Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Rzeczywistość społeczna (IV) – kultura: wartości, normy, symbole (WDS 2016/2017 nr 5)

Wprowadzenie - tradycja i kultura - przykład: rekonstrukcje historyczne zjawisko „rekonstrukcji historycznych” („postrzeganie przeszłości”): dążenie do autentycznego przeżywania świata (bezpośrednie doświadczenie historyczne); „indywidualny” wgląd w przeszłość (różne perspektywy i role); podobieństwo „rekonstrukcji historycznych” do gier komputerowych; czy nowy typ doświadczania przeszłości? - „przeszłość wirtualna”. rola obrazu i potrzeba „autentyzmu” w społeczeństwie po-nowoczesnym (post-piśmiennym); występowanie dwóch orientacji wobec przeszłości: „historycystyczna” (przeszłość w wymiarze czasu linearnego jako poprzedniczka teraźniejszości); „eskapistyczna” (ucieczka do przeszłości jako „złotego wieku”).

Znaczenia pojęcia „kultury” teoretyczne i faktyczne (publiczne) znaczenie pojęcia „kultury”; kultura kształtuje życie społeczne i nadaje mu odpowiednią strukturę; pojęcie niezbędne dla socjologii, ale jednocześnie pojemne i „nieostre” (a może stąd wynika jego użyteczność?); pojęcie ”kultury” – nie ma jedynej, „poprawnej” i „ostatecznej” definicji kultury, można potraktować je jako „narzędzie”: pytamy wtedy, w jaki sposób i do jakich celów używamy pojęcia „kultury” i jej języka? główne kategorie współczesnych studiów kulturowych: podmiotowość, tożsamość, artykulacja (bycie sobą, sposób opisu siebie wobec innych, wyrażanie siebie); praktyki znaczące, dyskurs publiczny, reprezentacje (rola języka w tworzeniu znaczeń społecznych); kultura popularna, tekst, odbiór, odbiorcy; władza, ideologia, hegemonia.

Socjologiczne rozumienie pojęcia „kultury (1) odejście od estetycznej i elitarystycznej koncepcji „kultury” na rzecz ujmowania kultury jako „sposobu życia jednostek i grup społecznych”: kultura to całościowy sposób życia charakterystyczny dla danej zbiorowości, na który składa się wszystko to, co ludzie „robią, myślą i posiadają” jako członkowie danego społeczeństwa (styl/sposób życia); kultura to społeczne „zwyczaje serca” (Robert Bierstedt). dziedziny kultury (badanie całości kultury, czy jej części?): kultura materialna (obiektywna) i nie materialna (duchowa, subiektywna); zróżnicowanie kultur – kryteria: narodowe i terytorialne (regionalne i środowiskowe), religijne, chronologiczne, typ gospodarki i zbiorowości (chłopska); wiek (młodzieżowa); subkultury (podkultury), kultura alternatywna (kontrkultura) i kultura dominująca.

studia nad kulturą jako badanie obowiązujących wartości: „wartości”: Socjologiczne rozumienie pojęcia „kultury (2): treść (elementy) kultury, czyli wiedza kulturowa badanie kultury jako społecznie akceptowanej „wiedzy” danej grupy: posiadać kulturę to posiadać „adres” w naszym świecie (kultura tożsamościowa). studia nad kulturą jako badanie obowiązujących wartości: „wartości”: idee określające, co uchodzi za ważne w danym społeczeństwie („wartości-ideały”) oraz wartości jako „przyczyny” („wartości - racje” podejmowanych przez ludzi działań); wartości - odczuwane (zinternalizowane), uznawane, realizowane, wartości a „sacrum”. „normy”: reguły zachowań zawierające wartości danej kultury („przepustka” do świata społecznych konwencji): zwyczajowe, moralne, prawne, sankcje (ich stosowanie jest związane z nagrodami i karami). właściwa danej kulturze konfiguracja wartości i norm to „ład aksjonormatywny”: tworzy z grupy społecznej „wspólnotę kulturową”; wzory kultury – sposoby myślenia, reagowania i odczuwania w danym społeczeństwie (wzory „idealne” i rzeczywiste/ jawne i ukryte).

Czynniki wpływające na wartości społeczeństwa polskiego wpływ tradycyjnej kultury polskiej: przywiązanie do wartości narodowych i religijnych, wspólnota „romantycznego patriotyzmu” . dziedzictwo „realnego socjalizmu”: postawa „wyuczonej bezradności”, egalitaryzm, słabe poszanowanie własności, tworzenie „drugiego społeczeństwa”. doświadczenia historii najnowszej: protesty polityczne po 1945 r., wizyty papieskie, Sierpień 1980, Solidarność, stan wojenny. współczesne uwarunkowania wartości (zmian): efekt zewnętrznej imitacji, wzrost znaczenia środków masowego przekazu (Internet) i konsumpcji; główne wyzwania: jednostka czy wspólnota (liberalizm a komunitaryzm); przejście od „społeczeństwa losu” do „społeczeństwa wyboru”; przejście od „wartości materialistycznych” („wartości niedostatku”) do „wartości postmaterialistycznych” („wartości uczestnictwa i samorealizacji”).

