Polski język literacki Halina Karaś Instytut Języka Polskiego Uniwersytet Warszawski

Polski język literacki – etapy rozwoju Język literacki – wyznaczniki: a) ogólnonarodowy (ogólnopaństwowy) zasięg, b) pisana forma wypowiedzi, c) kodyfikacja (zespół norm dotyczących poprawności gramatycznej, leksykalnej i stylistycznej). Termin: język literacki – nawiązuje do wyrazu literatura (łac. Literatura ‚pismo, pisanie’), oznaczającego m.in. ‚ogół dzieł pisanych. Początki polskiego języka literackiego – odmiany ponadregionalnej – koniec XIV w. Wtedy widoczne już oddziaływanie normy ponadregionalnej. Etapy kształtowania się polskiego języka literackiego: 1) koniec XIV – koniec XV wieku, 2) wiek XVI, 3) wieki następne.

Początki kształtowania się normy językowej Badacze współcześni zauważyli, że w literaturze psałterzowo-biblijnej reprezentującej styl wysoki wystrzegano się pewnych dialektalnych form językowych, które musiały być wówczas uznawane za gorsze. Przykładowo – w „Psałterzu floriańskim”, który przynajmniej w części powstał w Krakowie, kopista 150 razy zapisał formę chwała, jeden raz natomiast formę dialektalną małopolsko-mazowiecką fała, a więc tak, jak mówił na co dzień. Świadczy to o unikaniu form o proweniencji dialektalnej, a tym samym o kształtującej się normie językowej. Istnienie normy ponaddialektalnej w tekstach pisanych stylem wysokim staje się wyraźne, jeśli porównamy ich język z przesyconym regionalizmami i dialektyzmami językiem rot sądowych. Zob. B. Walczak, Komu zawdzięczamy polski język literacki, [w:] Język a chrześcijaństwo, pod red. I. Bajerowej, M. Karpluk, Z. Leszczyńskiego, Lublin 1993, s. 23-42.

Początki polskiego języka literackiego cd. Świadectwem kształtowania się normy ogólnej w XV wieku i awansowania polszczyzny są teoretyczne rozważania nad językiem, przede wszystkim w pierwszym polskim traktacie ortograficznym. Traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica, profesora i rektora Akademii Krakowskiej jest najważniejszym dokumentem świadomości języka ponadregionalnego w dobie staropolskiej, troski o jego kształt, dbałości o jego normalizację, poczucia odpowiedzialności za jego jedność. Dzieło to, będące pierwszym aktem normatywnym języka polskiego, powstało około 1440 r. Była to najwcześniejsza próba uporządkowania polskiej ortografii, bardzo niejednolitej w XV w. Znamienny jest początek wierszowanego tekstu traktatu: Kto chce pisać doskonale Język polski i tyż prawie, Umiej obiecado moje.

Początki polskiego języka literackiego cd. Również we Wstępie nieznany autor, określając cel pracy Parkoszowica, daje świadectwo dbałości o polszczyznę i potrzeby jej upowszechniania, podkreślając zalety wysławiania się w języku narodowym: „Niektóre narody piszą tedy z wielką przezornością o swoich czynach, dziełach, sprawach we własnym języku, aby z powodu różnicy języków nie zakradł się jakiś błąd. I tylko sławnemu językowi polskiemu brak jest takiego zabezpieczenia. Widząc to, czcigodny Jakub syn Parkosza z Żurawicy [...] ogłosił jeden najzupełniej wystarczający zbiór przepisów, który przekazał w niniejszym traktaciku, a w nim dość zestawił wskazówek, by pisać o swoich sprawach we własnym języku”. [P ]

Początki polskiego języka literackiego cd. Uderza w tym fragmencie praktyczne podejście do języka narodowego. Charakter wyraźnie postulatywny i normatywny ma stwierdzenie dotyczące funkcji i zakresu języka ojczystego, iż należy pisać „o swoich czynach, dziełach, sprawach we własnym języku”. Autor przedmowy do traktatu wskazuje także na „odpowiedni sposób pisania” – „narzecze Polaków” jako na dobro wspólne: „Uznaliśmy za słuszne (...), narzecze ojczyste, które jest językiem Polaków, wyrażać w piśmie literami łacińskimi z dodaniem niewielu znaków odmiennych. Chcielibyśmy (..), pracując nad udoskonaleniem teraźniejszego złego i nieodpowiedniego sposobu pisania, zostać w tym zakresie uznanymi za broniących dobra powszechnego i wprowadzających odpowiadający potrzebom sposób pisania” [P 84]

