Prawo rzymskie – prawo osobowe; prawo rodzinne I dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: wtorek, godz. 10.00-11.00, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Pozycja w rodzinie – status familae Podział obywateli na samodzielnych lub „własnego prawa” (sui iuris) i podległych władzy lub „cudzego prawa” (alieni iuris), przydzielający im odpowiedni status familiae, występował jedynie w rodzinie agnacyjnej (agnatio). Kobieta mogła być co prawda osobą sui iuris, lecz nie mogła mieć nigdy władzy agnacyjnej (społeczeństwo patriarchalne) Rodzina agnacyjna od schyłku republiki ustępowała rodzinie opartej na pokrewieństwie naturalnym (cognatio) uprzywilejowanie kognatów w dziedziczeniu beztestamentowym (ab intestato) na podstawie edyktu pretorskiego – altruizm krewniaczy pierwotniejszy niż więzi prawne Agnacja formalnie zniesiona 543 r. (Nov. Iust. 118).

Za Augusta – ok. milion mieszkańców miasta Rzymu - połowa niewolnicy, druga połowy co najmniej 2/3 należało do kategorii osób „cudzego prawa” – osoby sui iuris tylko 100 tys. syn poddany władzy, któremu wydzielone zostało peculium - lepsza pozycja niż niewolnika, któremu wyznaczono peculium.

peculium żołnierskie, zwane „obozowym” (peculium castrense). Zanik władzy męża nad żoną (manus) następował od II w. przed Chr. - dyskusyjne czy pod wpływem greckim (pozycja kobiety w prawach greckich była gorsza) Osłabienie ojcowskiej (patria potestas) postępował w okresie pryncypatu – ale utrzymała się aż do schyłku prawa rzymskiego , peculium żołnierskie, zwane „obozowym” (peculium castrense). osobny majątek syna, składający się z takich dóbr, jak żołd czy udział w łupach, nabytych przezeń podczas służby wojskowej. W myśl zasady tzw. surogacji realnej zaliczano tu również dalsze dobra, nabyte za pomocą tych pierwszych. Od czasów Oktawiana Augusta syn mógł rozporządzać tym majątkiem na wypadek śmierci, rozszerzane inter vivos. Majątek syna wracał do ojca tylko wtedy, gdy syn nie zadysponował nim w testamencie. Okres poklasyczne ustawy cesarskie rozszerzyły te przywileje na dochody pewnych urzędników cywilnych i duchownych oraz na darowizny pochodzące od cesarza – Justynian: peculium quasi castrense (C. 3,28,37). Konstantyn Wielki - syn własność bona materna, czyli dóbr odziedziczonych po matce (CTh. 8,18,1–2) – ojciec jedynie użytkownikiem (inclusive fitness theory?). Justynian – rozszerzone na wszystkich zstępnych matki- porzymski termin bona adventicia (C. 6,61,6,1; C. 6,61,8pr.),

Zdolność do czynności prawnych- kryteria psychofizyczne Uwaga - niewolnicy mieli natomiast wyłącznie zdolność do czynności prawnych ale nie mieli zdolności prawnej! - WIEK - PŁEĆ - INNE OGRANICZENIA

DZIECI (infantes) – od urodzenia do ukończenia siódmego roku życia Ograniczenia ze względu na wiek - (analogie w różnych kulturach prawnych – zgodne z ustaleniami demografii historycznej i badań etnograficznych a dziś potwierdzane przez psychologię I neurobiologię) DZIECI (infantes) – od urodzenia do ukończenia siódmego roku życia Infantes od 3. roku życia - alimenta (prawo publiczne) Ale do czynności faktycznych – np. zaręczyny - zdolność – małżeństwo już NIE! Brak władzy ojcowskiej - dzieci musiały znajdować się pod opieką (tutela). Opiekun działał zamiast nich jako powiernik, dokonując rozporządzeń „tak jak właściciel” (D. 26,7,27), a w zakresie przysporzeń nabywając posiadanie i własność (D. 41,1,13,1). Poza tym zakresem opiekun - zastępca pośredni. dzieci nabywały prawa w sytuacjach, w których ich własne działanie było do tego zbyteczne, np. nabywając spadek z mocy prawa jako dziedzic domowy (suus heres) wraz ze śmiercią ojca rodziny. Często posługiwano się też jako organem nabycia należącym do nich niewolnikiem (D. 46,6,6). Kategoria infanstes – punktem odniesienia dla kodyfikacji cywilnych – nowsze k.c. z XX w. przesuwają granicę wyżej niż 7. lat Okres średniowiecza – prawa rodzime – kryterium sprawności fizycznej (np. władania bronią)

