Model ustrojowo-prawny autonomii galicyjskiej Tomasz Resler

Geneza autonomii galicyjskiej: po upadku Napoleona i kongresie wiedeńskim (1815 r.) Austria nie odzyskała tzw. Galicji Zachodniej (Ks. Wars.), Rosja zawróciła jej okręg tarnopolski, Austria odzyskała także kopalnie soli w Wieliczce, Austria przez długi czas nie wypełniała zobowiązań kongresowych dotyczących reprezentacji i instytucji narodowych dla Polaków, w 1817 r. powołano sejm stanowy dla Galicji i Lodomerii, ale nie miał on w praktyce żadnych kompetencji, a KGiL było jednym z krajów koronnych, po kongresie wiedeńskim terytorium Galicji wynosiło ok. 77 tys. km2, a ludność liczyła 3,5 mln (47,5% Polacy, 45,5% Ukraińcy (Rusini), 6% Żydzi i 1% Niemcy), w latach 1815-1861 wprowadzono scentralizowany i absolutystyczny system rządów (era Metternich’a), nawet lojalna wobec cesarza polska arystokracja nie została dopuszczona do władzy politycznej, w 1846 r. wybuchło powstanie w Krakowie w wyniku którego WMK zostało włączone do Austrii, w tym samym czasie wybuchała tzw. rabacja galicyjska, chłopi pod przywództwem Jakuba Szeli, zniszczyli ok. 500 dworów szlacheckich, wydarzenia te poprzedzały Wiosnę Ludów w Europie (1846-48),

Geneza autonomii galicyjskiej: w Austrii Wiosna Ludów także przyniosła zmiany, na Węgrzech wybuchło powstanie, w Galicji domagano się autonomii, przywrócenia praw języka polskiego , zniesienie cenzury i uwłaszczenia chłopów, po 1848 r. Austria weszła na drogę przemian w kierunku monarchii konstytucyjnej – na tron wstąpił cesarz Franciszek Józef I, w 1849 r. cesarz ogłosił tzw. konstytucję kwietniową (dwuizbowy parlament, powołanie sejmów krajowych, prawa obywatelskie), nie weszła w życie uchylona przez tzw. patent sylwestrowy z 1851 roku: 1851-60 era Bacha: monarcha wyłącznym ustawodawcą we współpracy z Radą Państwa mianowaną przez cesarza, klęska w wojnie z Piemontem w 1859 roku wymusiła reformę państwa, jedną z istotnych zdobyczy społ. Wiosny Ludów było uwłaszczenie chłopów, w także w Galicji i Lodomerii, dyplom październikowy z 1860 r.: rozdzielenie ustawodawstwa między Radę Państwa a sejmy krajowe dając podstawę do wykształcenia się autonomii tzw. narodów historycznych (w tym Polaków),

Geneza autonomii galicyjskiej: patent lutowy 1861 r.: znosił dyplom październikowy, wyliczał enumeratywnie kompetencje sejmów krajowych, pozostałe zastrzegając dla Rady Państwa, ustawodawstwo ogólnopaństwowe sprawował cesarz z Radą Państwa (Izba Panów i Izba Posłów), patent zawierał statuty dla poszczególnych krajów, w tym dla Galicji, Statut Krajowy Królestwa Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim , allegat do patentu z 26 lutego 1861 r.: „§ 1 Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim reprezentowane będzie w sprawach krajowych przez sejm krajowy”, utworzenie sejmu krajowego zapoczątkowało erę autonomii galicyjskiej, w 1867 r. powstała dualistyczna monarchia austrowęgierska, a Galicja i Lodomeria weszła w skład tzw. Przedlitawii, a w rządzie zasiadał minister ds. Galicji (od 1871, zawsze Polak), Koło Polskie w Radzie Państwa, swobody obywatelskie i legalna działalność polityczna.

