Geneza filozofii i specyfika myślenia filozoficznego Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik www.filozofia.umcs.lublin.pl

„Zaszczyty i sława, z zazdrością podziwiane bardziej od wszystkich innych rzeczy, pełne są nieopisanej głupoty; temu bowiem, kto dostrzegł światłość rzeczy wiecznych, wydaje się głupotą ubieganie się o tamte. […] Nic boskiego nie przysługuje ludziom prócz tego tylko godnego uwagi, co jest w nas z rozumu i mądrości; bo to tylko wydaje się nieśmiertelne i boskie. […] Dlatego powinniśmy albo zajmować się filozofią, albo pożegnać się z życiem i odejść stąd, ponieważ wszystko poza tym jest bezsensowne i bezwartościowe”. (Arystoteles, Zachęta do filozofii, frg 105-110) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Na następnych slajdach znajdziesz słynne sentencje filozofów z różnych epok. Napisz kilka zdań na temat, z jakim zagadnieniem Twoim zdaniem się wiążą. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki. Heraklit z Efezu www.umcs.filozofia.lublin.pl

Byt jest a niebytu nie ma. Parmenides z Elei www.umcs.filozofia.lublin.pl

W rzeczywistości istnieją tylko atomy i próżnia. Demokryt z Abdery www.umcs.filozofia.lublin.pl

Wiem, że nic nie wiem. Sokrates www.umcs.filozofia.lublin.pl

Rzeczy są cieniami idei. Platon www.umcs.filozofia.lublin.pl

Prawdziwa wiedza to znajomość przyczyn. Arystoteles www.umcs.filozofia.lublin.pl

Największe zło, śmierć, nie dotyka nas ani trochę, gdyż póki jesteśmy, nie ma śmierci, a odkąd jest śmierć, nie ma nas. Epikur www.umcs.filozofia.lublin.pl

Zło jest brakiem dobra. Św. Augustyn www.umcs.filozofia.lublin.pl

Nie należy mnożyć bytów bez potrzeby. Wilhelm Ockham www.umcs.filozofia.lublin.pl

Myślę, więc jestem. Rene Descartes www.umcs.filozofia.lublin.pl

Serce ma swoje racje, których rozum nie zna. Blaise Pascal www.umcs.filozofia.lublin.pl

Nic nie dzieje się bez racji. Gottfried Wilhelm Leibniz www.umcs.filozofia.lublin.pl

Być, to być postrzeganym. George Berkeley www.umcs.filozofia.lublin.pl

Biorąc do ręki jakiś tom, traktujący np Biorąc do ręki jakiś tom, traktujący np. o teologii albo szkolnej metafizyce, zapytujemy: Czy zawiera jakieś rozumowanie abstrakcyjne, dotyczące wielkości lub liczby? Nie. Czy zawiera jakieś oparte na doświadczeniu rozumowanie dotyczące faktów i istnienia? Nie. A więc w ogień z nim, albowiem nie może zawierać nic prócz sofisterii i złudzeń! David Hume. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Dwie rzeczy napełniają umysł coraz to nowym i wzmagającym się podziwem i czcią, im częściej i trwalej nad nimi się zastanawiamy: niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie. Immanuel Kant www.umcs.filozofia.lublin.pl

Bóg umarł. Friedrich Nietzsche www.umcs.filozofia.lublin.pl

Byt określa świadomość. Karol Marks www.umcs.filozofia.lublin.pl

O czym nie można mówić, o tym trzeba milczeć. Ludwig Wittgenstein www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia jako nauka o podstawach „Gdzie inne nauki się zatrzymują, gdzie rezygnując z dalszych pytań, przyjmują pewne założenia, tam filozofii dopiero zaczyna pytać. Nauki poznają – on zaś pyta, czym jest poznanie; inni formułują prawa – on zaś stawia pytanie, czym jest prawo. Starzy ludzie i politycy mówią o sensie życia i o celowości – filozof pyta, czym jest sens i cel. Dzięki temu filozofia jest nauką radykalną – w tym znaczeniu, że stara się dotrzeć do korzeni; głębiej niż jakakolwiek inna nauka; że tam, gdzie inne nauki są zaspokojone, filozof chce dalej dociekać i badać”. (Józef Maria Bocheński, Ku filozoficznemu myśleniu, 19) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Przykłady pytań filozoficznych „Dlaczego w ogóle coś jest? Jaki sens ma całość tego, co istnieje? Czym różni się człowiek od zwierzęcia? Co jest po śmierci? Czy jestem wolny i odpowiedzialny za to, co czynię, czy też muszę tak właśnie postępować? Co to jest życie? Co to jest prawda? Co to jest sprawiedliwość? Czy istnieje Bóg?” (Arno Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii, 17) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Przykłady pytań filozoficznych „Czy wszechświat ma jakiś jeden wspólny plan lub cel, czy też jest przypadkowym zbiorowiskiem atomów? Czy świadomość stanowi trwały składnik wszechświata, tak że istnieje nadzieja na nieograniczony rozwój mądrości, czy też jest ona przemijającym zbiegiem okoliczności na malej planecie, na której życie stanie się w końcu niemożliwe? Czy dobro i zło mają znaczenie dla wszechświata, czy jedynie dla człowieka?”. (Bertrand Russell, Problemy filozofii, 170) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Przykłady pytań filozoficznych „Co mogę wiedzieć? Co powinienem czynić? Czego wolno mi się spodziewać? Czym jest człowiek?” (Immanuel Kant) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Przykłady pytań filozoficznych Czym różni się nauka od nie-nauki (np. pseudo-nauki, metafizyki)? [problem demarkacji] Czy rozwój nauki ma charakter ciągły? [kumulatywizm – antykumulatywizm] Czy celem nauki jest formułowanie teorii, które są (przynajmniej w przybliżeniu) prawdziwe, czy też jedynie empirycznie adekwatne? [realizm – antyrealizm] Czy pojęcia teorii naukowych (np. siła, kwark, gen, orbital) odnoszą się do realnie istniejących obiektów, czy też są jedynie narzędziami do opisu doświadczenia (jak np. siatka geograficzna)? www.umcs.filozofia.lublin.pl

