Rozkwit tendencji barokowych następował w Europie przez cały wiek XVII – i to on obfituje w najważniejsze dla epoki wydarzenia historyczne i artystyczne. W Polsce umowne ramy okresu to: 1584r. (śmierć Jana Kochanowskiego) lub 1764 r. (początek panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego).

Polski barok możemy podzielić na: wczesny barok: jest to schyłek panowania Stefana Batorego oraz część panowania Zygmunta III Wazy. W tym czasie trwają poszukiwania nowych kierunków w poezji. Powstaje twórczość poetów metafizycznych, poezja światowej rozkoszy, poezja ziemiańska oraz mieszczańsko-plebejska. W prozie następuje odnowa tradycji średniowiecznych, np. pisania żywotów świętych, a także rozwój pamiętnikarstwa, kaznodziejstwa, anegdoty. Jest to okres działalności twórców: Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, Sebastiana Grabowieckiego, Kaspra Twardowskiego, Hieronima Morsztyna, Szymona Zimorowica, Kaspra Miaskowskiego, Piotra Skargi.

dojrzały barok: jest to czas panowania Zygmunta III Wazy, Władysława IV i Jana II Kazimierza; przypada tu także część rządów Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Rozkwita kultura barokowa. Na polu poezji tworzą: Maciej Kazimierz Sarbiewski, Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn. Szybko rozwija się i nagle podupada proza – dzieła Samuela Twardowskiego, Zbigniewa Morsztyna. Dzieje polskiej prasy zapoczątkowuje Merkuriusz Polski. Powstaje i bujnie rozwija się teatr. W połowie XVII wieku następuje kryzys, który jest następstwem toczonych wojen. Powstaje kultura sarmacka, której szczytowy okres rozwoju przypada na panowanie Jana III Sobieskiego.

późny barok są to tzw. czasy saskie (na tronie polskim zasiadają: Michał Korybut Wiśniowiecki ( ), Jan III Sobieski( ), August II Fryderyk Mocny( i ), Stanisław Leszczyński ; następuje okres bezkrólewia do 1733). Jest to epoka kryzysu, zamierania dawnych wzorów, powstawania nowych idei i nurtów estetycznych – rokoko. Tworzą poeci: Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski, Stanisław Herakliusz Lubomirski, ks. Józef Baka. W nurcie pamiętnikarskim słynie Jan Chryzostom Pasek. Wciąż działają teatry polskie. Jednak w latach 30. XVIII wieku społeczna funkcja literatury ulega obniżeniu, rozwija się publicystyka. Z tego nurtu narodzi się wkrótce oświecenie.

XVII w. należy zaliczyć do najtrudniejszych w dziejach Polski. Początek wieku to kontynuacja mocarstwowej polityki Rzeczpospolitej Obojga Narodów, która po zwycięskich bojach z Moskwą Iwana IV Groźnego o Inflanty nadal chciała dominować w tej części Europy. Zwycięstwa króla Stefana Batorego zachęciły szlachtę do wszczęcia zabiegów zmierzających do uzależnienia Cesarstwa (Carstwa) Rosyjskiego od aspirujących do pierwszeństwa Polski i Litwy. Rosja to tylko jedno z kilku państw, z którymi Rzeczpospolita musiała się ścierać w tym pełnym konfliktów stuleciu.

przeciwnikprzedmiot sporukonsekwencje Rosjapograniczne ziemie litewsko-ruskie, walka o dominację na Ukrainie; Polska wykorzystała zamęt polityczny w Rosji po śmierci Iwana IV Groźnego; ważne twierdze z największym Smoleńskiem. utrata przez Polskę spornych ziem litewsko- ruskich, np. Smoleńszczyzny; podział Ukrainy wzdłuż Dniepru (z wyjątkami); pokój wieczysty w 1686 r. SzwecjaInflanty i Estonia, Pomorze Gdańskie; Szwecja chciała opanować wybrzeża Bałtyku i przekształcić go w morze wewnętrzne. utrata Inflant i Estonii; spustoszenie kraju i utrata wielu zagrabionych dzieł sztuki; pokój w Oliwie w 1660 r. Turcjaspór o wpływy na terenie Mołdawii, agresywna postawa wobec Turcji Kozaków (mieszkańców Ukrainy) będących poddanymi Polski; podobnie wroga była polityka Tatarów krymskich wobec Polski, a ci byli z kolei poddanymi Turcji. wojny skończyły się bez strat każdej ze stron. Czasowo (1672–1683) Polska utraciła Podole i część Ukrainy oraz trzy lata zmuszona była płacić Turcji haracz; wielkie zwycięstwo Jana III Sobieskiego pod Wiedniem (1683 r.) KozacyWalka Kozaków o prawa polityczne i równość wobec prawa; osobista uraza wobec Polski przywódcy powstania kozackiego Bohdana Chmielnickiego. Ukraina utraciła szanse na niezależność; została podzielona pomiędzy Polskę i Rosję wzdłuż rzeki Dniepr; zdławienie ruchu kozackiego.