Wartości „materialistyczne” i „postmaterialistyczne” (1) Ronald F. Inglehart (ur. 1934) – profesor na Uniwersytecie Michigan (Ann Arbor), program World Values Survey; punkt wyjścia to teoria A. Maslowa o hierarchizacji potrzeb i ich zaspakajania: od potrzeb fizjologicznych (1), przez potrzeby bezpieczeństwa (2), przynależności i miłości (3), uznania / estetyczno-intelektualne (4), do potrzeb samorealizacji (5). tworzą hierarchię i kierunek rozwoju potrzeb jednostki od wartości pierwotnych do kulturowych. dwie podstawowe hipotezy: „hipoteza niedostatku” (scarcity hypothesis) – porządek wartości jednostki jest odbiciem jej środowiska społeczno-ekonomicznego (największą wartość mają te „rzeczy”/sytuacje, których podaż jest relatywnie najmniejsza); „hipoteza socjalizacji” (socialization hypothesis) – związek między środowiskiem życia jednostki a hierarchią potrzeb nie ma charakteru natychmiastowego dostosowania - istnieje zawsze opóźnienie czasowe, gdyż hierarchia potrzeb jest odbiciem warunków socjalizacji jednostki przed osiągnięciem przez nią dojrzałości (podejście pokoleniowe!).

Wartości „materialistyczne” i „postmaterialistyczne” (2) „materialistyczne” związane są z zapewnieniem bezpieczeństwa fizycznego i ekonomicznego (wartości to praca, pieniądze, rozwój gospodarczy, odpowiedzialność państwa za obywateli); „postmaterialistyczne” są ważne po osiągnięciu bezpieczeństwa ekonomicznego (wartości - zaufanie, wolność wyboru, tolerancja, satysfakcja z życia, samorealizacja, niezależność, ekologia, prawa kobiet, mniejszości seksualnych itp.). zmiana kulturowa społeczeństwa rozwiniętych polega na przechodzeniu od wartości „materialistycznych” do „postmaterialistycznych”: odrzucania wartości „materialistycznych” (rezygnacja z pogoni za pieniędzmi i dobrami materialnymi na rzecz lepszej jakości życia, ekologii itp.); wzrost znaczenia indywidualistycznej orientacji aksjologicznej w pracy, polityce i życiu codziennym itp.; sekularyzacja (zmniejszenie wpływu religii na główne wartości kulturowe społeczeństwa, religia staje się bardziej „indywidualna”). złożona sytuacja Polski (i innych krajów postkomunistycznych) pod tym względem.

Europejska specyfika wartości kulturowych rozbieżności zmian wartości w Europie ze względu na: religijne (katolicyzm, protestantyzm, islam), regionalne i narodowe, rozbieżności między Wschodem a Zachodem Europy; „specyfika” oraz zmiany wartości w krajach europejskich (ostatnie 3 dekady): słabnięcie wartości post-materialistycznych, ale nadal silna ich obecność; sekularyzacja (ale w postaci „indywidualizacja religijności”) oraz wzrost religijności (w tym także „synkretycznej”); zwiększenie znaczenia wartości rodziny; wzrost znaczenia państwa (potrzeba jego instytucji i opieki społecznej). osobliwości „wartości europejskich” wobec: USA (przemoc, broń, kara śmierci, konsumpcja, ochrona środowiska, religia, wojna), ale wspólnota wartości demokratycznych i gospodarczych; krajów arabskich (rodzina, praca, wychowanie, tolerancja oraz wartości demokracji i społeczeństwa obywatelskiego).

Kultura jako system komunikowania społecznego – kultura masowa to „kultura symboliczna społeczeństwa masowego” kryteria tej kultury - ilość i standaryzacja treści; skutek rewolucji przemysłowej i urbanizacji: kultura masowa zakłada istnienie „publiczności pośredniej” i jest narzędziem „nowej” integracji społecznej w ramach społeczeństwa masowego. istotę kultury masowej określa „sposób jej przekazu”: środki techniczne przekazu, ilość i standaryzacja treści kulturowych; jej kształt (-ty) zależy z jednej strony od technicznych możliwości i ograniczeń stwarzanych przez dostępne środki przekazu, a z drugiej strony – od upodobań odbiorców (masowej publiczności). etapy „umasowienia” kultury masowej: 1) prasa i masowe czytelnictwo; 2) radio i telewizja; 3) komputery osobiste i sieć internetowa.