Źródła myślenia filozoficznego „Źródłowość ta jest wieloraka. Ze zdumienia rodzi się pytanie i poznanie, z wątpienia o wynikach poznania — krytyczna próba i jasna pewność, z dogłębnego wstrząsu [doświadczenie sytuacji granicznych – A.Ł.] i świadomości zagubienia — pytanie o samego siebie”. (Karl Jaspers, Wprowadzenie do filozofii) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Zdziwienie Dlaczego w nocy jest ciemno? Dlaczego niebo jest niebieskie? Dlaczego coś w ogóle istnieje? Dlaczego…??? Zdziwienie „To bardzo znamienny stan dla filozofa: dziwić się. Nie ma innego początku filozofii, jak to właśnie”. (Platon, Teajtet 39) „Wiem, że nic nie wiem”. (Sokrates) www.umcs.filozofia.lublin.pl

(Arystoteles, Metafizyka, I, 982 b) „Dzięki bowiem zdziwieniu się ludzie obecni, jak i pierwsi myśliciele, zaczęli filozofować; dziwiły ich początkowo niezwykłe zjawiska spotykane codziennie, później z wolna stawali wobec trudniejszych zagadnień, jak na przykład wobec zjawisk związanych z Księżycem, Słońcem i gwiazdami, i wobec powstania wszechświata. A kto jest bezradny i dziwi się, poznaje swoją niewiedzę”. (Arystoteles, Metafizyka, I, 982 b) „Zdziwienie jest bodźcem poznania. Dziwiąc się uświadamiam sobie swoją niewiedzę. Zaczynam szukać wiedzy, ale takiej, która byłaby ‘wiedzą dla wiedzy’, nie ‘wiedzą przeznaczoną do jakiegoś pospolitego użytku’". (Karl Jaspers, Wprowadzenie do filozofii) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Wiedza dla wiedzy Po co wiedzieć? Do czego mi to będzie potrzebne? Po co studiować filozofię? Jaki praktyczny pożytek z filozofii... „Człowiek, któremu obcy jest posmak filozofowania, przechodzi przez życie jako więzień przesądów przejętych ze zdrowego rozsądku, z obiegowych wierzeń jego epoki i narodu, a także z przekonań, które rozwinęły się w jego umyśle bez udziału starannych dociekań czy wynikającej z niej aprobaty. Takiemu człowiekowi świat jawi się jako coś określonego, skończonego, oczywistego. Przedmioty dnia codziennego nie pobudzają go do refleksji, a nieznane możliwości odrzuca on ze wzgardą”. (Bertrand Russell, Problemy filozofii, 171) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Wątpienie „Ponieważ przyszliśmy na świat jako dzieci i ponieważ wpierw, zanim w pełni zaczęliśmy się posługiwać naszym rozumem, już wydawaliśmy rozmaite sądy o rzeczach zmysłowych, dlatego wiele przesądów oddaliło nas od poznania prawdy; od tych [przesądów] zaś – jak się zdaje – będziemy mogli się uwolnić wtedy i tylko wtedy: jeżeli raz w życiu postaramy się zwątpić o wszystkim, w czym wykryjemy choćby cień niepewności. Co więcej, i te rzeczy, o których będziemy wątpić, pożytecznie będzie uważać za fałszywe, abyśmy tym jaśniej zbadać mogli, co jest najpewniejsze i najłatwiej dostępne poznaniu”. (Rene Descartes, Zasady filozofii, I 1) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Etymologia terminu filozofia φιλοσοφια (gr. – umiłowanie mądrości) Pitagoras (VI w. p.n.e.): wiedza (posiadanie mądrości) jest dostępna jedynie bogom, człowiek może jedynie dążyć do mądrości. Pierwotnie termin „filozofia” oznaczał wszelką wiedzą teoretyczną (znaczył tyle, co „nauka”). Do XVIII w. nie było wyraźnego rozróżnienia na naukę i filozofię (np. Newton: Philosophiae naturalis principia mathematica, 1687 – Matematyczne zasady filozofii przyrody; dziś – fizyka) Stopniowe wyodrębnianie się poszczególnych nauk z filozofii – logika, matematyka, historia, nauki przyrodnicze (fizyka, chemia, biologia, kosmologia, psychologia…) Specyfika kognitywistyki – nie powstała w rezultacie wyodrębnienia się z filozofii, ale w rezultacie połączenia różnych dyscyplin traktujących o poznaniu www.umcs.filozofia.lublin.pl

