Krystian Aparta krystian.aparta@gmail.com Po czym biegnie czas? Modele pojęciowe czasu a (nie)racjonalność podróży w czasie w science fiction. Krystian Aparta krystian.aparta@gmail.com

Semantyka kognitywna Semantyka – badanie znaczenia (języka, znaków, symboli). Znaczenie ucieleśnione – ani odbicie, ani reprezentacja rzeczywistości. Znaczenie pochodzi z ludzkiego doświadczenia, wynika z interakcji człowieka (organizmu biologicznego) z otoczeniem.

Pojęcia i poznanie ucieleśnione Doświadczenie kształtowane jest przez fizjologię człowieka (obecność zmysłów, procesy fizjologiczne), cechy środowiska kulturowego (np. obecność grawitacji). Pojęcie to aktywacja określonej struktury umysłowej: cech interakcyjnych (np. wygląd), oraz innych pojęć, konotacji, itp.

Przestrzenie mentalne Struktury, które pojawiają się „na żywo” podczas myślenia czy rozmowy, umożliwiające nadanie organizacji zawartości umysłowej. Przestrzenie zawierają elementy (np. pojęcia) i relacje. Rozszerzeniem teorii przestrzeni mentalnych jest teoria amalgamacji pojęciowej (ang. conceptual blending).

Przykład: Ten chirurg to rzeźnik. Przestrzeń generyczna: to, co wspólne Przestrzeń wyjściowa 1: CHIRURG Przestrzeń wyjściowa 2: RZEŹNIK Przykład: Ten chirurg to rzeźnik. Amalgamat (przestrzeń amalgamatu): Stopiona zawartość z innych przestrzeni, oraz zawartość nowa. Znaczenie emergentne

Pochodzenie pojęcia CZAS – Amalgamacja 3 domen pojęciowych Fauconnier i Turner, 2006 Domena zdarzeń (E) Kolejność zdarzeń, typy zdarzeń, subiektywne doświadczenie zdarzeń

Domena ruchu (X) Część domeny zdarzeń: doświadczenie ruchu i przemieszczania się oraz pochodząca z niego logika Schemat Źródło-Ścieżka-Cel

Rola schematu Źródło-Ścieżka-Cel W wyniku amalgamacji reprezentacji mentalnych za pomocą schematu Ścieżki, pojawia się „nowy byt” – abstrakcyjna trajektoria (tor, ścieżka). Dla nas trajektoria jest rzeczywista i istnieje w świecie. Wymiar fizycznego istnienia pojawia się w wyniku amalgamacji.

Rola struktur domeny ruchu (X) PRZYKŁAD: X: Jeśli istnieje bezpośrednia droga między A i B, a my przemieszczamy się nią w stronę B, oznacza to, że jesteśmy coraz bliżej B. E: Jeśli obiad kończy się na drugim daniu, to im więcej zjemy drugiego dania, tym bliżej jesteśmy końca obiadu. Struktura domeny ruchu (X) stapia się łatwo ze strukturą domeny Zdarzeń (E). Przestrzenna logika i relacje z domeny ruchu nadają wewnętrzną logikę konceptualizacji zdarzeń.

Rola struktur domeny ruchu (X) – c.d. Przestrzenna logika domeny ruchu wywołuje konceptualizację takich „obiektywnych i racjonalnych” aspektów Zdarzeń jak: Długość zdarzeń, kolejność zdarzeń, szybkość przebiegu zdarzeń, równoległość przebiegu zdarzeń, kierunek przebiegu zdarzeń, itp. Racjonalna konceptualizacja Zdarzeń bez takiej przestrzennej logiki nie jest możliwa. Struktura X to nie dodatek, ale „treść” Zdarzeń.

Domena zdarzeń uniwersalnych (M) Składa się z 2 domen: Cyklicznej doby i Czasomierza. Cykliczna doba: Amalgamat reprezentacji wielu nocy i dni tworzy nowy, „realny” twór – abstrakcyjną Dobę, która się powtarza (codziennie przeżywamy dobę).

Domena zdarzeń uniwersalnych (M) – c.d. Czasomierz: zdobyte kulturowo mentalne reprezentacje powtarzających się działań pewnych mechanizmów, np. ruch pręcika między 2 punktami Struktura ich spaja się ze strukturą Cyklicznej doby: np. reprezentacja pewnej pozycji wskazówek spaja się z elementem Południe

Amalgamat E/X/M = Czas Amalgamacja E/X/M daje nowy byt: powszechne, abstrakcyjne, niezmienne, obiektywne zdarzenia, w których rozgrywa się wszystko we wszechświecie. Każde rzeczywiste zdarzenie „lokalne” rozgrywa się w wydarzeniu uniwersalnym z sieci M (minuta, itp.)

Źródło fizycznej rzeczywistości czasu Dzięki amalgamacji domen E/X/M, reprezentacja mentalna doświadczenia fizycznego, subiektywnego i bezpośredniego stapia się ze zdarzeniem abstrakcyjnym. Powstaje nowy byt: doświadczenie subiektywne i fizyczne zdarzenia abstrakcyjnego (niefizycznego) i obiektywnego (np. zeszły piątek).