Początki polskiego języka literackiego cd. Alfabet Parkoszowica, dla którego częściowo wzorem był wcześniejszy o 30 lat traktat ortograficzny Jana Husa, nie znalazł szerszego zastosowania. Był sztuczny i niepraktyczny, np. trudny do realizacji był pomysł, by rozróżniać spółgłoski twarde i miękkie przez krój liter - okrągły lub kanciasty. Stanowi on jednak przykład dopracowanej koncepcji ortograficznej, uwzględniającej doświadczenia grafii złożonej (tj. operującej dwuznakami na oznaczenie pewnych głosek, np. sz, ch) oraz diakrytycznej (tj. stosującej znaki takie, jak: kropka, kreska nad literą czy „ogonek”). Pozostaje także pierwszym dokumentem refleksji normatywnej nad językiem polskim, przejawem zainteresowań naukowych polszczyzną.

Wiek XVI – najważniejszy etap formowania się polskiego języka literackiego Wiek XVI to okres kształtowania się świadomości i normy językowej –najważniejszy etap formowania się polskiego języka literackiego. Zyskuje on wtedy status języka ogólnego o dwóch podstawowych odmianach komunikacyjnych – mówionej i pisanej, ukształtowanych odmianach regionalnych i doskonalących się stylach funkcjonalnych. Należy jednak podkreślić, że normalizacja dotyczyła języka pisanego. Kolejne pokolenia pisarzy renesansowych piszących częściowo lub w całości po polsku, takich jak np. Biernat z Lublina, Baltazar Opec, Marcin Bielski, Mikołaj Rej, Stanisław Orzechowski, Sebastian Fabian Klonowic, Łukasz Górnicki, Jan Kochanowski, Piotr Skarga, wpłynęły na rozwój polskiego języka literackiego w XVI wieku, na jego prestiż i na kształtowanie się normy ogólnej.

„Złoty” wiek dziejów polszczyzny Wypada tu podkreślić zasługi przede wszystkim Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego, z których twórczości dwa powszechnie cytowane wyznania symbolicznie ukazują, jak podkreślają badacze, rozwój polszczyzny w epoce Odrodzenia. A niechaj narodowie wżdy postronni znają, Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają. [M. Rej, Zwierzyniec – Do tego, co czytał; 1562] I wdarłem się na skałę pięknej Kalijopy, Gdzie dotychmiast nie było znaku polskiej stopy. [J. Kochanowski, Psałterz Dawidów – Dedykacja; 1579]

„Złoty” wiek dziejów polszczyzny Pierwszy z nich, Mikołaj Rej, programowo wprowadza do literatury język ojczysty. Obdarzony wspaniałą wyobraźnią i znakomitą pamięcią wyrazową był wielkim talentem językowym. Można nazwać go nie bez racji „nauczycielem narodu”, a jego twórczość – fundamentem polszczyzny literackiej okresu średniopolskiego. Drugi natomiast, Jan Kochanowski, humanista i intelektualista, poszerza zakres użycia literatury, tworzy poezję, „w której język służy kreacji treści, ale i sam jest przedmiotem kreacji; służy komunikowaniu treści słów, ale i sam niemało komunikuje przez dobór i układ swoich elementów”, buduje nowy język poetycki. Szereg poetyzmów wprowadzonych przez niego do literatury, upowszechnia się, tworząc kanon, który ma zasadnicze znaczenie dla ukształtowania się polskiego stylu artystycznego. Kochanowski wyznacza zatem nowy kierunek językowi literackiemu. .

Rola przekładu w XVI w. Epokę Renesansu cechuje obok rozkwitu oryginalnej twórczości literackiej szeroko rozwinięta działalność przekładowa. Tłumacze dzieł obcych, zwłaszcza Biblii, ale także dzieł naukowych i literackich, mieli również ogromną zasługę w kształtowaniu się normy ogólnopolskiej, języka literackiego. Sztuka przekładu wymagała bowiem kreatywności w sferze języka, żmudnego niekiedy poszukiwania rodzimych odpowiedników wyrazowych. Nie sposób zatem przecenić wpływu twórczości translatorskiej wielu wybitnych twórców, jak Jan Kochanowski, Łukasz Górnicki, Jakub Wujek, czy translatorów mniej znanych, np. Biblii brzeskiej, na dokonujące się procesy normalizacji języka literackiego. Podobną rolę odegrali polemiści religijni XVI w. Polemiki religijne między przedstawicielami wyznań reformowanych i katolicyzmu przyczyniły się w znaczący sposób do rozwoju polszczyzny, do bogacenia się leksyki polskiej, nie tylko o abstracta z zakresu słownictwa religijnego. Dzięki tym polemikom poszerzył się znacznie społeczny i funkcjonalny zasięg polszczyzny, która zyskiwała publicystyczną sprawność i wzbogacała swój zasób środków językowych.