Podstawowe dyscypliny filozoficzne ontologia / metafizyka – najogólniejsza teoria tego, co jest: byt epistemologia – teoria ludzkiego poznania, jego źródeł i granic, wiarygodności i uzasadniania: poznanie etyka – teoria wartości etycznych … a ponadto: logika, estetyka, antropologia filozoficzna, filozofia umysłu, filozofia przyrody, filozofia nauki, filozofia dziejów, filozofia prawa, filozofia społeczna, filozofia polityki, filozofia fizyki, filozofia matematyki, filozofia chemii, filozofia biologii… www.umcs.filozofia.lublin.pl

Epistemologia a kognitywistyka poznanie: czynności poznawcze - czynności psychiczne (spostrzeganie, sądzenie, rozumowanie, wnioskowanie…) rezultaty poznawcze (np. twierdzenia naukowe – znaczenia zdań) Historycznie – teoria poznania zajmowała się zarówno aktami, jak i czynnościami poznawczymi Współcześnie – kognitywistyka: faktyczny przebieg procesów poznawczych Epistemologia – ocena rezultatów poznawczych: prawda, fałsz, uzasadnienie, kryteria prawomocności rezultatów poznawczych Zagadnienie prawdy Zagadnienie źródeł poznania Zagadnienie granic poznania www.umcs.filozofia.lublin.pl

Geneza filozofii Powstanie filozofii – starożytna Grecja VII /VI w. p.n.e. Tales z Miletu jako pierwszy filozof [filozofia przyrody] podstawowe zagadnienie – pytanie o arche – początek i zasadę świata: co jest pierwotnym tworzywem, z którego zbudowane są wszystkie rzeczy? Greccy filozofowie przyrody pierwsi podjęli próbę wyjaśniania zjawisk przyrody bez odwoływania się do mitologii, religii, tradycji, lecz jedynie za pomocą obserwacji i rozumowania. Początek nauki i racjonalnego poznania świata. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Myślenie filozoficzne a myślenie mitologiczne filozofię poprzedzały mitologiczne próby wyjaśnienia świata zjawiska przyrody są dziełem bogów, powodowanych emocjami podobnymi do ludzkich mit zawiera elementy pozaracjonalne, swobodne wyobrażenia i myślenie życzeniowe; fantastyczna interpretacja zdarzeń rzeczywistych; pomieszanie kategorii pojęciowych; pozór wiedzy i zrozumienia; ma skłaniać ludzi do działania zgodnego z określonym porządkiem wartości mity i religia są odporne na racjonalną argumentację – niekorygowalne dogmaty przeciwieństwo między filozofią a myśleniem mitologiczno-religijnym: obserwacje empiryczne i racjonalne myślenie   www.umcs.filozofia.lublin.pl

Techne wiedza praktyczna, odpowiadająca na pytania: „jak?”, „w jaki sposób?” techne – domena niewolników i rzemieślników, życiowo uzależnionych od własnych umiejętności, była źródłem zysku. Nie stawiano jednak pytań: „dlaczego?” i „co to jest?”. Nie istniało pojęcie trójkąta ani pojęcie liczby, co nie przeszkadzało w sprawnym liczeniu i dodawaniu. Anonimowość wiedzy egipskiej i babilońskiej i przypisanie pochodzenia wiedzy opiekuńczym bogom, którzy nauczyli ludzi zarówno prostych czynności siania pszenicy, jak i balsamowania ciał. Ludzie są tylko depozytariuszami i użytkownikami wiedzy. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Wiedza jako dar bogów Konsekwencja: kult i konserwatyzm Byłoby niewdzięcznością i bluźnierstwem zmienić cokolwiek z tego, co zostało przekazane z niebios. Wiedza jest święta i tajemna, powierzona kaście kapłańskiej do przechowywania i rozważnego przekazywania. Nauczanie = wtajemniczanie, dokonujące się (podobnie jak to bywa i dzisiaj w nauce rzemiosła) przez demonstrację, pokaz, bez użycia słów. Wiedza techniczna jest trudna do pełnego zwerbalizowania (np. ułożenie instrukcji wiązania sznurowadeł). starożytny Egipt - zasady organizacji państwa były pochodzenia boskiego. kiedy bogowie stwarzali Egipt, dali swego krewnego w postaci faraona, aby był kontynuacją praw niebieskich na ziemi. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Polis nowa organizacja przestrzeni społecznej Miasto zawierało się wokół agory (rynku), przestrzeni wspólnej, gdzie spotykają się obywatele, by omawiać wszelkie ważne dla nich sprawy. Grecja tamtych czasów to rozrzucone po całym basenie Morza Śródziemnego miasta-państwa, autonomiczne i samowystarczalne (Ateny, Milet, Korynt, Teby, Efez itd.). Pluralizm i demokracja, wolność i równość wobec prawa Grek jest współodpowiedzialny za swą ojczyznę, współdecyduje o jej losach, współtworzy prawa w trybie parlamentarnej debaty, jest z niej dumny. Każdy obywatel polis ma nieskrępowany dostęp do spraw publicznych www.umcs.filozofia.lublin.pl