Śmierć w Wielkim Księstwie Moskiewskim w 1584 r. cara Iwana IV Groźnego, a następnie jego syna Fiodora (1598) - ostatnich Rurykowiczów, wstąpienie na tron Borysa Godunowa i carów Szujskich - otwiera w dziejach Rosji okres walk wewnętrznych o władzę i czasy potężnego kryzysu społeczno-polityczno-gospodarczego. Taką sytuację próbowali wykorzystać niektórzy magnaci litewscy, np. kanclerz wielki litewski Lew Sapieha, próbując wejść w porozumienie z bojarami moskiewskimi w celu zawarcia unii personalnej Rzeczypospolitej z Moskwą. Plany te nie powiodły się. Lata to okres tzw. dymitrad, czyli interwencji polskich w Moskwie. Na lata przypadają interwencje magnatów polskich: Wiśniowieckich, Mniszchów i osadzenie Dymitra I Samozwańca na tronie moskiewskim. Nieoficjalne wsparli akcję jezuici (ewentualna unia kościelna prawosławia z Rzymem) i król Zygmunt III Waza (Dymitr Samozwaniec obiecał mu ziemie Smoleńską i Siewierską). Po wybuchu w Moskwie powstania antypolskiego rządy Dymitra I Samozwańca zostały obalone. Carem spontanicznie wybrany został bojar Wasyl Szujski. Pojawienie się drugiego Dymitra Samozwańca spowodowało kolejną wyprawę magnacką na Moskwę. W 1609 r., po zawarciu układu szwedzko-rosyjskiego wymierzonego w Polskę (trwająca wojna polsko-szwedzka w Inflantach), rozpoczęła się oficjalna interwencja królewska w Moskwie. Wojska królewskie rozpoczęły oblężenie Smoleńska. Celem akcji polskiej było podporządkowanie państwa moskiewskiego (carem Zygmunt III Waza). W 1610 r. hetman Stanisław Żółkiewski w bitwie pod Kłuszynem pokonał wojska rosyjskie idące z odsieczą dla Smoleńska. Bojarzy moskiewscy pod wrażeniem klęski usunęli z tronu Szujskiego i zgodzili się, by carem został syn Zygmunta III Wazy, królewicz Władysław, który miał przejść na prawosławie, a między obu państwami miał być zawarty pokój bez strat terytorialnych, urzędy w Moskwie miały być obsadzane wyłącznie przez Rosjan. Warunki nie zostały przyjęte przez króla Zygmunta III, który chciał tronu moskiewskiego dla siebie, co było z kolei nie do przyjęcia dla bojarów moskiewskich. W państwie moskiewskim wybuchło wielkie powstanie antypolskie. W 1611 r. wojska polskie zdobyły Smoleńsk, mimo kilku prób pomocy dla polskiej załogi na Kremlu Polacy zostali wybici. Interwencja polska i rabunki wojsk i szlachty polskiej potęgowały niechęć Rosjan do Polaków. Rozszerzało się powstanie. W 1613 r. nowym carem moskiewskim został Michał Fiodorowicz Romanow. Polacy podejmowali jeszcze kilka razy próby zdobycia Moskwy. Niepowodzeniem zakończyła się wyprawa królewicza Władysława z 1617 roku. W 1619 r. podpisany został rozejm polsko-moskiewski w Dywilinie. Do Rzeczypospolitej wróciły ziemie: smoleńska i czernihowsko-siewierska. Wojna polsko-moskiewska lat wybuchła w momencie ogłoszenia bezkrólewia w Polsce po śmierci króla Zygmunta III Wazy. Rosjanie przystąpili do oblężenia Smoleńska. Pospiesznie przeprowadzona elekcja, uchwalone podatki na wojsko przyniosły podjęcie w 1634 r. udanej odsieczy Smoleńska przez wojska królewskie Władysława IV Wazy. Pokój polsko-moskiewski podpisany w Polanowie potwierdzał warunki rozejmu dywilińskiego. Król polski za opłatą zrzekł się pretensji do tronu moskiewskiego i zobowiązał się nie używać tytułu cara rosyjskiego.