Ograniczenia ze względu na wiek niedojrzali (impuberes), czyli osoby powyżej siódmego roku życia - w braku władzy ojcowskiej pozostawali pod opieką (tutela impuberum). Dziewczęta osiągały dojrzałość z końcem 12 roku życia (biologia - prokreacja) Chłopcy - Prokulianie sztywną granicę 14 lat, Sabinianie - kryterium indywidualnego rozwoju fizycznego (G. 1,196), Stanowisko prokuliańskie zaaprobował Justynian (I. 1,22pr.) TOGA VIRILIS Niedojrzali nie mogli w żadnym razie zawrzeć małżeństwa i sporządzić testamentu. W obrocie między żyjącymi mogli oni natomiast samodzielnie przyjmować przysporzenia. Obciążenia - wymagano przyzwolenia opiekuna (auctoritas tutoris). Kryterium przysporzenia i obciążenia – formalne. Musiał on być obecny przy zawarciu czynności obciążającej i osobiście ją zatwierdzić: w okresie pryncypatu w sposób już tylko nieformalny Glosatorzy - „czynność prawna kulejąca” (negotium claudicans) - jako sprzedawca miał roszczenie o zapłatę ceny, lecz bez obowiązku wydania towaru. Dopiero II w. n.e. Uznane za bezpodstawne wzbogacenie. Współczesny polski k.c. - umowę zawartą bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego traktuje się jednolicie, przypisując jej w całości skuteczność zawieszoną do chwili jej potwierdzenia.(art. 18 K.C. z 1964 r.)

Ograniczenia ze względu na wiek (3) około 200 r. przed Chr. lex (P)Laetoria - nową kategoria wiekowa mało- lub niepełnoletnich, czyli „dojrzałych poniżej 25 roku życia” (puberes viginti quinque annis minores). Ochrona przed stratami ponoszonymi z powodu ich niedoświadczenia, wykorzystanego przez kontrahenta w celu ich „podejścia” (circumscriptio) – pretorska skarga karna, exceptio procesowe i restitutio in integrum czynności małoletnich były w całości formalnie ważne, lecz wzruszalne w sferze prawa pretorskiego, jeśli pogarszały one sytuację gospodarczą małoletniego Na jego wniosek pretor ustanawiał dlań kuratora (curator minoris) jako doradcę: początkowo dla poszczególnych, a od czasów Marka Aureliusza (161–180) dla wszystkich czynności prawnych. Zgoda kuratora odgrywała mniejszą rolę niż auctoritas tutoris – możność podważenia przez małoletniego Rozwijane w okresie poklasycznym Uwaga – intuicja Rzymian zgodna z ustaleniami współczesnej medycyny i psychologii oraz neuroscience

Ograniczenia ze względu na płeć kobiety nie podlegające władzy ojca lub męża, miały w zakresie majątkowym formalnie pełną zdolność prywatnoprawną. Społeczeństwo Rzymu - podobnie jak wiele społeczeństw późniejszych – również nowożytnych - patriarchalne Naczelnikiem rodziny (pater familias) lub urzędnikiem publicznym (magistratus) mógł zostać jedynie mężczyzna. Tytuł mater familias miał charakter tylko honorowy - małżonka pozostająca pod władzą, która urodziła mężowi dzieci. udział w procesie prywatnym był zabroniony kobietom przez cały okres pryncypatu. Ograniczenia w zdolności do czynności prawnych - jeśli nie pozostawały one pod władzą, podlegały opiece (tutela mulierum). Szczególna cecha prawa rzymskiego (G. 1,193), które wymagało od pełnoletniej kobiety uzyskania zgody opiekuna na wyzwolenie niewolnika, sporządzenie testamentu, dokonanie mancypacji i zaciągnięcie długu (G. 1,192). Zgoda - formalna (dicis gratia) - w razie bezzasadnej odmowy pretor „często” (G. 1, 190) zmuszał opiekuna do jej udzielania