Uzasadnianie i dowodzenie X: twierdzę, że jest tak a tak… Y: jak to uzasadnisz? uzasadnianie i dowodzenie jako początek i istota nauki tajemna wiedza świątynna - autorytet sakralny Np. nie do pomyślenia było pytanie o to, skąd kapłan wie, że sproszkowana jaszczurka zmieszana z winem jest lekarstwem na febrę Jeśli prosty, niczym nie różniący się od innych obywatel odsłania tajemnice świata bez wglądu w odwieczne pisma, to jest to fakt wzbudzający najwyższą nieufność albo szyderstwo. uzasadnianie głoszonych poglądów porzucenie fabularnych opowieści mitologicznych na rzecz racjonalnego dyskursu www.umcs.filozofia.lublin.pl

Episteme Techne – wiedza praktyczna, bezrefleksyjna, oparta na rutynie Episteme – wiedza teoretyczna, oparta na racjonalności ludzkiej mowy, logicznym formułowaniu myśli Słowo – jedyny środek rozpowszechniania wiedzy Treść komunikatu w całości zdeponowana jest w słowach — nie pod słowami, nie między wierszami, jak w hermetycznych tekstach świątynnych, ale w bezpośredniości i prostocie przekazu skierowanego do wszystkich. Każdy człowiek uznany jest za podmiot wiedzy — za jej twórcę lub krytyka. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Doxa mniemanie — wiedza potoczna zbiór indywidualnych przekonań i społecznych stereotypów pozyskiwanych i udzielanych innym w procesie komunikacji, we wspólnych działaniach i doświadczeniu potocznym. użytek zrobiony z logicznego rozumu wydobywa z niej para-doksa zaskakującą niezgodność z oczekiwaniami tzw. zdrowego rozsądku trzeba porzucić naiwność, łatwowierność oczywistości zmysłowej i również dla własnych przekonań żądać uzasadnienia lub dowodu. Paradoksy Heraklita, Epemenidesa czy Zenona z Elei - kamienie milowe na drodze poszukiwań zgodności między doświadczeniem a rozumową wiedzą naukową, czyli na drodze do teorii. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia a myślenie potoczne myślenie potoczne: naiwny realizm i nastawienie naturalne – żyjemy w realnym świecie czasowym i przestrzennym rzeczy istnieją niezależnie od naszego istnienia i niezależnie od naszego postrzegania i myślenia o nich myślenie potoczne oparte jest na sądach zdrowego rozsądku, ale zawiera przekonania tymczasowe i niespójne z przekonaniami innych ludzi, oparte na wyobraźni, zawiera elementy myślenia życzeniowego, przesądy i uprzedzenia wieloznaczność i niejasność pojęć; przemieszanie myślenia naturalistycznego z supranaturalistycznym (wiara religijna), nie należącym do zdrowego rozsądku www.umcs.filozofia.lublin.pl