Kultura i środki masowego przekazu funkcje mediów w społeczeństwie: „informacyjno-wyjaśniająca” (informowanie i interpretowanie znaczenia aktualnych wydarzeń); rozrywkowa; mobilizacyjna (kampanie publiczne w sferze polityki, wojny, rozwoju i religii); „ugruntowująca” (utrzymanie ciągłości kultury wspólnoty): wyrażanie dominującej kultury i nowych wydarzeń kulturalnych; wytwarzanie i utrzymywanie wspólnoty wartości narodowych („wspólnota wyobrażona”). skutki społeczne rozwoju środków masowego przekazu: „prywatyzacja” życia; wpływ na organizację codziennej „rutyny życia”; zwiększenie możliwości procesów indywidualizacji (w tym także rozwoju kultury młodzieżowej); poszerzenie dostępu do informacji politycznych i społecznych oraz umiędzynarodowienie.

Kultura masowa a kultura popularna kultura popularna - odrzuca „negatywne” znaczenia kultury masowej: o treściach (formie) kultury popularnej decydują gusty odbiorców („oglądalność”); zastępuje ją, odrzuca podział na kulturę „niską” i „wysoką”. celem kultury popularnej jest dostarczanie widzom przyjemności – cechy: „różnorodność” kultury popularnej (obcość, okrucieństwo, ujawnianie „sekretów”, odtwarzania przeszłości itp.), nurty alternatywne („pop kultura” jako „wspólnota uczuciowa”); kultura dźwięku i obrazu, sztuki wizualne, wirtualna rzeczywistość; „utowarowienie kultury” (reklama i co jest trendy?); rola konsumpcji (centra handlowe) - kultura gadżetu i tworzenie tożsamości konsumenckich. kultura popularna a globalizacja (intensyfikacja kultury popularnej przez procesy globalizacji, „glokalizacja”, „nowa lokalność”).

Manuel Castells, Władza komunikacji (PWN, Warszawa 2013) „masowa komunikacja zindywidualizowana”: znaczenie rewolucji technologicznej: Internet, WWW, komunikacja bezprzewodowa; przykłady – serwisy społecznościowe, interaktywne gry komputerowe, społeczne przestrzenie wirtualne; nie „oglądamy” internetu tak jak oglądamy telewizję („publiczność”), ale w praktyce „żyjemy” z internetem. środki te zapewniają nam komunikację masową (potencjalnie globalną publiczność), ale to nie są media w sensie tradycyjnym, lecz środki komunikacji interaktywnej – dlaczego?: zindywidualizowane tworzenie treści; indywidualna adresowana emisja; zindywidualizowany wybór wielu odbiorców komunikujących się z wieloma nadawcami.

Oceny stanu i zróżnicowaniu kultury w Polsce zmiany gustów estetycznych („rewolucja kulturowa u bram?”): sprzeciw wobec podziału na kulturę „wyższą” i „niższą”; przesuwanie akcentu z „kultury” na „rozrywkę” (ma to wpływ na zmianę preferencji estetycznych); zmiana formy uczestnictwa w kulturze (wzrastająca aktywność twórców kultury oraz aktywny udział „biernych odbiorców” – imprezy masowe itp. - „plebeizacja” gustu?); aktywność „galeryjna” w centrach handlowych jako forma aktywności kulturalnej; znaczenie dochodów (ludzie uczestniczą w tym, na co ich stać) oraz zróżnicowanie regionalne (wschodnia i zachodnia ściana Polski).

Aktywność kulturalna (typy odbiorców kultury) typy ludzi aktywnych w kulturze: „parakulturalni” („partycypanci imprez oskaropodobnych” oraz „pseudokulturalni”); „przylepieni” („sfanatyzowane małolaty”); „poszukiwacze nowości „i „selekcjonerzy”; „dzieci z autobusu”; „mieszczanie z wyrzutami sumienia”: „emeryci na etacie”; „grona towarzyskie”; „zabłąkani”; lokalni odbiorcy akademiccy; „getto obeznanych”.

Podsumowanie teoretyczne i faktyczne (publiczne) znaczenie pojęcia „kultury”; socjologiczne rozumienie pojęcia „kultury”: kultura jako sposób życia jednostek i grup społecznych; treść (elementy) kultury, czyli wiedza kulturowa; Ronald F. Inglehart - wartości materialistyczne i postmaterialistyczne; europejska specyfika wartości kulturowych. kultura jako system komunikowania społecznego: kultura masowa to „kultura symboliczna społeczeństwa masowego”; kultura i środki masowego przekazu; „masowa komunikacja zindywidualizowana”. kultura masowa a kultura popularna: intensyfikacja kultury popularnej przez procesy globalizacji, „glokalizacja” i „nowa lokalność”.

Literatura (zalecana, warta?) na temat „kultury” Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. III. Kultura); Marek Ziółkowski, Zmiany systemu wartości, w: Jacek Wasilewski (red.), Współczesne społeczeństwo polskie. Dynamika zmian, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2006; Aleksandra Jasińska-Kania (red.), Wartości i zmiany. Przemiany postaw Polaków jednoczącej się Europie, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2012.