Rzeczpospolita Polska pod rządami konstytucji marcowej i konsekwencje zamachu majowego Tomasz Resler

Geneza konstytucji marcowej tymczasowość tzw. Małej Konstytucji oraz brak wszechstronnych regulacji w zakresie społeczno-gospodarczym oraz praw i wolności osobistych powodowały pilną konieczność uchwalenia nowej konstytucji, prace nad jej uchwaleniem rozpoczęły się od początku zwołania Sejmu Ustawodawczego, w okresie prac ustawodawczych w sumie złożono 11 projektów konstytucyjnych (rząd, stronnictwa polityczne, Komisja Konstytucyjna powołana przez SU), projekty te przewidywały republikańską formę państwa, zawierały katalogi praw politycznych i osobistych, 25 stycznia 1919 roku została powołana przez premiera Komisja, która na początku nazywała się „Ankieta dla oceny projektów konstytucji”, później sama „Ankieta” na pierwszym posiedzeniu zmieniła swoją nazwę na „Ankieta w sprawie projektu konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”, było to ciało złożone z wybitnych prawników mające za zadanie ocenić projekty konstytucji,

Geneza konstytucji marcowej ostateczne podstawą prac sejmowych stał się projekt Komisji Konstytucyjnej nad którym pracowano od połowy 1920 r., Komisją Konstytucyjną kierowali: Władysław Seyda, Maciej Rataj, a następnie Edward Dubanowicz, KK opracowała (na podstawie projektów zgłoszonych przez kluby sejmowe i rząd) własny projekt, debata w sejmie trwała od 8 lipca 1920 r. do 17 marca 1921 roku, kiedy to nastąpiło uchwalenie Konstytucji, główna oś sporu politycznego dotyczyła: pozycji i sposobu obierania głowy państwa, charakteru parlamentu, pozycji Kościoła katolickiego i mniejszości narodowych, ostatecznie uchwalono po osiągniętym kompromisie ustawę z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej - Dz.U. 1921 nr 44 poz. 267 – tzw. konstytucję marcową,

Naczelne zasady ustroju rozwiązania ustrojowe konstytucji marcowej w znacznej mierze zaczerpnięto z rozwiązań III republiki francuskiej, nawiązywała do konstytucjonalizmu zachodniego w duchu państwa liberalno-demokratycznego, podstawowe zasady ustrojowe państwa: zasada ciągłości państwa polskiego: II RP nie była państwem nowym, lecz kontynuacją I RP, zasada republikańskiej formy rządów: art. 1 „Państwo polskie jest Rzeczpospolitą”, zasada zwierzchności narodu: naród jest nosicielem i źródłem władzy, zasada demokracji przedstawicielskiej: naród nie sprawuje władzy bezpośrednio, zasada podziału władzy: władza ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza miały się wzajemnie równoważyć, ale w konstytucji tej równowagi zabrakło, ponieważ zdecydowanie dominowała władza ustawodawcza w postaci dwuizbowego parlamentu, zasada rządów parlamentarno-gabinetowych: nadrzędność władzy ustawodawczej nad rządem, polityczna odpowiedzialność ministrów przed sejmem,

Naczelne zasady ustroju zasada jednolitości państwa: wykluczenie odrębności terytoriów państwa, z wyjątkiem Śląska, zasada niezawisłości sędziów i sądów: sędziowie podlegali tylko ustawom, a orzeczenia sądów nie mogły być zmienianie ani przez władzę ustawodawczą ani sądowniczą, zasada samorządności: budowa administracji oparta na decentralizacji i udziale obywateli w zarządzaniu państwem, samorząd miał nie tylko wymiar terytorialny ale także gospodarczy i zawodowy, zasada szerokiego katalogu praw i wolności obywatelskich: 37 art. konstytucji regulowało prawa i wolności obywatelskie, miały one charakter praw wolnościowych, politycznych i społecznych, konstytucja wprowadziła także obowiązki obywatelskie takie jak: wierność RP, szanowanie i przestrzeganie konstytucji, służba wojskowa, ponoszenie ciężarów publicznych.