Zdrowy rozsądek władza sądzenia, elementarna ludzka racjonalność (logiczna i praktyczna), najniższy i konieczny dla życia stopień rozumu człowieka, dzięki czemu człowiek jest zdolny do wnioskowania, argumentowania, przewidywania, podejmowania decyzji i odpowiedzialności za zwoje czyny „Rozsądek jest rzeczą najsprawiedliwiej rozdzieloną na świecie: każdy bowiem mniema, iż jest weń tak dobrze zaopatrzony, że nawet ci, których najtrudniej zadowolić w innych sprawach, nie zwykli pożądać do więcej, niż go posiadają”. (Kartezjusz, Rozprawa o metodzie) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia a zdrowy rozsądek zdrowy rozsądek jest konserwatywny, filozofia dociekliwa; antydogmatyzm, kwestionowanie wszelkich autorytetów; prawda jako wartość najwyższa; żądanie jasności, dowodów, racji, krytyczna analiza racjonalizacja przekonań zdroworozsądkowych przez filozofię „Zdrowy rozsądek nie jest więc dla niej autorytetem niepodważalnym i właśnie dlatego, że nie potrafi on wyjaśnić podstaw własnej pewności, wymaga takiego wyjaśnienia z zewnątrz. Podać je mogą – w różnych aspektach – tylko filozofia i nauka”. (Michał Hempoliński, Filozofia współczesna, 17) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Religia twierdzenia religijne nie należą do zdrowego rozsądku, nie można ich uzasadnić na podstawie potocznego doświadczenia cechy charakterystyczne religii: podział na sacrum i profanum wiara w byty lub zdarzenia supranaturalne (cuda) kodeks moralny mający sankcję boską przeżycia religijne rytuały, modlitwa, ofiary koncepcja ostatecznego celu świata i roli człowieka hierarchia wartości; wzorce postępowania   www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia a religia filozofie religijne: akceptacja podstawowych prawd wiary (dogmatów), ograniczony charakter ludzkich władz poznawczych filozofie niereligijne: naturalizm – naturalne prawidłowości przyczynowo-skutkowe między obiektami czasoprzestrzennymi; założenie istnienia rzeczywistości supranaturalnej niczego nie wyjaśnia i jest rezygnacją z racjonalnego tłumaczenia świata „Cechą swoistą autentycznej filozofii jest jak najdalej posunięta niedogmatyczność rozważań, zmierzanie do pewności, prawdy, pełnej zrozumiałości, jasności i logicznej spójności, opieranie się na analizach racjonalnych przy pełnej akceptacji faktów empirycznie sprawdzalnych”. (Michał Hempoliński, Filozofia współczesna, 21)   www.umcs.filozofia.lublin.pl

Postulat racjonalności poznania „Postulat ten głosi, że każdy sąd pretendujący do prawdy musi być jak najmocniej, właściwymi dlań sposobami, uzasadniony oraz że siła tego uzasadnienia winna wyznaczać stopień jego akceptacji” . (Michał Hempoliński, Filozofia współczesna, 33) intersubiektywna komunikowalność i sprawdzalność (jawność i powtarzalność) postulat wewnętrznej intelektualnej rzetelności jednostki nakazuje akceptować jako odpowiedź na dane zagadnienie „tezę możliwie dobrze uwiarygodnioną […] w przeciwieństwie np. do tezy, której uznanie by odpowiadało pragnieniom owej jednostki czy też mniej by ją narażało na konflikt z dominującymi w jej społeczności autorytetami” (Helena Eilstein, Biblia w ręku ateisty, 29) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia a światopogląd i ideologia światopogląd: zbiór sądów opisowych i wartościujących o pochodzeniu i naturze świata jako całości, człowieka, kształtuje się w społeczeństwie, niespójność ideologia: zbiór ogólnych koncepcji aksjologicznych i społeczno -politycznych, interesy danej grupy: „świadomość fałszywa” – zniekształcenie obiektywnej rzeczywistości i funkcje apologetyczne wobec grupy, której interesy wyrażają   www.umcs.filozofia.lublin.pl

Nauka nauka = zbiór nauk szczegółowych nauki szczegółowe – 400 lat wyodrębniły się z filozofii (XVII w. Galileusz, Newton…) nauki empiryczne nauki przyrodnicze (fizyka, chemia, astronomia, kosmologia, biologia…) nauki humanistyczne (historia, religioznawstwo…) nauki społeczne (socjologia, ekonomia…) obserwacja + eksperyment + matematyczny opis zjawisk nauki formalne, aksjomatyczno-dedukcyjne (logika, matematyka…) funkcja poznawcza (osiąganie wyników poznawczych) i praktyczna nauki www.umcs.filozofia.lublin.pl

Funkcje nauki poznawcza (osiąganie wyników poznawczych) odkrywanie faktów i formułowanie praw wyjaśnianie prognozowanie opracowanie i logiczne uporządkowanie pojęć, twierdzeń, teorii przekazywanie wyników (czasopisma, książki, seminaria naukowe) weryfikowanie wyników doskonalenie metod badawczych praktyczna (zastosowania praktyczne) „Nie ma nic bardziej praktycznego, jak dobra teoria”. (Albert Einstein) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia a nauka nauki formułują prawa; filozofia pyta: co to jest prawo? jakie są podstawy akceptacji teorii naukowych? nasycenie współczesnej nauki (np. fizyki – mechanika kwantowa, kosmologia, biologii – genetyka i jej zastosowania) problemami filozoficznymi, zacieranie się linii demarkacyjnej między nauką a filozofią tradycyjne problemy filozoficzne uwikłane w nauki empiryczne (np. determinizm i indeterminizm, natura czasu i przestrzeni, początek Wszechświata) nauka jako źródło nowej problematyki filozoficznej (np. problem obiektywności poznania w mechanice kwantowej) nauka jako paradygmat myślenia racjonalnego   www.umcs.filozofia.lublin.pl