Geneza autonomii galicyjskiej:

Instytucje antonimii galicyjskiej: Administracja rządowa Minister ds. Galicji (od 1871) Namiestnik Galicji - nominowany przez cesarza, - stał na czele administracji rządowej Starostowie - stali na czele powiatów Organy autonomiczne Sejm Krajowy - wybierany w wyborach Wydział Krajowy - powoływany przez Sejm organ wykonawczy Rady i Wydziały Powiatowe Gminy miejskie i wiejskie administracja niezespolona samorząd zawodowy administracja szkolnictwa

Instytucje autonomii galicyjskiej: Administracja rządowa: Minister ds. Galicji: powołany w 1871 roku, prowadził wszystkie sprawy Galicji w skali krajowej, opiniował i koordynował decyzje innych ministrów w sprawach Galicji, funkcja ta była zawsze sprawowana przez Polaka. Namiestnik Galicji: mianowany przez cesarza, siedziba namiestnictwa mieściła się we Lwowie, reprezentował cesarza i był organem administracji rządowej, podlegał i odpowiadał przed rządem w Wiedniu, rozpisywał wybory i przygotowywał spisy wyborców do Sejmu Krajowego, w imieniu rządy występował z inicjatywą ustawodawczą i przedstawiał cesarzowi ustawy krajowe do akceptacji lub odrzucenia,

Instytucje autonomii galicyjskiej: Namiestnik Galicji c.d.: przedstawiał sprawozdania z funkcjonowania administracji rządowej i udzielał odpowiedzi na interpelacje, ustaliła się zwyczajowa odpowiedzialność Namiestnika przed Sejmem Krajowym, a w zasadzie większością sejmową, urząd ten sprawowany zawsze przez Polaków (m.in. Agenor Gołuchowski, Kazimierz Badeni), Starosta: podlegał Namiestnikowi i stał na czele powiatu (80), właściwy we wszystkich sprawach administracyjnych niezastrzeżonych dla innych organów, nadzór nad samorządem gminnym i zwierzchnictwo w zakresie zadań powierzanych, przeprowadzanie wyborów krajowych oraz samorządowych, Administracja niezespolona: urzędy górnicze, urzędy domen i lasów państwowych, urząd kolei, urząd poczty, inspekcja przemysłowa.

Instytucje autonomii galicyjskiej: INSTYTUCJE AUTONOMICZNE: Sejm Krajowy: fundament autonomii galicyjskiej, najwyższa władza autonomiczna, jego kompetencje i kształt określił patent lutowy z 1861 roku, prawo wyborcze: istota prawa wyborczego sprowadzała się do tzw. reprezentacji interesów, wybory nie były powszechne ani równe, wyborcy zostali przyporządkowani do różnych grup – 6 kurii – stąd nazwa system kurialny, 2 kurie wprowadzały przedstawicieli bez wyborów, byli to tzw. wiryliści: arcybiskupi i biskupi kościoła katolickiego (wszystkich trzech obrządków) początkowo 7, a od 1896 8 oraz kuria szkolnictwa wyższego: rektorzy Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Lwowskiego, Politechniki Lwowskiej i prezes Akademii Umiejętności, pozostali członkowie sejmu wybierani byli w wyborach odbywających się w czterech kuriach: 44 posłów wybierała kuria tzw. wielkiej własności ziemskiej (ok.

Instytucje autonomii galicyjskiej: 3 tys. członków), 3 posłów wybierała kuria izb rzemieślniczo-handlowych, 23 posłów (od 1900 – 31) wybierała kuria miast większych, 74 posłów wybierała kuria gmin miejskich i wiejskich w wyborach pośrednich (jeden elektor na 500 mieszkańców), czynne prawo wyborcze było ograniczone cenzusem majątkowym, we wszystkich 4 kuriach, tak skonstruowany system wyborczy dawał zdecydowaną przewagę ziemiaństwu, sejm był zwoływany i rozwiązywany przez władcę, od roku 1900 liczba posłów wynosiła 164, siedziba Sejmu Krajowego mieściła się we Lwowie, kadencja posłów wybieranych trwała 6 lat, kompetencje ustawodawcze: samodzielne: całość ustawodawstwa w zakresie tzw. kultury krajowej (zagadnienia rolniczo-leśne, budownictwo publiczne i zakłady dobroczynne finansowane z budżetu krajowego, np. Ustawa względem zakazu łapania, wytępienie i sprzedawania zwierząt alpejskich, właściwych Tatrom, świstaka i dzikich kóz z 5.10.1868 r.