Ograniczenia ze względu na płeć (2) uzasadnienie opieki nad kobietami - słabość ich płci (UE. 11,1: infirmitas sexus) zarzut kobiecej lekkomyślności (levitas animi - G. 1,144). Gaius krytykuje jednak ten argument jako „bardziej pozorny niż trafny” (G. 1,190) - od początku pryncypatu opieka nad kobietami słabła pod względem formalnym. W praktyce pozycja kobiety dużo słabsza niż w niektórych prawach rodzimych (np. silniejsza pozycja wdowy w prawie polskim) - pod wpływem rzymskim oraz ze względu na nauczanie kościoła katolickiego (m.in. Ojcowie Kościoła)– osłabianie pozycji kobiety z argumentacją odwołującą się do prawa rzymskiego oraz Biblii. Elementy patriarchalne znoszone stopniowo w prawach XIX i XX w. - c.c. „kobieta wieczyście małoletnia”; mąż głową rodziny- płeć znika jako kryterium ograniczające zdolność do czynności prawnych dopiero w XX w. (osobno - emancypacja kobiet w zakresie praw politycznych)

Inne ograniczenia zdolności do czynności prawnych choroba psychiczna – kryteria odmienne niż współcześnie (opętanie - psychiatria dopiero XIX w.! - oceniane na podstawie formalnej w prawach rodzimych) Umysłowo chory (furiosus) zrównywany przez jurystów okresu pryncypatu z dziećmi. Brak urzędowego orzeczenia ubezwłasnowolnienia – ocena w danym przypadku – orzeczenia administracyjne lub sądowe – dopiero XIX w. (liczne nadużycia!) Formalnie chory umysłowo już od czasów ustawy XII Tablic pozostawał pod kuratelą krewnych agnatycznych (T. V 7) jednak czynności podjęte przezeń w trakcie – europejska tradycja romanistyczna – „jasnych przerw” (lucida intervalla) w chorobie uznawano za skuteczne. za nieważne uchodziły też czynności zdziałane przez osoby psychicznie zdrowe w chwili wyjątkowego podniecenia czy oszołomienia.

XII Tablic (V 7) pozwalała na ustanowienie kuratora również dla marnotrawcy (prodigus). W okresie pryncypatu dotyczyła ona wszystkich czynności umniejszających majątek zdobyty w jakikolwiek sposób. Decyzję o odebraniu marnotrawcy zarządu własnym majątkiem (interdictio bonorum) podejmowała magistratura jurysdykcyjna; za czasów Justyniana - prefekt miasta i pretor, a w prowincjach – ich namiestnicy (I. 1,23,3). marnotrawca nie mógł pogarszać swej sytuacji majątkowej przez czynności obciążające. Mógł zawrzeć małżeństwo i przyjąć spadek oraz inne przysporzenia. Kategoria prodigus zapożyczona z prawa rzymskiego znana była jeszcze prawom XIX w. - obecnie zachowanie takie kwalifikowane według kryterium ograniczenia zdolności do czynności prawnych ze względu na stan psychiczny