Relacje filozofia - nauka Filozofia jako teoria nauki nauki empiryczne wyczerpują wiedzę o świecie, filozofia jest logiczną analizą języka, założeń i metod nauk (scjentyzm) Filozofia jako synteza wyników nauk filozofia przyjmuje jako założenia rezultaty nauki formułuje ich syntezę w celu uzyskania naukowego obrazu świata Filozofia jako dyscyplina autonomiczna wobec nauki badania filozoficzne są całkowicie różne od badań nauk empirycznych, filozofia nie może bezkrytycznie opierać się na naukach, jest nieempiryczną wiedzą o świecie empirycznym, bada warunki możliwości doświadczenia (Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii 31) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Czy filozofia jest nauką?   odpowiedź pozytywna „najogólniejsza nauka o prawach zmienności wszelkiej rzeczywistości (przyrody martwej, ożywionej, społeczeństwa) i poznania” (Z. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia filozofii) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Czy filozofia jest nauką? odpowiedź negatywna nie jest nauką aksjomatyczno-dedukcyjną (matematyczną) – brak zgody na przesłanki – problem znaczenia terminów nie jest nauką empiryczną (przyrodniczą lub społeczną) – żadna filozofia nie ma struktury formalnej teorii empirycznej w rozumieniu współczesnej metodologii nauk, nie dostarcza wyjaśnień nomologiczno-dedukcyjnych ani probabilistycznych neopozytywizm – nie jest nauką, ale królową nauk, działalnością Filozofia jest wiedzą o świecie opartą na nauce i myśleniu potocznym – interpretacja istniejącej wiedzy w nowych kategoriach pojęciowych; formułowanie ogólnych twierdzeń o świecie do powstania nauk empirycznych XVI/XVII w. trudno było odróżnić wyjaśnienia naukowe od filozoficznych   www.umcs.filozofia.lublin.pl

filozofia nie czerpie materiału bezpośrednio z obserwacji spory filozoficzne nie mogą być rozstrzygnięte przez odwołanie się do faktów empirycznych filozofia nie dostarcza nowej wiedzy o faktach spory filozoficzne polegają niekiedy na udowodnieniu logicznej niemożliwości jakiegoś stanowiska, nie dotyczą zatem kwestii empirycznych   www.umcs.filozofia.lublin.pl

koncepcje filozoficzne uznające się za naukowe: fenomenologia – „nauka ścisła”, autonomiczna wobec innych nauk, przedmiot – świadomość transcendentalna (Edmund Husserl) pozytywizm logiczny – filozofia naukowa w odróżnieniu od filozofii metafizycznych; logiczna analiza języka nauki filozofia naukowa a filozofia nauki [przedmiot badań – język i struktura nauki, metody, struktura i rozwój] www.umcs.filozofia.lublin.pl

Koncepcje filozofii Różne poglądy na temat tego, czy jest filozofia – wielość koncepcji filozofii Przedmiot Cel Metoda Przykłady – filozofia jako nauka; filozofia jako sztuka życia… www.umcs.filozofia.lublin.pl

Klasyczna koncepcja filozofii „Według tej koncepcji filozofia jest wiedzą autonomiczną (o własnym przedmiocie i odpowiedniej do niego metodzie), o charakterze naukowym (racjonalnym), a więc intersubiektywnie komunikowalną i kontrolowalną, uzyskaną przy użyciu jedynie naturalnych zdolności poznawczych człowieka, zabezpieczających w dostateczny sposób jej poznawczą prawomocność. Dotyczy ona tego, co podstawowe i zasadnicze i badanym przedmiocie, ujmuje jego istotę i konieczne uwarunkowania. Jeżeli tym przedmiotem jest byt, to filozofia zmierza do poznania ostatecznych racji (przyczyn) jego istnienia i ukształtowania, do istotnościowej analizy tego, co jest. Jeśli przedmiotem tym jest poznanie, to filozofia rozważą ostateczne podstawy wiarygodności poznania ludzkiego, ostateczne racje (kryteria) oceny wyników tego poznania jako prawdziwych lub fałszywych”. (A. B. Stępień, Wstęp do filozofii, 21) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Klasyczna koncepcja filozofii Współczesna realizacja – neotomizm (Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu…) poznanie najgłębszej istoty bytu pozwala zrozumieć naturę człowieka i jego miejsca w świecie Filozofia powiązana z teologią www.umcs.filozofia.lublin.pl

Pozytywistyczna koncepcja filozofii Scjentyzm (XIX – A. Comte, J. S. Mill, H. Spencer) – pogląd głoszący, że najdoskonalszą, wzorcową postacią wiedzy jest matematyczne przyrodoznawstwo Filozofia nie stanowi odrębnej wiedzy, nie ma własnego przedmiotu ani metod Filozofia jest syntezą nauk szczegółowych – uogólnieniem nauk, jest zależna od wyników nauk, encyklopedyczne zastawienie rezultatów nauk www.umcs.filozofia.lublin.pl