Instytucje autonomii galicyjskiej: w ramach ustawodawstwa ogólnokrajowego Sejm Krajowy mógł wydawać akty prawne o charakterze uzupełniającym: ustawodawstwo gminne, szkolne, kościelne, w zakresie gruntów i ksiąg wieczystych, a od 1907 w zakresie prawa cywilnego, karnego i karno-policyjnego ale tylko w zakresie należącym do kompetencji Sejmu, ustawy Sejmu Krajowego wymagały sankcji cesarskiej, inicjatywę ustawodawczą posiadali: rząd, Wydział Krajowy, komisje sejmowe i grupa min. 15 posłów, decyzje zapadały większością głosów przy minimum połowie ustawowej liczby posłów, inne kompetencje: odbieranie od Naczelnika sprawozdania o stanie kraju, ale brak uprawnień kontrolnych nad administracją rządową, prawo składania interpelacji, Sejm mógł wezwać władze rządowe do wydania zarządzeń, przez Wydział Krajowy sprawował nadzór nad gminami i zarządzał majątkiem krajowym,

Instytucje autonomii galicyjskiej: organy Sejmu Krajowego: marszałek krajowy: powoływany przez cesarza na 6 lat, kierował pracami Sejmu Krajowego i stał na czele Wydziału krajowego, Wydział Krajowy: Sejm Krajowy spośród posłów wybierał 6 członków WK na czele którego stał marszałek, organ wykonawczy Sejmu Krajowego, decyzje podejmowano kolegialnie w głosowaniu (kworum wynosiło 4 członków), marszałek posiadał prawo wstrzymania uchwały, inicjatywa ustawodawcza, działał jako komisja sejmowa i biuro sejmowe: kontrolował poprawność wyborów, przygotowywał materiału na obrady plenarne, zarządzał korespondencją, organizował prace Sejmu,

Instytucje autonomii galicyjskiej: uprawnienia w zakresie bieżącej administracji, nadzorował samorząd terytorialny, co do legalności i celowości działań, zarządzał majątkiem krajowym, zakładami i funduszami, reprezentował kraj na zewnątrz. Rada Szkolna Krajowa: utworzona w 1867 r., przewodniczył jej Namiestnik, a faktycznie kierował pracami wiceprezydent, składała się z przedstawicieli Wydziału Krajowego, namiestnictwa, duchowieństwa, rad miejskich Krakowa i Lwowa, przedstawicieli naukowców, zarząd szkolnictwem ludowym i średnim, nominowanie dyrektorów i nauczycieli szkół ludowych (później także średnich), sporządzanie budżetu całego szkolnictwa krajowego, na szczeblach powiatów działały okręgowe rady szkolne (zarząd publicznymi szkołami ludowymi i nadzór na szkołami prywatnymi) w gminach – miejscowe rady szkolne (bieżące administrowanie).

Samorząd terytorialny: na początku ery konstytucyjnej (1846-48) wykształcił się w Galicji system administracji samorządowej, która powstała na szczeblu gminnym i powiatowym, w tym okresie ugruntowały się także podstawowe zasady ustroju gminy samorządowej: swoboda przyjmowania członków gminy, wybieralność organów, samodzielny zarząd sprawami gminy, jawność budżetu, kompetencje gminy miały charakter własny („ co dotyczy przede wszystkim interesów gminy i jest w całości wykonalne w jej granicach”) oraz poruczony („załatwianie określonych spraw publicznych”), w zakresie ustawodawstwa pozycję i status samorządu określały: ogólnopaństwowa kodyfikacja gminna z 1862 r., ustawa galicyjskiego sejmu krajowego o gminach i obszarach dworskich z 1866 r.