Uwaga na temat prawa karnego - podobnymi zasadami kierowano się przy ustalaniu odpowiedzialności karnej źródła rzymskie punktem odniesienia do wprowadzenia ograniczenia odpowiedzialności karnej ze względu na stan psychiczny w momencie popełnienia czynu – związane z wprowadzniem pojęcia winy – nullum crimen sine culpa oraz definicji przestępstwa (doktryna niemiecka końca XIX w. - CZYN-USTAWOWE OKREŚLONE ZNAMIONA, ZAWINIONY, BEZPRAWNY). Koncepcja poczytania wykształcona w końcu XIX/XX w. Niepoczytalność czyni ze sprawcy osobę niezdolną do przypisania jej winy. W doktrynie wyróżniono dwie miał przyczyny niepoczytalności: - takie, które wypływały z niedojrzałości – niskiego wieku sprawcy (koncepcja 3. okresów, nawiązująca do rzymskich granic ograniczeń zdolności do czynności prawnej) takie, które pochodziły z nienormalności stanu psychicznego sprawcy. W nauce i prawodawstwie przyjęła się koncepcja przytalności od drugiej połowy XIX w. trzy sposoby określenia przyczyn niepoczytalności z powodu stanu psychicznego: metodę biologiczno-psychiatryczną - operującą racjami medycznymi i wymieniającą różne typy schorzeń: np. obłąkanie, demencja, niedorozwój umysłowy, choroba psychiczna; metodą psychologiczną, mówiącą tylko o następstwach psychologicznych nienormalności - wskazującą na wadliwość intelektu i woli sprawcy. W jej ujęciu niepoczytalnym jest ten, kto w chwili czynu nie mógł rozpoznać znaczenia czynu lub pokierować swym postępowaniem, bądź wreszcie metodą najodpowiedniejszą mieszaną tzw. psychiatryczno-psychologiczną.

Osoby prawne - brak w prawie rzymskim terminologii oraz głębszej refleksji na ten temat - wszystkie znane wówczas osoby prawne podlegały prawu publicznemu (ius publicum) – stosunkowo mało uwag jurystów rzymskich na temat ius publicum – porównanie do hereditas iacens Terminologia kanonistyka średniowieczna: - persona ficta, persona representata lub persona mystica na oznaczenie związków osób (universitates personarum) – większe znaczenie Prawo Rozumu – persona moralis Pandektysta – Georg Alfred Heise (1778-1851) - juristische Person jako nadrzędne zarówno w stosunku do związków osób (stowarzyszeń), jak i do mas majątkowych (fundacji) Autor Grundriss eines Systems des gemeinen Zivilrechts (1807 r.) – gdzie po raz pierwszy zastosowano pięcioksięgowy system pandektowy, przyjęty prawie sto lat później przez niemiecki kodeks cywilny BGB. Uwaga: część ogólna wcześniej w prawie brazylijskim!

Korporacje – związki osób Najwyższym związkiem osób lub stowarzyszeniem było państwo rzymskie, pojmowane jako ogół obywateli (populus Romanus). Aerarium Saturni - działał zarówno w zakresie umów, jak i sporów osób prywatnych z państwem według ius publicum Z osobistego majątku cesarza (patrimonium caesaris) wyodrębnił się fiscus (dosł. „koszyk z pieniędzmi”) - zapewne z uwagi na tę genezę miał zdolność prywatnoprawną.

Fiscus patrimonium fiskus pozostawał jednak związany z funkcją pryncepsa, dzięki czemu przechodził na następnego cesarza. W prawie cywilnym przysługiwało mu wiele przywilejów, zwłaszcza prawo zastawu na całym majątku każdego dłużnika Fiskus - III w. po Chr. wchłonął aerarium, podczas gdy zarząd prywatnych posiadłości cesarza (res privata) połączono z zarządem patrimonium caesaris. IV w. jedna całość przy zachowaniu częściowym tradycyjnych nazw

Inne podmioty prawa publicznego – związki osób pozarzymskie gminy miejskie (municipia, coloniae), zwane niekiedy na wzór Rzymu civitates lub res publicae. miasto italskie, którego obywatele posiadali (od czasów wojny latyńskiej - 340-338 p.n.e.) samorząd i całkowite lub częściowe obywatelstwo rzymskie. Po 90 p.n.e. niemal wszystkie miasta Italii stały się municipium. W okresie cesarstwa prawa municipium nadawano wielu miastom prowincjonalnym, a po 212 nadano je wszystkim miastom Imperium gminy wiejskie, określane jako vici lub pagi. zdolność prawna według ius civile i – według edyktu pretorskiego – zdolność procesowa.