Rola drukarzy w XVI w. Wielką rolę w propagowaniu polszczyzny i ustalaniu jej norm odegrali – oczywiście poza przedstawicielami ówczesnej literatury - drukarze. Znany i zasłużony drukarz krakowski Florian Ungler w Zaleceniu do dzieła Stefana Falimirza O ziołach i mocy jich (1536) w sposób emocjonalny pisał: (..) ten język wasz tak sławny, tak dawny, tak święty (...) w niedbałość ludzką przyszedł. Zasię tymiraz, a z rządzenia bożego, ku pierwej swej sławie i zacności przychodzi. (...) Jedno wy, mili Polacy, jakom wyszszej namienił, obaczywszy sie, rozmiłujcie sie języka swego! Ten niech przodkuje, ten niech dziedziczy. Iżeby ta ma praca daremna nie była, to jest, żeby sie tym więtsza sława językowi temu za tym początkiem popłodziła [T 31-33] Podobnie Hieronim Wietor w dedykacji do Ksiąg, które zową język (1542 r.) zwracał uwagę na brak należytych starań o rozwój języka polskiego – „przyrodzonego”: Będąc ja wmięszkanem, a nie urodzonym Polakiem, nie mogę się temu wydziwić, gdyż wszelki inny naród język swój przyrodzony miłuje, szyrzy, krasi i poleruje, czemu sam polski naród swem gardzi i brząka, który mógłby iście, jako ja słyszę, obfitością i krasomową z każdym innem porównać. [T 23] Szerzej o nich – zob. zestawienie propozycji ortograficznych wymienionych autorów w artykule S. Dubisza, op.cit., s. 39-42.

Rola drukarzy cd. To właśnie w drukarniach kształtują się i ustalają pewne normy ortograficzne i gramatyczne. Do zasłużonych drukarzy należą m.in. Florian Ungler, Jan Haller, Hieronim Wietor, Marek i Maciej Szarffenbergowie, Łazarz Andrysowicz, Maciej Wirzbięta, Jan Januszowski. Względy praktyczne zadecydowały o wzmożonym zainteresowaniu w XVI w. kwestiami ortograficznymi. Ukazało się wówczas kilka prac ortograficznych, których autorami byli: a) Stanisław Zaborowski (1512 r.) – zawdzięczamy mu wprowadzenie ż, ł oraz prawdopodobnie kreskowania liter na oznaczenie spółgłosek miękkich; b) Stanisław Murzynowski (1551) – dołączył Ortografię polską do swojego tłumaczenia Nowego Testamentu; c) Jan Januszowski (1594) – jego Nowy karakter polski zawiera trzy propozycje ortograficzne: jego własną, Jana Kochanowskiego i niezwykle oryginalną Łukasza Górnickiego. W odniesieniu do tego okresu nie można jeszcze – co prawda – mówić o ukształtowaniu się jednolitego systemu ortograficznego, ale można już mówić o wyraźnych procesach normalizacyjnych.

Pierwsze polemiki poprawnościowe Przejawem rosnącej świadomości językowej były szesnastowieczne spory językowe. Około połowy XVI wieku doszło do pierwszej znanej dziś polemiki językowej w związku z tekstami o charakterze religijnym. Polemistami byli z jednej strony dwaj protestanci: Jan Seklucjan, który wydał w 1545 r. katechizm w Królewcu; oraz Stanisław Murzynowski (tłumacz Nowego Testamentu, cz. 1 – 1551, cz. 2 – 1555 wydanego przez Seklucjana i autor dołączonej do tomu I przekładu NT Ortografii polskiej), z drugiej zaś – Jan Sandecki-Malecki, rodem z Małopolski, również protestant i autor katechizmu. Przedmiotem sporu były sprawy ortografii oraz języka na wszystkich poziomach (fonetyki, fleksji, składni, słownictwa) dotyczące dwóch wspomnianych wyżej edycji: katechizmu i przekładu Nowego Testamentu.