Samorząd terytorialny: Samorząd gminny wiejski: podział na gminy jednowsiowe i obszary dworskie, które tworzyły osobną gminę, prawo swojszczyzny – obowiązek przynależności każdego obywatela do gminy (urodzenie, nadanie przez władze gminy), organami gminy były: rada gminy i zwierzchność gminna (kadencja 6 lat): rada gminy: organ uchwałodawczy i nadzorczy, 8-36 członków wybieranych w wybierani w wyborach zwierzchność gminna: w skład wchodzili: naczelnik gminy (wójt) i dwóch przysiężnych (wybierani z członków rady gminy), organ wykonawczy, kompetencje własne: zarząd majątkiem własnym, prawo nakładania podatków gminnych i uchwalania budżetu, sprawy dróg gminnych, sprawy tzw. policji gminnej, administracja szkolnictwa i lokalnych zakładów dobroczynnych

Samorząd terytorialny: kompetencje poruczone: sprawy z zakresu administracji rządowej: współdziałanie w procedurze wyborczej, realizowanie prawa swojszczyzny, czynności związane z ślubami, meldunkami, spisami ludności, ściąganiem podatków, pobór do armii, orzecznictwo skarbowo-administracyjne; w sprawach poruczonych decydował jednoosobowo naczelnik realizujący polecenie władzy rządowej – starosty, nadzór nad gminą: rozdział funkcji nadzorczych: w sprawach z zakresu kompetencji własnych nadzór sprawowały wydziały powiatowe lub Wydział Krajowy, a w sprawach poruczonych nadzór sprawował starosta, starosta miał możliwość badania działalności gminy w zakresie spraw własnych, ale tylko w obszarze legalności,

Samorząd terytorialny: Samorząd gminny miejski: jednolitość ustrojowa gmin wiejskich i miejskich, z wyjątkiem Lwowa (własny statut z 1870 r.) i Krakowa (statut z 1866 r.), w 1889 r. uregulowano ustrój 30 miast większych, a 1896 r. uregulowano odrębnie ustrój 140 kolejnych miast i miasteczek, w pozostałych obowiązywały zasady z 1866 r. , władze samorządowe: rady miejskie: organ uchwałodawczy i nadzorczy, liczba członków od 18-36 (Kraków 60, Lwów 100), kadencja 6 lat, po 3 latach ustępowała połowa członków rady na miejsce których wybierano nowych radnych, magistraty: kolegialny organ władzy wykonawczej, wybierany spośród członków rady na 6 lat, w miastach mniejszych i miasteczkach funkcje te pełniły zwierzchności gminne, w miastach większych na czele magistratu stał burmistrz, a w Krakowie i Lwowie prezydent,

Samorząd terytorialny: ścisłe rozgraniczenie kompetencji między magistratem, a prezydentem /burmistrzem, nadzór nad samorządem miejskim: nie był tak silny jak nad wiejskim; burmistrza lub prezydenta można było usunąć tylko w postępowaniu dyscyplinarnym, Samorząd powiatowy: wprowadzony razem z gminami w 1866 r., liczba powiatów – 80, organami powiatowymi były: rady powiatowe i wydziały powiatowe, rady powiatowe: 6-letnia kadencja, 26 członków wybieranych w wyborach kurialnych, organ uchwałodawczy, zajmowała się sprawami wewnętrznymi powiatu: budowa dróg, zdrowie, bankowość, dobroczynność, oświata, kultura, zarząd majątkiem i uchwalanie dodatków do podatków bezpośrednich,

Samorząd terytorialny: wydziały powiatowe: wybierane z członków rady powiatowej na 6 lat, organ zarządzający i wykonawczy, na czele wydziału stał prezes (marszałek powiatu), w skład wchodzili zastępcy prezesa i 6 członków, brak własnych środków egzekucyjnych (zwracano się z prośbą o pomoc do starostwa), obowiązkiem rad i wydziałów powiatowych był nadzór nad gminami, z urzędu nadzorowały majątek gmin, z własnej inicjatywy mogły kontrolować resztę spraw, nadzór nad samorządem powiatowym sprawował Wydział Krajowy, który badał decyzje pod względem legalności i celowości.