Stowarzyszenia - collegia, sodalitates, societates Jurysprudencja rzymska zrzeszenia jako „ciała” (corpora) - tylko ludzie uznawani za naturalnych nosicieli praw i obowiązków Charakter: Publiczny – np.. zawodowy lub cechowy, albo sakralny, np. pogrzebowy, kultowy Ustawa XII Tablic do powstania wystarczało porozumienie założycieli (T. VIII 27). lex Iulia de collegiis (za Augusta) - zezwolenia senatu dla zrzeszeń odbywających zebrania członków. Członków korporacji w chwili założenia przynajmniej trzech (D. 50,16,85:(Neratius [?-133]: tres faciunt collegium), do jej przetrwania jeden (Ulpian [c. 170 – 223] D. 3,4,7,2). Członkowie korporacji nie mieli udziałów w jej majątku, który oddzielano od ich majątków prywatnych. Korporacja trwała mimo zmiany osób ja tworzących. Societas – kontrakt konsensualny; brak osobowości prawnej; majątek - współwłasność wspólników; wygasała przez odstąpienie lub śmierć jednego z nich

Znaczenie dla rozwoju koncepcji osób prawnych – Kościół i jego jednostki organizacyjne (parafie, kościoły, zakony) - elementy zdolności prawnej, zwłaszcza procesowej Rozwój doktryny – kanonistyka analogii do instytucji – universitas jako podopieczny (pupillus), a jej zarządca (syndicus) analogicznie do opiekuna (tutor) Średniowiecze: Kościół, i jego jednostki organizacyjne, miasta i gminy, cechy i gildie oraz stowarzyszenia uniwersyteckie i religijne. Spółki handlowe – akcyjne – okres wczesnonowożytny Sprzeciw wobec podmiotów zbiorowych - Oświecenie Teoria korporacji prywatnych - XIX w. dogmatyka

Masy majątkowe (fundacje) – pojawienie później występowały one wyłącznie w postaci tzw. fundacji niesamodzielnych lub powierniczych (fiducjarnych). przysporzenie pewnego majątku w formie czynności prawnej – darowizny lub, częściej, testamentu – osobie prywatnej lub korporacji, np. gminie, którą zarazem obciążano poleceniem użycia tego majątku w określonym celu Podmiot prawny - nie masa majątkowa, lecz obciążona poleceniem osoba lub gmina Charakter sakralny lub publiczny - realizacja podlegała państwowej kontroli administracyjnej. Na podobnych zasadach działały publiczne fundacje alimentacyjne dla ubogiej młodzieży (odsetki z udzielanych przez fiskusa pożyczek - przełom I/II w.) oraz prywatne (mancypacja gruntu na rzecz municypium, które zwracało go poprzedniemu właścicielowi jako ager vectigalis – dzierżawa wieczystej a czynsz na cele alimentacyjne)

Rozwój fundacji – kościelne fundacje dobroczynne - piae lub piissimae causae (terminologia – Justynian) chrześcijańska Caritas V w. po Chr. Przeznaczanie wartości majątkowych, szczególnie nieruchomości, na szpitale, klasztory, domy starców, schroniska dla ubogich i sierocińce. Zakłady te należały jednak w dalszym ciągu do osób fizycznych lub korporacji, szczególnie do kościołów biskupich i klasztorów. zwłaszcza kościoły jako związki członków gminy chrześcijańskiej, miały początkowo charakter korporacyjny – przeobrażanie w fundacje nawet w razie wyodrębnienia dóbr przeznaczonych na wykup jeńców wojennych i pomoc ubogim, które wykazywały pewne cechy samodzielnych mas majątkowych - podmiotowość prawna przyznawana jednak raczej osobom nimi zarządzającym niż samemu majątkowi – brak regulacji prawnej. konstrukcja prawna była analogiczna do starorzymskiej fiducia