Podróż w czasie i przestrzeni W przestrzeniach wyjściowych są 2 różne Miejsca  umysł tworzy amalgamat oparty na schemacie Ścieżki z domeny X (=„jak przebyliśmy z jednego do drugiego miejsca”) Jak zawsze, w amalgamacie Ścieżka abstrakcyjna zyskuje wymiar istnienia realnego i „jakby fizycznego”

Podróż w czasie i przestrzeni – c.d. Amalgamat importuje pojęcie dające lepszy wgląd i zrozumienie zmiany miejsca w przestrzeni, oparte na schemacie Ścieżki, ale bardziej szczegółowe. Pytanie: Dziś jesteś w Londynie. Wczoraj byłaś w Paryżu. Jak się tu dostałaś? Jakiś model dostarcza nam kompresji (np. PODRÓŻ SAMOLOTEM)

Konsekwencje „fizyczności” abstrakcyjnej Ścieżki Choć Ścieżka (trajektoria) jest abstrakcyjna, dzięki amalgamacji zyskuje wymiar istnienia fizycznego. Dzięki temu możemy na przykład narysować ją, wrócić tą samą drogą, odtworzyć trajektorię, itp. Konceptualizacji tego, jak wracamy Ścieżką z amalgamatu, dostarcza zaimportowany do amalgamatu pojęciowy model zmiany miejsca (np. pojęcie LOT SAMOLOTEM = lecimy z powrotem itp.)

Podróż w czasie i przestrzeni – c.d. Czasami nie ma dostępnych modeli, które dostarczyłyby racjonalnej kompresji fizycznej ZMIANY MIEJSCA. Pytanie: Dwa dni temu byłaś w kuchni. Dzisiaj jesteś w salonie. Jak się tu dostałaś? W podobnych przypadkach pozostajemy przy abstrakcyjnej Ścieżce z amalgamatu E/X/M – przemieszczamy się po Ścieżce CZASU

Podróże w czasie w science fiction Abstrakcyjna Ścieżka z amalgamatu E/X/M ma wciąż wymiar fizyczny (droga od jednego do drugiego miejsca / wydarzenia istnieje jako abstrakcyjno-fizyczna Ścieżka) W science fiction dodajemy nowy model ZMIANY LOKALIZACJI, umożliwiając powrót po tej „fizycznej” Ścieżce, tak jak robimy to przy dostępności innych modeli poruszania się po „fizycznych” trajektoriach (np. LOT SAMOLOTEM)

Podróże w czasie w science fiction – c.d. Racjonalność (zasady) podróży w czasie zależy od przyjętego pojęcia MIEJSCA: Lokalizacja OSOBY to CIAŁO  osoba podróżuje między różnymi („swoimi”) ciałami (n.p. Voyager „Before and After”)

Podróże w czasie w science fiction – c.d. Amalgamat OSOBA+CIAŁO  Lokalizacja OSOBY to wszystko oprócz tego, co nie jest ciałem (np. nagie podróże w Terminatorach) Lokalizacja OSOBY to jedno z pojęć MIEJSCA: miejsce „zwyczajne” (pokój, podłoga – wszędzie, gdzie można dojść), położenie w przestrzeni absolutnej (po podróży w czasie lądujemy w próżni, bo Układ Słoneczny „odleciał”)

Podróże w czasie w science fiction – c.d. Inne ciekawostki: „Rozpakowanie” amalgamatu powoduje kłócenie się odczucia „abstrakcyjności” i „fizyczności” Ścieżki (różne rozwiązania: osoba podróżująca w czasie jest niematerialna, „niby materialna” ale nie da się jej dotknąć, itp.) Paradoksy: pojęcie PRZYCZYNY ma w sobie schemat Ścieżki z E/X i jego „oczywistą i racjonalną” logikę (jedno zdarzenie to obszar Ścieżki przed drugim wydarzeniem. Co się stanie, jeśli zmienimy kolejność? Przecież to nieracjonalne).

Nadszedł czas (M) końca (X) prelekcji (E). Więcej materiałów pod adresem: timetravel.net46.net/ Pytania, komentarze, fan-mail: krystian.aparta@gmail.com

Bibliografia Amalgamacja pojęciowa: Aparta Krystian. Conventional Models of Time and their Extensions in Science Fiction. Unpublished Master’s Thesis. Kraków, Uniwersytet Jagielloński, 2006. <http://www.timetravel.110mb.com/Aparta_Models_of_Time.pdf> Cichmińska Monika. Spokojnie, to tylko amalgamat. 2004. <human.uwm.edu.pl/polonistyka/P_J_2004/Cichminska.doc> Fauconnier, Giles i Mark Turner 2003 The Way We Think. New York: Basic Books. 2006 Rethinking Metaphor. <http://www.cogsci.ucsd.edu/~faucon/RethinkingMetaphor19f06.pdf> Pamięć epizodyczna: Corballis, Michael C. i Thomas Suddendorf. Mental time travel and the evolution of the human mind. 1997. <http://cogprints.org/725/00/MentalTimeTravel.txt> DeNoon Daniel. Memory is Mental Time Travel. WebMD Medical News 21 December 2005. 2005. <http://www.webmd.com/content/Article/116/112273.htm>