Władza ustawodawcza: władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu składającego się z Sejmu (444 posłów) i Senatu (111 senatorów), kadencja 5-letnia, wybory pięcioprzymiotnikowe, czynne praw wyborcze do Sejmu 21 lat (bierne 25) a do Senatu 30 lat (bierne 40), członków parlamentu nie wiązały instrukcje wyborców, parlamentarzyści posiadali immunitet parlamentarny i nietykalność, na czele obu izb stali marszałkowie, otwarcie i zamkniecie sesji należało do prezydenta, prezydent mógł rozwiązać sejm za zgodą 3/5 senatorów, sejm mógł dokonać samorozwiązania większością 2/3 przy kworum wynoszącym połowę ustawowej liczby posłów, zasadniczo sejm podejmował decyzje zwykłą większością głosów przy obecności co najmniej 1/3 ustawowej liczby posłów, konieczność kwalifikowanych większości określała konstytucja, posłowie mieli prawo składania interpelacji i powoływania komisji specjalnych, uprawnienia elekcyjne parlamentu polegały na wyborze przez Zgromadzanie Narodowe prezydenta, inicjatywa ustawodawcza należała tylko do sejmu i rządu, nie posiadał jej senat i prezydent,

Władza ustawodawcza: rola senatu była ograniczona do możliwości wprowadzania poprawek do aktów uchwalonych przez sejm, poprawki senatu mogły być odrzucone przez sejm większością 11/20, pociąganie do odpowiedzialności ministrów było wyłączną kompetencją sejmu, w praktyce ustrojowej dominującą rolę uzyskał sejm, którego emanacją większości politycznej był rząd, stąd dochodziło do częstych zmian gabinetów czy poszczególnych ministrów.

Władza wykonawcza: konstytucja wprowadziła zasadę podziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, władzę wykonawczą sprawował prezydent wraz z odpowiedzialnymi ministrami, Prezydent: głowa państwa stojąca na czele organów wykonawczych, wybierany na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe, uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej i sądowniczej, reprezentował państwo w stosunkach międzynarodowych, powoływanie i odwoływanie rządu (uwzględniając większość parlamentarną), obsadzał wyższe urzędy cywilne i wojskowe, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, wypowiadał wojnę i zawierał pokój, podpisywał umowy międzynarodowe (wszystko za zgodą Sejmu), wydawał rozporządzenia wykonawcze i zarządzenia, w zakresie władzy ustawodawczej: zwoływał, zamykał i odraczał sesje zwyczajne sejmu i senatu, rozwiązywał parlament za zgodą 3/5 senatu, mianował sędziów i przysługiwało mu prawo łaski,

Władza wykonawcza: wszystkie akty prezydenta wymagały kontrasygnaty premiera i właściwego ministra, którzy ponosili przed sejmem odpowiedzialność za ich treść, brak inicjatywy ustawodawczej, odpowiadał konstytucyjnie za: zdradę kraju, pogwałcenie konstytucji i przestępstwo karne przed Trybunałem Stanu (sejm większością 3/5 głosów stawiał prezydenta przed TS). Rada Ministrów: tworzyli ją ministrowie pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrów (pierwszy wśród równych), liczbę i kompetencję ministrów określały ustawy, ministrowie powoływani przez prezydenta na wniosek premiera, decydowanie o ogólnym kierunku polityki zagranicznej i krajowej, inicjatywa ustawodawcza, przedstawiała sejmowi coroczne zamknięcie rachunków państwowych, załatwiała sprawy przekazane jej przez ustawy,

Władza wykonawcza: w celu realizacji swoich zadań wydawała rozporządzenia wykonawcze, zarządzenia i podejmowała uchwały, solidarna i indywidulana odpowiedzialność ministrów przed sejmem, odpowiedzialność polityczna obejmowała kierunek polityki rządu lub ministra, sejm mógł większością głosów odwołać ministra lub rząd, odpowiedzialność konstytucyjną ponoszono za zgodność działań z konstytucją i ustawami a sprawę badał Trybunał Stanu.

Geneza zamachu majowego: do roku 1926 utrzymywał się w II RP system rządów parlamentarnych, od momentu wejścia w życie konstytucji marcowej postulowano zmiany w systemie politycznym państwa idące w kierunku wzmocnienia władzy wykonawczej, rządy parlamentarne były określane przez ich przeciwników jako sejmokracja, polityczne rozbicie sejmu utrudniało zachowanie stabilnej większości i powodowało częste zmiany rządów w okresie od marca 1921 roku do 14 maja 1926 r. było 11 premierów, najdłużej urzędował Władysław Grabski od grudnia 1923 do listopada 1925 r., w 1922 r. poważny kryzys polityczny wywołało zabójstwo prezydenta Gabriela Narutowicza i kryzys gospodarczy w roku następnym uwidoczniły słabości systemu politycznego,