Nowoczesna doktryna osób prawnych powstała w wyniku rozwinięcia prawa rzymskiego przez kanonistykę i legistykę średniowiecza oraz cywilistykę nowożytną Brak uwag na temat fundacji – jedynie universitas personarum oraz niesamodzielne fundacje fiducjarne, prowadzone z reguły przez organizacje kościelne niechęć wobec korporacji – okres liberalizmu (śladowe regulacje kodeksy prawa natury; brak c.c.) Teorię fundacji samodzielnych rozwinęła dopiero pandektystyka niemiecka - przejęta przez BGB i wpływ na kodeksy cywilne hiszpański i szwajcarski. W doktrynie francuskiej dominująca pozostała natomiast w ślad za Code civil konstrukcja fundacji niesamodzielnych.

Rodzina Władza ojcowska (Patria potestas) Władza ojcowska nie służyła, jak współczesna instytucja władzy rodzicielskiej, przede wszystkim społecznej potrzebie otoczenia pieczą dziecka. Stosunki rodzinne pozostawiono trosce jednego, stojącego na czele familia mężczyzny – pater familias (patriarchalizm umocniony w społeczeństwach rolniczych oraz hodowców w odróżnieniu od społeczeństw zbieracko-łowieckich). Jedyny w danej rodzinie nie miał nad sobą zwierzchnika - był osobą sui iuris, Podlegli władzy ojcowskiej – patria potestas – osoby alieni iuris. W ręku (manus) pater familias spoczywała władza i troskę o familia pecuniaque – tj. członków rodziny i cały jej majątek. Pierwotnie – manus. Następnie rozróżnienie: patria potestas oraz dominica potestas. Termin manus utrzymał się na określenie władzy nad kobietą, która weszła do rodziny agnacyjnej swojego męża.

Rzymska rodzina pierwotnie - nie więzy krwi, co budowana w oparciu o nie więź prawna – agnatio (wzajemny stosunek osób pozostających pod władzą tego samego ojca rodziny: zarówno między sobą, jak i wobec sprawującego tę władzę). Podstawą jednak stosunek krwi (altruizm krewniaczy) Wewnętrzne relacje w rodzinie agnacyjnej sensu stricto co do zasady nie były regulowane przez prawo. W szerszym znaczeniu agnaci to: osoby, które kiedyś były pod władzą tego samego zwierzchnika albo weszłyby pod nią, gdyby urodziły się wcześniej.

Pozycja pater familias i jej zmiany Majątek rodzinny postrzegano jako ekonomiczną jedność w rękach pater familias. On i tylko on był podmiotem praw majątkowych i faktycznym rządcą w rodzinie, właścicielem, zarządcą i dysponentem tego, co do niej należało. Domestica disciplina – m.in. aby uniknąć przynoszących ujmę rodzinie kar publicznych

Pater familias – najszerszy zakres uprawnień – okres archaiczny Zawsze niepodzielna władza – także synowie dorośli, którzy na gruncie prawa publicznego byli niezależni Teoretycznie prawo życia i śmierci – ius vitae necisque/ ius vitae et necis (też ius exponendi) wobec dzieci (nigdy wobec żony – iudicium domesticum) prawo do sprzedaży dzieci – ius vendendi oraz swoboda w zakresie wyrażania zgody na ich małżeństwo. swoboda pater familias podlegała ograniczeniom na skutek panujących obyczajów i ze strony prawa sakralnego, a także przez reakcje opinii społecznej (cenzorzy i później cesarz).

