Rzeczypospolita Polska pod rządami konstytucji kwietniowej Tomasz Resler

Geneza konstytucji kwietniowej: wprowadzone przez nowelę sierpniową w 1926 r. zmiany w systemie politycznym nie znosiły systemu rządów parlamentarnych, lecz tylko ograniczały uprawnienia i kompetencje władzy ustawodawczej, w 1928 roku powstał Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR) skupiający zwolenników obozu sanacyjnego i oparty na autorytecie marszałka Piłsudskiego, w 1928 r. odbyły się wybory parlamentarne – na czele sejmu stanął Ignacy Daszyński i parlament zaczął bronić swojej pozycji prawnoustrojowej, w 1929 roku powstała organizacja skupiająca przeciwników reform sanacyjnych Centrolew (PSL „Wyzwolenie”, PSL „Piast”, Narodowa Partia Robotnicza, PPS, Stronnictwo Chłopskie i Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji), który żądał przestrzegania przepisów konstytucji marcowej, obóz sanacyjny przeszedł do ofensywy, prezydent rozwiązał parlament w sierpniu 1930 r., na początku kampanii wyborczej aresztowano pod zarzutem nawoływania do obalenia rządu 19 przywódców Centrolewu m. in.:

Geneza konstytucji kwietniowej: Wincentego Witosa, Władysława Kiernika, Henryka Libermanna, w trakcie kampanii aresztowano także innych posłów i senatorów opozycji i osadzono ich w areszcie w Brześciu nad Bugiem, [po wyborach wytoczono im procesy sądowe tzw. brzeskie], w wyborach w listopadzie 1930 roku zwycięstwo odniósł BBWR zdobywając większość w sejmie i senacie, postępowała marginalizacja pozycji sejmu i senatu na rzecz wzmocnienia władzy wykonawczej, posiedzenia sejmu były coraz rzadsze, a coraz częściej pełnomocnictwa do stanowienia prawa uzyskiwał prezydent, niebagatelną rolę uzyskał marszałek Piłsudski – będący ministrem spraw wojskowych i generalnym inspektorem sił zbrojnych, de facto sprawował rządy osobiste – zmierzające w kierunku ustroju autorytarnego, zaczęto przygotowywać zmianę konstytucji, punktem wyjścia prac legislacyjnych były tezy przygotowane przez Stanisława Cara – posła BBWR, prace rozpoczęły się w 1933 r., 26 stycznia 1934 roku sprawozdanie Komisji Konstytucyjnej przy sprzeciwie opozycji zostało przyjęte jako projket konstytucji,

Geneza konstytucji kwietniowej: w dniu 16 stycznia 1935 r. senat przyjął projekt wraz z poprawkami, a ostatecznie po głosowaniu nad poprawkami została uchwalona przez sejm i podpisana przez prezydenta Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 roku (Dz.U. 1935 nr 30 poz. 227): ustrój państwa kształtowały cztery zasady naczelne (zostały one określone w tzw. dekalogu art. 1-10 konstytucji kwietniowej): solidaryzmu: w przeciwieństwie do koncepcji liberalnej państwo miało być obiektywnym porządkiem prawnym, gdzie wszyscy solidarnie współpracują na rzecz dobra wspólnego, prymat państwa: podkreślenie prymatu zbiorowości nad interesem jednostki, szeroki katalog obowiązków obywatelskich oraz ograniczenie praw indywidualnych, które wynikały nie z praw naturalnych lecz miały charakter społeczny, elitaryzm: każdemu podług zasług, państwem miała kierować elita polityczna, jednolita i niepodzielna władza prezydenta: prezydent był „odpowiedzialny wobec Boga i historii za losy Ojczyzny”.

Pozycja i kompetencje prezydenta: władza wykonawcza sprawowana przez prezydenta, premiera, radę ministrów, konstytucja wprowadziła polską odmianę ustroju prezydenckiego, konstytucja przyznała prezydentowi nadrzędny charakter nad pozostałymi organami państwa, które podlegały jego zwierzchnictwu, na czele państwa stał prezydent, w którego osobie „skupia się jednolita i niepodzielna władza” (art. 2), Prezydent był wybierany przez Zgromadzenie Elektorów, w skład którego wchodzili: 5 wirylistów (mężowie zaufania): Marszałek Senatu – przewodniczący Marszałek Sejmu – zastępca przewodniczącego Prezes Rady Ministrów (premier), Pierwszy prezes Sądu Najwyższego, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, 75 elektorów wybranych spośród obywateli najgodniejszych w 2/3 przez sejm i w 1/3 przez senat,

