Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2016/2017 nr 6 )

Wprowadzenie – religia i religijność w badaniach socjologicznych religia (i religijność) a początki socjologii; religia i religijność we współczesnych badaniach socjologicznych - główne problemy badawcze (i wyzwania): przemiany form wiary religijnej: wiara dla siebie, indywidualna, prywatna, odłączona w dużym stopniu od instytucji religijnych (indywidualizacja wiary i przynależności religijnej). wzrost znaczenia religii i jej instytucjonalizacja: rola wartości religijnych w życiu publicznym: państwo, polityka i religia (kościół). procesy sekularyzacji: emancypacja różnych dziedzin życia społecznego od wpływów religii; efekt modernizacji społeczeństwa; religia – przejście od „świętego baldachimu” do „parasola” (Peter Berger).

Socjologiczne rozumienie religii  trudności w socjologicznej definicji „religii” - dlaczego?: wpływ doświadczenia zachodniego chrześcijaństwa a odmienność innych kultur i religii; problem idei Boga osobowego; wiara a struktury instytucjonalne. propozycja definicji „religii” - podział na „sacrum” (to, co nadprzyrodzone) i „profanum” (to, co zwyczajne i codzienne) oraz rytuały (formy kontaktu ze sferą świętości); religia jako „system wierzeń i rytuałów dotyczących obszaru świętości”; dyskusja na temat ujęcia. Joachim Wach (1898-1955) - religia jako doświadczenie sacrum; Zofia Zdybicka – religia to dziedzina „poznania opartego na źródłach nadprzyrodzonych (wiara) i działania ludzkiego skierowanego ku rzeczywistości transcendentnej”.

Różnorodność typów religii (ze względu na treść ich wiary) „nadnaturalizm” (wiara w zjawiska nadprzyrodzone wokół nas); animizm (witalizm – wiara w duchy istniejące wokół nas i odpowiedzialne za określone sfery życia), religie i kulty tradycyjne (pierwotne); teizm (greckie θεoς theos – bóg) wiara w istnienie Boga/bogów, ingerujących w losy świata, który jest ich dziełem – główne podziały: panteizm (utożsamienie Boga z naturą); politeizm; monoteizm; ateizm - zaprzeczenie istnienia Boga/bogów. „idealizm transcendentny” („religia świecka”); religie synkretyczne; główne podziały religijne świata.

udziela wsparcia psychicznego: Funkcje religii egzystencjalna: religia nadaje sens w życiu, podejmuje problemy ostateczne (życia i śmierci), odpowiada na główne pytania egzystencjalne. udziela wsparcia psychicznego: szczególnie w chwilach „trudnych”, pozwala przetrwać w trudnej i złożonej rzeczywistości. nadaje spójność społeczeństwu: poprzez tworzenie i narzucanie wspólnego systemu wartości (kultura), tworzy wspólnotę kultury i odczuwania. kontrola społeczna: nakłada normy i stosuje sankcje, wiele norm prawnych i społecznych bezpośrednio lub pośrednio odwołuje się do przekonań religijnych - a jednocześnie religia jest siłą konserwatywną i konfliktową.

Typy religijności - osobiste (indywidualne) związki z religią, stopniowalność religijności „przeżywana”: związek emocjonalny z religią; rytualna: uczestnictwo w praktykach religijnych, modlitwach i obrzędach; intelektualna: znajomość doktryny; ideologiczna: zaangażowanie w system wartości danej religii. realizowana w życiu; religijność selektywna; socjologiczne korelaty religijności (płeć, wykształcenie i dochody, miejsce zamieszkania).

Formy organizacji zbiorowości religijnych kościół (struktura trwała, biurokratyczna, zintegrowana ze społeczeństwem, utrzymująca, że jest jedyną drogą do „prawdy” religijnej, wiara skodyfikowana w dogmaty) – rodzaje kościołów: episkopalny (jednolita organizacja hierarchiczna – Kościół katolicki, Kościół anglikański, Cerkiew prawosławna); prezbiteriański (organizacja „demokracji przedstawicielskiej” i lokalność – Kościół prezbiteriański w USA); kongregacyjny (brak hierarchii, duże zróżnicowanie lokalne, Kościoły baptystów i kwakrów). sekta (niewielka i izolowana, odłącza się od uznanego kościoła, przywództwo oparte na charyzmie, potoczne użycie słowa „sekta”); wyznanie (duża sekta, uznana historycznie, dostosowana do społeczeństwa, akceptująca pluralizm religijny); kult (luźna i otwarta organizacja religijna); „kościół elektroniczny” (kulty audytoryjne).

Sekularyzacja życia społecznego sekularyzacja jako spadek znaczenia religii w życiu społecznym - procesy modernizacji wywierają negatywne skutki dla społecznego znaczenia religii i Kościołów (w tym p.w. pluralizm społeczno-kulturowy i religijny): wymiary sekularyzacji: spadek liczebności wyznawców religii instytucjonalnych (kościołów); spadek religijności (indywidualizacja życia religijnego); spadek znaczenia społecznego religii jako instytucji. dyskusja na temat sekularyzacji - Pippa Norris, Ronald Inglehart, Sacrum i profanum. Religia i polityka na świecie (Nomos, Kraków 2006): znaczenie religii w perspektywie „bezpieczeństwa egzystencjalnego”; zwiększone poczucia bezpieczeństwa sprzyja sekularyzacji w krajach rozwiniętych; rozwój demograficzny sprawia, że świat staje się coraz bardziej religijny; podział między społeczeństwa religijne i świeckie wpływa na politykę światową i zwiększa rolę religii na arenie międzynarodowej.