W praktyce ograniczenia: - przed powstaniem ustawy XII Tablic zobowiązano pater familias do wychowywania wszystkich synów oraz pierworodnej córki (Dionysius Halicarnassensis, Antiquitates Romanae II15.2) Zakazano zabijać dzieci przed osiągnięciem przez nie trzeciego roku życia (sporne jednak, czy to nie prawo rodziców a nie tylko ojca). Kalekiego noworodka należało uśmiercić, ale dopiero po okazaniu go i uprzedniej zgodzie pięciu najbliższych sąsiadów (uniwersalne porzucanie 'potworków). W przeciwnym surowe kary, z konfiskatą połowy majątku włącznie. Duodecim Tabularum IV 1 –ok. 450 p.n.e. Nakaz zabijania kalek i zakaz zabijania dziecka bez słusznej przyczyny (kontrola sędziego?) – zakaz dzieciobójstwa CTh 9.14.1 (a. 374)?

Sprzedaż trans Tiberim dzieci dyskusyjna Bez wątpienia w Mieście przekazywano nad dzieckiem władanie innemu pater familias w drodze mancipatio. Nie przechodziła wtedy władza ojcowska, lecz powstawał stan swoistej zależności osoby in mancipio, w którym nie przysługiwało ius vitae necisque. Król Numa Pompilius (?715-673), następca Romulusa miał zakazać sprzedaży syna, jeśli wcześniej ojciec przystał na jego małżeństwo.

Ustawa XII Tablic (T. IV 2b): si pater filium ter venum duuit filius a patre liber esto („jeśli ojciec syna odda na sprzedaż po raz trzeci, niech syn będzie wolny od ojca”) Karanie ojca za nadużycie ius vendendi. władza ojcowska odżywała w pełnym zakresie nad synem wyzwolonym przez osobę, która miała go in mancipio - gasła w momencie trzeciej sprzedaży. Dzięki interpretacji tego przepisu - adopcja oraz emancypacja, czyli wyzwolenie spod władzy ojcowskiej. Przepis dotyczył według interpretacji jurysprudencji tylko syna (filius familias) - pozostali członkowie rodziny agnacyjnej – zarówno mężczyźni, jak i kobiety – wychodzili spod patria potestas już z pierwszą mancypacją. Znaczenie filius familiae uniwersalne – skrajna postać: feminicidium (uniwersalne – sporne dane Rzym)

Koniec patria potestas Śmierć (mors), capitis deminutio maxima albo media pater familias oraz podległych jego władzy osób alieni iuris. Syn - flamen Dialis (Najwyższy rangą flamen Jowisza, członek kolegium 15 flaminów) Córka - wolna od władzy ojcowskiej jako westalka ((łac. virgo Vestalis) – kapłanka rzymskiej bogini domowego ogniska, Westy Cesarz Trajan (pan. 98-117) pod groźbą przymusowego wypuszczenia spod patria potestas zakazał stosowania zbyt surowych kar cielesnych. W prawie poklasycznym mógł jej zostać pozbawiony ten, kto porzucił dziecko – argument z C. 8.51.2 (a. 374) prawo justyniańskie – uzyskanie godności patrycjusza, wprowadzonego za Konstantyna Wielkiego rodzaju niedziedzicznego tytułu honorowego Nowele Justyniańskie (535-565) - uzyskanie godności biskupa katolickiego

Koniec patria potestas – emancypacja wykorzystywano przepis ustawy XII Tablic o potrójnej sprzedaży syna fiducjariusz nie dokonywał manumissio po raz trzeci, lecz mancypacyjnie przekazywał dziecko ojcu, który to dopiero czynił. Pater familias zachowywał dzięki temu prawo (parens manumissor) dziedziczenia po emancypowanym synu, wnuku czy prawnuku w razie, gdyby ten umarł, nie pozostawiwszy zstępnych zrodzonych w okresie po emancypacji (nadużycia ze strony ojców – Trajan zakaz!) Najpóźniej w prawie poklasycznym wymagano zgody emancypowanego – emancipatio jako sankcja Cesarz Anastazjusz w 502 r. pozwolił dokonywać emancypacji przez oświadczenie, składane przed sądem, i przedłożenie przez ojca cesarskiego reskryptu, wyrażającego zgodę na emancypację (emancipatio Anastasiana) Cesarz Justynian w 531 r. - rejestracja oświadczenia pater familias wobec urzędników (emancipatio Iustiniana)