Geneza zamachu majowego: J. Piłsudski i jego zwolennicy zaczęli głosić program sanacji, czyli uzdrowienia, także moralnego, niewłaściwie działającego systemu władzy, bezpośrednią przyczyną interwencji Piłsudskiego były liczne kryzysy gabinetowe lat 1925-26, po nieudanych rozmowach Piłsudskiego z prezydentem Wojciechowskim w dniach 12-15 maja 1926 r. doszło w Warszawie do tzw. zamachu majowego (przewrót majowy, pucz majowy): 12 maja wojska wierne Piłsudskiemu zajęły warszawskie mosty, prezydent Wojciechowski wezwał żołnierzy do dochowania przysięgi wojskowej, ok. 17 doszło do spotkania prezydenta i marszałka na moście Poniatowskiego, piłsudczycy żądali ustąpienia gabinetu Witosa, a prezydent podporządkowania się oddziałów zamachowców,

Geneza zamachu majowego: wieczorem doszło do pierwszych starć między oddziałami rządowymi a sanacyjnymi, 14 maja prezydent Wojciechowski podał się do dymisji, a funkcję głowy Państwa przejął marszałek sejmu Maciej Rataj, do dymisji podał się także gabinet W. Witosa, po rozmowie z Piłsudskim, marszałek powierzył 15 maja 1926 misję stworzenia rządu Kazimierzowi Bartlowi, w wyniku zamachu majowego śmierć ponosiło według oficjalnych danych 214 żołnierzy i 164 cywilów, 31 maja 1926 r. Zgromadzenie Narodowe wybrało J. Piłsudskiego na prezydenta, ten odmówił przyjęcia urzędu, ale uznał to za usankcjonowanie następstw przewrotu, ostatecznie prezydentem został Ignacy Mościcki,

Nowela sierpniowa: wydarzenia majowe i objęcie funkcji państwowych przez stronników J. Piłsudskiego umożliwiło wprowadzenie postulowanych zmian idących w kierunku wzmocnienia władzy wykonawczej, zmiany zostały dokonane z inicjatywy rządu ustawą z 2 sierpnia 1926 r. zmieniającą i uzupełniającą Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej z 17 marca 1921 roku – tzw. nowela sierpniowa: zasadnicza tendencja zmierzała do wzmocnienia władzy wykonawczej (prezydenta i rządu) kosztem uprawnień władzy ustawodawczej, dokonano także „racjonalizacji demokracji parlamentarnej”, ocena noweli sierpniowej nie jest jednoznaczna, z jednej strony wzmocniono władzę wykonawczą – co w konsekwencji prowadziło do wzrostu tendencji autorytarnych, z drugiej strony ograniczono liczne zmiany gabinetowe i niepewność polityczną, szczególną rolę odgrywał J. Piłsudski, który nie pełniąc żadnych eksponowanych stanowisk politycznych wywierał duży wpływ na politykę.

Nowela sierpniowa: Prezydent: otrzymał prawo rozwiązania Sejmu na wniosek Rady Ministrów umotywowany odrębnym orędziem, jednakże tylko jeden raz z tego samego powodu, sejm utracił możliwość samorozwiązania, otrzymał prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, jako aktów samoistnych, w razie nagłej konieczności państwowej, gdy Sejm i Senat były rozwiązane, rozporządzenia te nie mogły wprowadzać zmian w Konstytucji, ordynacjach wyborczych, traktatach międzynarodowych ratyfikowanych przez Sejm, budżecie, stanie liczebnym wojska oraz ustawach dotyczących samorządu terytorialnego, gospodarki finansowej państwa, parlamentarnej kontroli nad długiem państwowym i konstytucyjnej odpowiedzialności ministrów, prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy na podstawie specjalnej ustawy, w której określano zakres podlegający regulacji przez prezydenta,

Nowela sierpniowa: oba rodzaje rozporządzeń z mocą ustawy musiały być podpisane przez premiera i wszystkich ministrów oraz złożone w Sejmie w ciągu 14 dni po najbliższym od momentu publikacji w Dzienniku Ustaw posiedzeniu, sejm mógł je uchylić mocą własnej uchwały (czyli bez udziału senatu), Rząd: mógł ustalać ścisłe terminy uchwalania ustawy budżetowej, w przypadku gdyby Sejm przekroczył termin jej rozpatrywania, ustawa przechodziła w kształcie przedstawionym przez radę ministrów i była ogłaszana przez prezydenta, przy uchwalaniu wotum nieufności dla rządu wniosek o wotum nie mógł być głosowany na tym posiedzeniu, na którym został zgłoszony,