mniejszy mnożnik.

Przykład działania mechanizmu mnożnika: początkowy depozyt 100, stopa rezerw q=10% Bank A Aktywa Pasywa 10 - rezerwa 90 – udzielony kredyt 100 - depozyt Bank B Aktywa Pasywa 9 - rezerwa 81 – udzielony kredyt 90 - depozyt Bank C Aktywa Pasywa 8,1 - rezerwa 72,9 – udzielony kredyt 81 - depozyt Bank D Aktywa Pasywa 7,29 - rezerwa 65,61 – udzielony kredyt 72,9 - depozyt

Przykład działania mechanizmu mnożnika (dokończenie) Suma depozytów: Σ (D) = 100+90+81+72,9+65,61+..... = 1000 Suma depozytów (w postaci ogólnej): D(1-q) + D(1-q)(1-q) + D(1-q)(1-q)(1-q) + .... = D(1/q) Suma ciągu: Σ (D) = D(1/q)

Czynniki ograniczające wielkość i działanie mnożnika Rola gotówki: im większą część depozytów ludzie wypłacają w gotówce, tym więcej pieniędzy „wycieka” z systemu bankowego, tym mniejsze depozyty, i tym mniejszy mnożnik; Rola instytucji pozabankowych: część pieniędzy trafia do instytucji finansowych pozabankowych pozbawionych możliwości kreowania pieniądza (100% rezerwy obowiązkowej – kasy oszczędnościowe, fundusze ubezpieczeniowe); Rola rezerw dobrowolnych: banki nie zawsze zwiększają kredyty i depozyty, gdy nastąpi wzrost rezerw (np. oczekując na lepsze lokaty, w sytuacji dużej niepewności, w sytuacji kryzysowej)

Wartości mnożników pieniężnych w Polsce, (grudzień 1996-lipiec 2012)