Neopozytywistyczna koncepcja filozofii Koło wiedeńskie – lata 20 XX w. (M. Schlick, R. Carnap, O. Neurath) Nauki: 1) formalne (logika i matematyka – czysto analityczne), 2) realne (nauki przyrodnicze i humanistyczne; fizyka jako nauka wzorcowa) Nowy program filozofii – skrajnie antymetafizyczny Filozofia nie jest nauką – problemy filozoficzne mogą być rozwiązane przez nauki albo mają charakter pseudoproblemów (źle sformułowanych problemów). Filozofia – logiczna analiza języka nauki. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Czy filozofia jest nauką? „Celem filozofii jest logiczne rozjaśnianie myśli. Filozofia nie jest teorią, lecz pewną działalnością. Dzieło filozoficzne składa się zasadniczo z objaśnień. Wynikiem filozofii nie są ‘tezy filozoficzne’, lecz jasność tez. Filozofia winna rozjaśniać i ostro rozgraniczać myśli, które skądinąd są jakby mgliste i niewyraźne. Poprawna metoda filozofii byłaby właściwie taka: nie mówić nic poza tym, co daje się powiedzieć, czyli poza zdaniami nauk przyrodniczych – a więc nic poza tym, co z filozofią nie ma nic wspólnego, a gdyby potem ktoś chciał powiedzieć coś metafizycznego, wykazać mu, że pewnym znakom swoich zdań nie nadał żadnego znaczenia. Byłaby to dla niego metoda niezadowalająca – nie miałby poczucia, że uczymy go filozofii – ale byłaby to jedyna metoda ściśle poprawna”. (Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Neopozytywistyczna koncepcja filozofii cd. Moritz Schlick, Przewrót w filozofii „Poznawalne jest wszystko, co da się wyrazić, i tylko o to można w sensowny sposób pytać. Nie ma zatem żadnych pytań, na które zasadniczo nie ma odpowiedzi, żadnych zasadniczo nierozwiązywalnych problemów. Pytania, o których dotychczas tak mniemano, nie są prawdziwymi pytaniami, lecz bezsensownym stekiem słów”. „Akt weryfikacji, który rozwiązuje problem ostatecznie, ma zawsze ten sam charakter – oznacza pojawienie się pewnego określonego stanu rzeczy, który konstatuje się przez obserwację, przez bezpośrednie przeżycie. W ten sposób ustala się prawdziwość (lub fałszywość) wszelkiej wypowiedzi, zarówno w życiu codziennym, jak i w nauce. Nie ma innego sprawdzenia i potwierdzenia prawdy niż przez obserwację i nauki empiryczne”. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Neopozytywistyczna koncepcja filozofii cd. Moritz Schlick, Przewrót w filozofii „Nie ma poza nimi odrębnej dziedziny ‚prawd filozoficznych’, filozofia nie jest systemem zdań, nie jest nauką. Czym jest zatem? Wprawdzie nie nauką, lecz czymś tak wielkim i o takim znaczeniu, że i na przyszłość, tak jak niegdyś zasługuje na miano królowej nauk. Nie jest nigdzie napisane, że królowa nauk sama musi być nauką. […] Filozofia wyjaśnia zdania, nauki je weryfikują. Badają one prawdziwość wypowiedzi, natomiast filozofia bada, co one znaczą”. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Neopozytywistyczna koncepcja filozofii cd. Moritz Schlick, Przewrót w filozofii „Często nazywa się filozofią działalność duchową, która nie dotyczy czystego poznania, lecz sposobu życia. Jest to zupełnie zrozumiałe, gdyż mędrzec potrafi lepiej wyjaśnić sens wypowiedzi i pytań dotyczących życia, pragnień i faktów i to właśnie wyróżnia go wśród ciemnego tłumu”. „Filozofowie długo jeszcze będą dyskutowali dawne pozorne problemy, lecz w końcu nikt ich nie będzie słuchał, i znajdą się w sytuacji aktorów, którzy grają swe role i nie widzą, że widzowie cichcem się wymknęli. Wtedy nie trzeba już będzie mówić o ‚zagadnieniach filozoficznych’, ponieważ o wszystkich zagadnieniach będzie się mówiło filozoficznie, tzn. jasno i sensownie”. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Irracjonalistyczna koncepcja filozofii Egzystencjalizm – S. Kierkegaard, M. Heidegger, J.-P. Sartre… Filozofia jako ekspresja indywidualności podmiotu poznającego, nie wiedza teoretyczna (np. naukowa), lecz światopogląd, postawa życiowe, sztuka życia… Filozofia bliższa poezji i literaturze www.umcs.filozofia.lublin.pl