Pierwsze polemiki poprawnościowe Przebieg sporu można odtworzyć na podstawie egzemplarzy dzieł adwersarzy, które wzajemnie sobie poprawiali, a także tekstu łacińskiego Sandeckiego-Maleckiego, w którym wprost sformułował obronę swego stanowiska w kwestiach języka. Jana Sandeckiego-Maleckiego można określić jako tradycjonalistę, który preferował polszczyznę archaiczną, książkową, opartą na średniowiecznej tradycji literacko-językowej, nawiązującą często do wzorców czeskich. Seklucjan i Murzynowski byli natomiast zwolennikami stosowania języka żywego, mówionego w tekstach religijnych, bliskiego czytelnikom, niewolnego od dialektyzmów.

Geneza języka literackiego Spór o pochodzenie polskiego języka literackiego: 1) chronologia 2) podstawa dialektalna. Dyskusja naukowa – od końca lat 80. XIX w. do lat 60. XX wieku. Chronologia: obecnie najczęściej wskazuje się na koniec XIV w. jako początek kształtowania się polskiego języka literackiego.

Wiek XVI – dialekty a język literacki Dwie główne odmiany polszczyzny w wieku XVI: a) kształtujący się na podstawie dialektów (wówczas wielkopolskiego i małopolskiego) polski język literacki w odmianie pisanej – II faza rozwoju; b) dialekty (odmiany regionalno-dialektalne) w odmianie mówionej. W XVI w. nie ma jeszcze dużej różnicy między obiema odmianami w mowie, nie ma istotnych różnic między mową ludu a mową szlachty. Dopiero wówczas, w XVI w., zaczyna się różnicować język literacki i dialekty. Rozwój obu odmian od tego okresu wyraźnie zmierza w różnych kierunkach.

Krainy Rzeczpospolitej w XVI wieku XVI-wieczna Rzeczpospolita obejmowała historyczne krainy Polski etnicznej, takie jak: Wielkopolska, Małopolska, Mazowsze (bez Śląska, który znajdował się pod panowaniem Habsburgów) i rozległe obszary Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Podział administracyjny I RP

Zestaw wybranych cech regionalnych w polszczyźnie XV-XVI wieku Nr Dialekt wielkopolski Dialekt małopolski Dialekt mazowiecki 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. brak mazurzenia -’ew/-ow ra-, ja- (rano, jak) tart (darty) -chw- (chwała) -ch (nogach) źrz, śrz, jrz él, éł / ił, ył 2 nosówki (ą, ę) mię, cię, się Brak -och N. lm. biłem, biliśmy mazurzenie tylko –ow ra-, ja- tart chw / f (chwała / fała) -ch > -k (nogak) źr, śr (rź, rś) ił, ył / él, éł szeroka wymowa, w części odnosowienie mię, cię, się / mie, cie, sie -och/-ech,-ach biłech, bilichmy re-, je- (reno, jek) tert (derty) f (fała) -ch > -k śr, źr (śrz, źrz) ił, ył szeroka wymowa brak –och

Podstawowe terytorialne odmiany polszczyzny w XVI wieku Podstawowe dialekty XVI wieku: Dialekt wielkopolski, najbardziej zgodny z kształtującym się wówczas językiem literackim („przeciętny Wielkopolanin nie mazurzył, wymawiał dwie samogłoski nosowe, mówił śrzoda, źrzódło, uźrzeć, tak właśnie pisano według najlepszych wzorów ortograficznych; ale też labializował o i zwężał je przed spółgłoskami nosowymi”). Dialekt małopolski – już w XVI w. zróżnicowany (przeciętny Małopolanin miał więcej cech regionalnych w języku – mazurzył, wymawiał -ch jako -k, źr jako rź, na dużym obszarze – wymowa beznosówkowa).