Pozycja i kompetencje prezydenta: ZN zwoływać miał prezydent najpóźniej na piętnasty dzień przed upływem swego urzędowania, jeśli ustępujący prezydent zgłosił swojego kandydata, wówczas następowało głosowanie powszechne, kadencja prezydenta wynosiła 7 lat - brak jakichkolwiek przepisów na temat tego, czy dana osoba może dostąpić reelekcji, prezydent posiadał uprawnienia: osobiste (prerogatywy), bez wymogu ich kontrasygnowania, zwykłe (wymagające kontrasygnaty premiera i ministra), do prerogatyw należało w szczególności: wskazanie swego następcy na czas wojny (utworzono strukturę legalnych władz RP na Uchodźstwie (1939-1990)), mianowanie i odwołanie premiera, I prezesa SN, GISZ, prezesa NIK, Naczelnego Wodza, rozwiązanie parlamentu przed upływem kadencji, prawo łaski, wskazanie następcy w procedurze wyboru prezydenta,

Pozycja i kompetencje prezydenta: kompetencje ustrojodawcze, ustawodawcze, wykonawcze i kontrolne, prezydent był uprawniony do wydawania dekretów z mocą ustawy, bez udziału parlamentu ustalał organizację rządu i administracji państwowej. prezydent reprezentował na zewnątrz Państwo Polskie, powoływał i odwoływał osoby na najwyższe stanowiska w państwie, zwoływał, zamykał i odraczał sesje parlamentu, w stosunku do ustaw sejmowych miał prawo weta zawieszającego,

Rząd w konstytucji kwietniowej: konstytucja kwietniowa umocniła pozycję premiera i Rady Ministrów, RM kierowała sprawami państwa niezastrzeżonymi dla innych organów oraz sprawami powierzonymi przez ustawy, premier reprezentował rząd i kierował pracami RM, RM, premier i poszczególni ministrowie wydawali rozporządzenia wykonawcze, ministrowie podlegali politycznej odpowiedzialności przed prezydentem i mogli być w każdej chwili przez niego odwołani, konstytucja kwietniowa wprowadziła indywidualną i solidarną odpowiedzialność parlamentarną członków gabinetu przed sejmem i senatem, premier i ministrowie mogli także być pociągnięci do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu, wniosek o postawienie przed TS mógł złożyć prezydent lub połączone obie izby parlamentu.

Sejm i Senat w konstytucji kwietniowej: na podstawie konstytucji kwietniowej wyraźnie ograniczono rolę i pozycję prawnoustrojową parlamentu, nastąpiły także zmiany w ordynacji wyborczej, konstytucja kwietniowa w art. 31 zawierała klauzulę generalną stwierdzającą że „ funkcje rządzenia państwem nie należą do sejmu”, Sejm: 208 posłów, wybieranych w wyborach powszechnych, tajnych, równych i bezpośrednich w 104 dwumandatowych okręgach wyborczych, kandydatów na posłów nie zgłaszali obywatele lecz specjalne Zgromadzenia Okręgowe, czynne prawo wyborcze – 24 lata, bierne 30 lat, Senat: 96 senatorów, 1/3 mianowanych przez prezydenta, 2/3 w wyborach pośrednich dwustopniowych (delegaci wybierani na Zgromadzeniach Okręgowych wchodzili w skład wojewódzkich kolegiów wyborczych, które wybierały senatorów),

Sejm i Senat w konstytucji kwietniowej: czynne prawo wyborcze 30 lat a bierne 40 lat, dodatkowo trzeba było wykazać zasługi, wykształcenie lub zaufanie, kadencja parlamentu trwała 5 lat, ograniczono immunitet parlamentarny tylko do działań związanych z pracą w sejmie i senacie, zlikwidowano kluby poselskie i senatorskie, a utworzono grupy regionalne, które zrzeszały posłów i senatorów z danego województwa, kompetencje parlamentu: ustrojodawcze: tryb postępowania z poselskimi projektami konstytucji uniemożliwiał jej zmianę bez zgody prezydenta, ustawodawcze: ograniczone przez weto prezydenta, konieczność uzyskania zgody rządu na ustawy pociągające za sobą znaczne wydatki z budżetu państwa, interpelacje kierowane do rządu, udzielanie absolutorium, do odrzucenia poprawek senatu wymagano większości 2/3 głosów,

Sejm i Senat w konstytucji kwietniowej: kontrolne: interpelowanie rządu, sejm i senat mogły żądać ustąpienia rządu lub ministra (wymagana zgoda prezydenta), prawo pociągania do odpowiedzialności konstytucyjnej premiera i ministrów, zatwierdzanie coroczne zamknięcia rachunków państwowych przez sejm, pod rządami konstytucji kwietniowej odbyły się dwa razy wybory parlamentarne w 1935 roku i w 1938 roku, wybrany w 1933 roku na kolejną kadencję prezydent I. Mościcki, pomimo nacisków części własnego środowiska, które po śmierci J. Piłsudskiego 12 maja 1935 r. żądało jego ustąpienia, nie zrezygnował z urzędu i sprawował władzę w myśl konstytucji kwietniowej, ostatecznie po wybuchu II w. ś. złożył urząd 30 września 1939 roku wyznaczając Władysława Raczkiewicza na swojego następcę.