Metoda fenomenologiczna Edmund Husserl (1859-1938) fenomenologia Logische Untersuchungen (1901) – redukcja eidetyczna Ideen zu einer phanomenologischen Philosophie (1913) R. Ingarden, G. Marcel, J.-P. Sartre, M. Marleau-Ponty Husserl – program filozofii jako „ścisłej nauki”, bezzałożeniowej i niezależnej od nauk przyrodniczych, wiedzy uniwersalnej i absolutnie uzasadnionej Intuicja – ogląd tego, co dane; „z powrotem do rzeczy samych” (Zurück zu den Sachen!) – ateoretyczny opis tego, co bezpośrednio dane (fenomen) Epoche wyłączenie wszystkiego, co subiektywne, postawa czysto obiektywna zwrócona na przedmiot poznania zawieszanie wszelkich teorii – opis tego, co dane zawieszenie wszelkiej tradycji, tego, co inni twierdzili na dany temat www.umcs.filozofia.lublin.pl

Metoda fenomenologiczna – redukcja ejdetyczna Przedmiot poznania – fenomen – to, co bezpośrednio dane świadomości Wyłączenie Istnienia przedmiotu – uwaga skoncentrowana wyłącznie na uposażeniu treściowym (Washeit), na tym, czym dany przedmiot jest (nieważne, czy przedmiot poznania istnieje i w jaki sposób istnieje, może być jedynie wyobrażony) Wyłączenie wszystkiego, co nieistotne i przypadkowe – analizie poddana istota przedmiotu (ejdos) Cel redukcji ejdetycznej – eliminacja elementów, które nie są obecne w przedmiocie, ale narzucane są przez nasze subiektywne, emocjonalne nastawienia, eliminacja „wprojektowania” w badany przedmiot naszych teorii, hipotez, wyobrażeń – widzieć dany przedmiot (fenomen), taki, jaki on jest i poza tym nic innego – widzieć wszystko, co dane – np. zwierzęta postrzegają tylko to, co jest dla nich witalnie ważne (Uexkull); odsłonić elementy, których nie dostrzegamy www.umcs.filozofia.lublin.pl

Metoda fenomenologiczna – ogląd istoty „Z powrotem do rzeczy samych” – główna reguła metody fenomenologicznej Metoda fenomenologiczna jest metodą intuicji, duchowego patrzenia, bezpośredniego ujęcia przedmiotu poznania Poznanie bezpośrednie – źródłowo prezentująca świadomość jako jedyna podstawa prawomocności poznania Poznanie pośrednie – przez wnioskowanie – musi opierać się ostatecznie na tym, co dane (ogląd intuicyjny, to, co dane – fenomen) Obiektywizm – w każdym badaniu myślenie powinno być skierowanie wyłącznie na przedmiot z całkowitym wyłączeniem wszystkiego, co subiektywne (osobistych nastawień, uczuć, życzeń…), czysty ogląd (gr. teoria – oglądanie) Postawa kontemplatywna – „badaczowi nie wolno się pytać, jakiemu celowi to czy tamto mogłoby służyć, lecz tylko i wyłącznie, jakie to coś jest”. (J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia, 30) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Obiektywizm „Człowiek jest nie tylko intelektem, także w badaniu naukowym w mniejszym lub większym stopniu współobecne są motywy emocjonalne. Niektóre z nich wydają się nawet wspierać badania naukowe, tak np. wola, namiętne pragnienie wiedzy. W pozostałych jednak wypadkach uczucia i akty woli aż nazbyt często zaciemniają czystość naukowego patrzenia. Mimo to wydaje się praktycznie niemożliwe całkowite ich wyłączenie i w tej sytuacji fenomenologiczna reguła jest tym bardziej ważna. Ten bowiem, kto ciągle i świadomie nie stara się jej dotrzymać, tym łatwiej popadnie w subiektywizm. Wszystkie zdobycze naszego kręgu kulturowego zawdzięczamy, jak słusznie podkreślają fenomenologowie, właśnie obiektywizmowi”. (J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia, 31) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Pytania kontrolne Podaj przykłady zagadnień filozoficznych. Czym się one różnią od zagadnień naukowych? Jakie są źródła myślenia filozoficznego? Jaka jest etymologia słowa „filozofia”? Wymień podstawowe dyscypliny filozoficzne. Scharakteryzuj wiedzę typu techne, doxa i episteme. Czym filozofia różni się od myślenia mitologicznego? Jaka jest różnica między filozofią a myśleniem potocznym? Co to jest zdrowy rozsądek? Czym się różnią filozofie religijne od niereligijnych? Czy filozofia jest nauką? Rozważ różne odpowiedzi podając przykłady z historii filozofii. Sformułuj postulat racjonalności poznania. Scharakteryzuj podstawowe koncepcje filozofii. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Literatura Arystoteles, Zachęta do filozofii K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka J. M. Bocheński, Ku filozoficznemu myśleniu J. Wojtysiak, Filozofia i życie W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii M. Hempoliński, Filozofia współczesna J. Hospers, Wprowadzenie do analizy filozoficznej www.umcs.filozofia.lublin.pl