Modele ustrojowo-prawne Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Wolnego Miasta Krakowa Tomasz Resler

Odrębności Wielkiego Księstwa Poznańskiego postanowienia Kongresu Wiedeńskiego gwarantowały Polakom po rządami każdego państwa zaborczego otrzymanie instytucji i reprezentacji narodowej, Król Pruski Fryderyk Wilhelm III w patencie z 15 maja 1815 r. deklarował nadanie konstytucji, zachowanie religii rzymskokatolickiej, dostęp Polaków do urzędów i równouprawnienie języka polskiego, Wielkie Księstwo Poznańskie nie miało w Prusach odrębnego statutu i było urządzone na wzór pozostałych prowincji, zamiennie używano na nazwy prowincja poznańska, WKP w 1815 r. liczyło ok. 800 tys. mieszkańców i ok. 29 tys. km2, Odrębności ustrojowo-prawne WKP: król pruski przybrał tytuł wielkiego księcia poznańskiego, WKP otrzymało własny herb i biało-czerwone barwy, utworzono nieznany w innych prowincjach urząd namiestnika, utworzenie sejmu prowincjonalnego (powołane też w innych prowincjach).

Odrębności Wielkiego Księstwa Poznańskiego Namiestnik WKP: na stanowisko został powołany ks. Antonii Radziwiłł, jego funkcja miała charakter reprezentacyjny i honorowy, bez prawa zarządu prowincją, przekazywanie monarsze skarg, próśb i dezyderatów mieszkańców, opiniowanie przepisów dotyczących WKP, proponował kandydatów na wyższe stanowiska urzędnicze i duchowne, nadawał w imieniu króla tytuły honorowe, odznaczenia i łaski, zwoływał sejmiki i wybory reprezentantów, urzędy miały obowiązek informowania go o sprawach prowincji, urząd namiestnika istniał do 1830 roku, po powstaniu listopadowym nie został osadzony.

Odrębności Wielkiego Księstwa Poznańskiego Sejm Prowincjonalny: utworzony w 1824 roku, składał się z 3 stanów: rycerskiego, miast, gmin wiejskich, stan rycerski składał się z 3 członków dziedzicznych i 22 wybieranych w wyborach bezpośrednich spośród właścicieli dóbr dziedzicznych, stan miejski wybierał 16 posłów spośród właścicieli nieruchomości miejskich, stan wiejski wybierał 8 posłów w wyborach pośrednich, kompetencje: głos decydujący w sprawach samorządu gminnego i w zakresie funduszy prowincjonalnych (konieczność sankcji królewskiej), pozostałe kompetencje o charakterze doradczym: wydawanie opinii w sprawach dotyczących prowincji, przedkładanie petycji i zażaleń dotyczących spraw prowincji, zbierał się co 3 lata na sesjach pod przewodnictwem marszałka, brak organu wykonawczego, po zakończeniu sesji wybierano wydziały wykonawcze

Wolne Miasto Kraków 1815-1846 Geneza: status WM Krakowa określił traktat zawarty między Rosją, Prusami a Austrią z 3 maja 1815 r., który zawierał pierwszą konstytucję i wszedł do aktu końcowego kongresu wiedeńskiego z 9 czerwca 1815 r., w 1815 r. WMK liczyło ok 88 tys. mieszkańców i 1124 km2, WMK zostało powołane do życia pod opieką trzech mocarstw jako „ wolne, niepodległe, ściśle neutralne miasto Kraków z okręgiem”, ustrój miasta określały 3 konstytucje: 1815, 1818, 1833 – ustrój państwa miał charakter republikański, stąd często posługiwano się nazwą Rzeczpospolita Krakowska, WMK nie prowadziło własnej polityki zagranicznej i miało zachować neutralność, po powstaniu w 1846 roku miasto wraz z okręgiem zostało wcielone do Austrii, dużą rolę w funkcjonowaniu państwa odgrywali rezydenci państw opiekuńczych (Józef Sweerts Spor, Ignacy Miączyński, Ernest Reibnitz).