Sekularyzacja a przyszłość religii (nowe formy religijności) nadal duże znaczenie społeczne i ludzkie religii (wartości religijnych), ale jednorodna dotychczas religijność przekształca się w różnorodność wiary i doświadczenia religijnego - staje się ona bardziej „od-kościelniona” i indywidualna. Główne pytania: „religijny” świat: jakich religii i kręgów geograficznych dotyczy sekularyzacja? (czy sekularna Europa stanowi wyjątek na mapie „religizującego się” świata?); zmiana religijności, czy zmiana samego „sacrum” (religia „wąska” – wobec Boga, czy religia „szeroka” – wobec „sacrum”); „nowa duchowość” – „de-sekularyzacja” (selektywizacja i subiektywizacja wiary religijnej – rola emocji i doświadczeń religijnych); zjawisko „wiary bez przynależności” (prywatyzacja religii) i „samowystarczalny humanizm” (Charles Taylor); nowe ruchy religijne - sekty, nowe religie, religie nietradycyjne, ruchy parareligijne itp. (ruchy afirmujące świat - np. ruch New Age, ruchy odrzucające świat tzw. „destrukcyjne” i ruchy przystosowawcze); ekspansja na „nie-religijne” obszary życia (czy sakralizacja „profanum”?) - „kult ciała”, „kult” pracy i konsumpcji i „kult” jednostki.

Religia i religijność w społeczeństwie polskim struktura wyznaniowa społeczeństwa polskiego: jednolitość i zróżnicowanie; prawosławie, kościoły i wyznania protestanckie; Świadkowie Jehowy; wyznawcy islamu; inne wyznania religijne (Kościół Polskokatolicki, Mariawici). instytucjonalizacja religii w Polsce (rola Kościoła katolickiego): dziedzictwo historyczne (zabory i okres międzywojenny); związek z tożsamością narodową („kościół ludu”); katolicyzm jako „religia obywatelska” (jako forma politycznej kontestacji i obrońca praw człowieka, okres „stanu wojennego”); poza-religijne funkcje kościoła.

Religia w Polsce po 1989 roku – „mapa społeczna” wysokie auto-deklaracje wiary i wysoki poziom praktyk religijnych, ale zachodzi proces społecznego różnicowania religijności (zróżnicowanie regionalne); stabilność poziomu religijności w Polsce – dlaczego?: religia jako forma społecznej „kultury” (rytuał odświętności); mocne więzy społeczne (obyczajowe) wynikające z rzadkich zmian miejsca zamieszkania; powolna dynamika bogacenia się, nie wpływa na jeszcze na zmiany religijności; silna nadal pamięć społeczna o Janie Pawle II. dokonujące się obecnie zmiany – pokolenie JP2 a reszta społeczeństwa: „de-konfesjonalizacja” – wiara zmienia się z dziedziczonej w zdobywaną i konstruowaną („Kościół wyboru”); selektywność wiary („prywatyzacja wiary”); de-instytucjonalizacja ideologicznego wymiaru religii; skutki religijne obecnej emigracji.

Religia w sferze publicznej po 1989 roku stosunek do roli Kościoła katolickiego jako instytucji publicznej (oczekiwanie „apolitycznej polityki”; ogólne zaufanie do Kościoła katolickiego (niskie na początku lat 90. XX wieku, obecnie jest nadal duże); związki z parafią; religijność a zmienne społeczne: płeć (bardziej religijne są kobiety), miejsce zamieszkania (bardziej religijnie są mieszkańcy wsi i małych miast), dochód i wykształcenie (im wyższe, tym raczej niższa religijność), region (województwo) - podkarpackie, małopolskie i opolskie są najbardziej religijnymi częściami kraju; religijność a aktywność publiczna (kapitał społeczny): im wyższa religijność tym większy udział w wyborach lokalnych i krajowych, a także w stowarzyszeniach pozarządowych; co dalej z polską religijnością?: religijność jako „zasób” społeczny i kulturowy; poczucie tożsamości - przesunięcie ku „kulturze” i „historii”.

W 1996 roku w Oławie postawiono Sanktuarium Matki Bożej Królowej Wszechświata Bożego Pokoju  

Podsumowanie socjologiczne rozumienie religii: propozycja definicji „religii” - Emil Durkheim (1912). różnorodność typów religii (ze względu na treść ich wiary) funkcje religii; typy religijności - osobiste związki z religią, stopniowalność religijności; formy organizacji zbiorowości religijnych; „sekularyzacja” życia społecznego („nowa duchowość”); przyszłość religii; religia i religijność w społeczeństwie polskim.

Literatura (zalecana, warta?) na temat „religii” Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XVIII. par. 3. Religia); Mirosława Marody, Sławomir Mandes, Przemiany polskiej religijności, w: Aleksandra Jasińska-Kania (red.), Wartości i zmiany. Przemiany postaw Polaków jednoczącej się Europie, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2012; Metoda i znaczenie. Problematyka rozumienia w badaniach sondażowych, CBOS, Warszawa 2012 (artykuł Mirosławy Grabowskiej, pt. Co to znaczy wierzyć we współczesnej Polsce?)