Podstawowe terytorialne odmiany polszczyzny w XVI wieku Dialekt mazowiecki – najbardziej odrębny i najbardziej wyśmiewany (przeciętny „Mazur” mazurzył, wymawiał ja-, ra- jako je-, re-, chw jako f, spółgłoski wargowe miękkie jako pś, bź, mń, e przed m, n jako a (ciamny), samogłoskę nosową przednią jako nosowe a itp.). Dialekt śląski – rozwijał się poza państwem polskim (stąd brak wpływu na kształtowanie się polskiego języka literackiego). Poza czterema podstawowymi dialektami polskimi ważna nowo kształtująca się odmiana terytorialna na ogromnym obszarze wschodnim Rzeczypospolitej – polszczyzna kresowa (na substracie, tj. podłożu ruskim (małoruskim) na południu i rusko-litewskim na północy. Geneza tej odmiany regionalnej inna od pozostałych odmian używanych w Polsce etnicznej.

Przykłady utworów wyśmiewających język Mazowsza Por. Psalm mazowiecki: W kazdziornej tarapacie wrzescałem do Pana A septa moja zawse była wysłuchana. (…) A ja wnet ku niebecku wytrzesciwsy ocy, Sczebietałem jak ptasecek, ządając pomocy. A Pan wnet jak oganką posamotał muchy, Do scętu zdredy skaził bez zadnej otuchy, Iześ mię tak chęndogo Panie wyczwikował, Pokim zyw, poki łazę, będę odsługował. Tym ze cię łez trzęsiackim prosę duski mego, Wybaw ze mię z niewoli oscerka strednego. Prawdziwa jazda Bartosza Mazura jednego do Litwy na służbę podczas trybunału (1643): Na dzień Bozego Ciała w tymze miastecku wiele dziwnego bacyłem. Stały stery ołtarze; jeden przed Bozym Janem wsytek cerwony, drugi za ratusem, trzeci przed ratusem. To tam dziwne rzecy powiesano: wisiała guńka złota, na niej zydzi ksiąski rozłozywsy, stali carni jak carci; brody jak u kozłów zołte, carne, bure, gniade, siwe.

Przykłady utworów wyśmiewających język Mazowsza Stanisław Grochowski, Na cenzurę albo na wiersze polskie Kaspra Danowskiego W której, proszę, polszczyzny uczyłeś się w szkole, Jaką i chłop nie mówi przy karczemnym stole. Gdzieś wżdy wyrwał tę mowę: nieuczek przeczysty, Lga, ryg, osen, i puchnie, i skrypt ciemnomglisty, Więc Polanin, takuchno, albo zmutylował. Wierzę, żeś dla takich słów Mazowsze splądrował. Ale i Mazurowie, bracia naszy mili, Tak sprośnie, jak ty piszesz, nigdy nie mówili. Milczę o tym, co – widzę – bez wstydu powtarzasz, Gdy o szpoceniu Pisma Słupskiego potwarzasz. Raczej było, chciałeś li wdzięczniej grać w swe strony, Włożyć si, mę, tutka, pęk w rym swój tak uczony. A gdybyś jeszcze przydał sieno, jebłko, jegły, Musiałbym ci przyznać, żeś w polszczyźnie biegły.

Uproszczona mapa dialektów polskich

Mapa dialektalna Polski Układ współcze-snych dialektów i gwar ludowych wg S. Urbańczyka

Bibliografia Maria Bargieł, Cechy dialektyczne polskich zabytków rękopiśmiennych pierwszej połowy XVI wieku, Wrocław... 1969. Kazimierz Nitsch, 1948, Co to jest dialektologia historyczna?, BPTJ 1958, VIII, s. 119-122; przedruk: [w:] tegoż, Wybór pism polonistycznych, t. IV: Pisma dialektologiczne, Wrocław-Kraków, s. 253-254. Kazimierz Nitsch, 1957, Dialekty języka polskiego, Kraków. Kaziemierz Nitsch, 1958, Co wiemy naprawdę o dialektach ludowych XVI wieku?, [w:] tegoż, Wybór pism polonistycznych, t. IV: Pisma dialektologiczne, Wrocław-Kraków, s. 387-406. Witold Taszycki, Co to jest dialektologia historyczna?, ZNUJ 9. Filologia nr 2. Prace Językoznawcze, s. 59-71; przedruk: tegoż, Rozprawy i studia polonistyczne. T. II, Dialektologia historyczna i problem pochodzenia polskiego języka literackiego, Wrocław – Kraków – Warszawa 1961. Przemysław Zwoliński, Wypowiedzi gramatyków XVI i XVII wieku o dialektyzmach w ówczesnej polszczyźnie, [ w:] tegoż, Szkice i studia z historii slawistyki, Wrocław… 1988, s. 67-99.