Wolne Miasto Kraków 1815-1846 Organy Wolnego Miasta Krakowa: Rzeczpospolita Krakowska miała charakter republikański, organami władzy centralnej były: Senat i Zgromadzenie Reprezentantów, Senat: spełniał funkcję głowy państwa i rządu, składał się z prezesa i 12 senatorów: 6 dożywotnich i 6 czasowych, 4 dożywotnich i 4 czasowych wybierało ZR, po 1 czasowym i 1 dożywotnim wybierał Uniwersytet i kapituła katedralna, po 1833 zmniejszono skład do prezesa i 8 senatorów, kadencja prezesa trwała 3 lata (wybierało go ZR przy rosnącej roli rezydentów mocarstw), co roku 3 senatorów czasowych ustępowało a organy uprawnione wybierały nowych senatorów,

Wolne Miasto Kraków 1815-1846 Senat c. d.: kompetencje: pełnia władzy wykonawczej, powoływanie i odwoływanie urzędników, mianowanie na beneficja kościelne, stosowanie prawa łaski, zatwierdzanie projektów ustaw przed głosowaniem w ZR, jeden z senatorów z urzędu był marszałkiem ZR, prezes reprezentował WM na zewnątrz i kierował pracami Senatu.

Wolne Miasto Kraków 1815-1846 Zgormadznie Reprezentantów: jednoizbowe ciało przedstawicielskie, 41 członków: 26 deputowanych z wyboru, 15 wirylistów (6 sędziów pokoju, 3 senatorów, 3 przedstawicieli kapituły, 3 profesorów uniwersytetu), kompetencje: ustawodawcze (oprócz zmiany konstytucji i zasad ustrojowych), uchwalanie budżetu i podatków, wybór wyższych urzędników i sędziów, wybór senatorów i prezesa Senatu, możliwość postawienia w stan oskarżenia przed Sądem Sejmowym za przestępstwa popełnione w związku z urzędowaniem, coroczne sesje trwające 4 tygodnie (od 1833 sesje trwały 6 tygodni a ZR zbierało się co 3 lata), przyjęcie ustawy wymagało kwalifikowanej większości 7/8 a potem 5/6.

Wolne Miasto Kraków 1815-1846 Rezydenci: akty konstytucyjne z 1815 i 1818 nie określały kompetencji i znaczenia rezydentów, w latach 1815-18 zasiadali w tzw. Komisji Organizacyjnej, opracowującej zasady prawnoustrojowe WMK, do początku lat 30-tych XIX w. ingerencje rezydentów miały zazwyczaj charakter rozjemczo-kontrolny, konstytucja z 1833 r. przyznała rezydentom rolę rozjemców w sporach między Senatem a Zgromadzeniem Reprezentantów, powstał organ o nazwie Konferencja Rezydentów a rezydenci otrzymali formalne prawo występowania w roli zwierzchników władz WMK. Administracja terytorialna: jednostopniowa, WMK podzielono na 28 gmin, w samym Krakowie było 9 gmin z czego 2 gminy żydowskie (Żydzi byli pozbawieni praw wyborczych a gminy miały tylko charakter administracyjny),

Wolne Miasto Kraków 1815-1846 Administracja terytorialna: w pozostałych 26 gminach mieszkańcy posiadali czynne prawo wyborcze poprzez udział w zgromadzeniach gminnych, na czele gminy stał wójt: wybierany na 2-letnią kadencję przez zgromadzenie gminne, musiał posiadać umiejętność: czytania, pisania i rachowania, co było weryfikowane przez Senat, który mógł mianować innego kandydata w przypadku braku spełnienia kryteriów, wójt nie był urzędnikiem samorządowym, ale wchodził w skład administracji rządowej i był zobowiązany do do wykonywania poleceń Senatu, kompetencje: cała administracja lokalna, nadzór nad szkołami parafialnymi, podatki, zarząd majątkiem gminy, od 1833 – niższe sądownictwo karne, urząd wójta zlikwidowano decyzją Konferencji Rezydentów w 1839 r., powołując komisarzy dystryktowych i cyrkułowych (Kraków).

Wolne Miasto Kraków 1815-1846