W 1648 r. wybuchło największe powstanie kozackie w dziejach pierwszej Rzeczypospolitej - powstanie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Był to ruch o charakterze społeczno-narodowym, którego przyczyny były złożone: - walka ludności ukraińskiej o swoje prawa, przeciwko polityce polonizacji; - odwołanie zaciągów na wojnę z Turcją odebrane przez Kozaków jako działanie panów polskich wymierzone w samych Kozaków; - skupienie przez Bohdana Chmielnickiego szerokich mas ludności ukraińskiej, uzyskanie wsparcia tatarskiego, podjęcie walki w imię wolności ludności ukraińskiej, prawosławia, pomszczenia własnych, osobistych krzywd. Walki toczone w 1648 r. to sukcesy militarne Chmielnickiego (Żółte Wody, Korsuń) z wielkim zwycięstwem nad pospolitym ruszeniem szlacheckim pod Piławcami. Powstanie ogarnęło tereny Ukrainy, Podola, Wołynia i południową Litwę. Zamieszanie w kraju wywołane sukcesami kozacko-tatarskimi spotęgowała śmierć króla Władysława IV Wazy i ogłoszenie bezkrólewia. Nowym królem został wybrany Jan II Kazimierz Waza nastawiony ugodowo wobec Kozaków. Chmielnicki wycofał wojska na Ukrainę i zawarł rozejm. Wobec bezowocnych rozmów pokojowych na wiosnę 1649 r. ze zdwojoną siłą wybuchły walki. Oblężenie Zbaraża na przełomie lipca i sierpnia 1649 przez księcia Jeremiego Wiśniowieckiego i nieudana odsiecz królewska zaskoczona pod Zborowem, dzięki inicjatywie kanclerza koronnego Jerzego Ossolińskiego doprowadziły do zawarcia ugody z Tatarami pod Zborowem. Została ogłoszona amnestia dla Kozaków, zwiększony rejestr do 40 tys., obiecano nadawanie godności i urzędów szlachcie ruskiej, wydzielono z województw kijowskiego, bracławskiego i czernihowskiego terenów pod kontrolą hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego. W 1651 r. walki wybuchły ponownie. W czerwcu pod Beresteczkiem doszło do wielkiej, trzydniowej bitwy. Silna armia Rzeczypospolitej i pospolite ruszenie rozbiło armię kozacko-tatarską i tylko część Kozaków umknęła z okrążenia.

W 1658 r. w Hadziaczu została podpisana nowa ugoda polsko-kozacka, która przewidywała: utworzenie z województw kijowskiego, czernihowskiego ibracławskiego tzw. Księstwa Ruskiego rządzonego za zgodą króla polskiego przez własnego hetmana; powołanie ruskich urzędów, trybunału i akademii; dopuszczenie do senatu prawosławnych metropolity kijowskiego i biskupów, zrównanie prawosławia z katolicyzmem; obdarowanie szlachectwem starszyzny kozackiej; zmniejszenie rejestru kozackiego do 30 tys.; powrót do swoich dóbr szlachty polskiej. Ugoda hadziacka doprowadziła do wznowienia wojny polsko-moskiewskiej. W 1660 r. wkroczyły do naszego kraju armie moskiewskie. Rozbudowane wojska polskie pod dowództwem Stefana Czarnieckiego pod Połonką na Litwie rozbiły część sił moskiewskich. W 1661 r. udało się Polakom odebrać Wilno. Na Wołyniu pod Cudnowem wojska polsko-tatarskie dowodzone przez Jerzego Lubomirskiego rozbiły armie rosyjskie. Następca Wyhowskiego Juraszko Chmielnicki (syn Bohdana) uznał zwierzchnictwo króla polskiego. Kolejne lata to sukcesy polsko-litewskie - usunięcie z Litwy resztek wojsk moskiewskich, podjęcie w 1663 r. przez króla Jana II Kazimierza nieudanej próby zdobycia Moskwy. W 1667 r. został zawarty rozejm polsko-moskiewski w Andruszowie. Rzeczpospolita zrezygnowała na rzecz Rosji z ziemi smoleńskiej, czernihowskiej i siewierskiej i oddawała kilka twierdz: Wieliż, Siebież i Newel. Ukraina została podzielona między Rzeczpospolitą a Rosję - lewobrzeżna z Zaporożem i Kijowem (teoretycznie na dwa lata) przeszła do Moskwy, prawobrzeżna do Rzeczypospolitej. Oba państwa deklarowały podjęcie wspólnych walk z Tatarami i Turcją. W 1686 r., za panowania króla Jana III Sobieskiego, w Moskwie poseł polski Krzysztof Grzymułtowski, kasztelan poznański, podpisał wieczysty pokój polsko-moskiewski - pokój Grzymułtowski. Potwierdzono postanowienia rozejmu andruszowskiego. Zagwarantowano swobodę wyznania dla ludności prawosławnej w Rzeczypospolitej, gwarantem została Rosja z prawem do interwencji. Podpisano przymierze polsko- moskiewskie wymierzone w Tatarów.

W 1586 r. królem polskim został wybrany królewicz szwedzki Zygmunt III Waza. W swoich pacta conventa obiecał włączyć do Polski Estonię. W 1594 r. został jednocześnie królem Szwecji, podejmując próbę rekatolizacji kraju. Wywołało to opór ze strony Szwedów. W 1598 r. Zygmunt III podjął nieudaną próbę wzmocnienia swojej władzy, a w roku następnym został w Szwecji zdetronizowany. Jego stryj Karol, książę sudermański, obsadził wiernymi wojskami Finlandię i Estonię. W 1600 r. Zygmunt III Waza inkorporował Estonię do Rzeczypospolitej, wypełniając w tensposób pacta conventa. W konsekwencji wybuchła wojna ze Szwedami o Inflanty. Szwedzi, wobec braku oporu odnosili sukcesy, opanowując Inflanty aż po Dźwinę bez Rygi. Dopiero w latach , dzięki przybyciu do Inflant wojsk polskich z Janem Zamojskim i litewskich z hetmanem Janem Karolem Chodkiewiczem, udało się częściowo odeprzeć Szwedów, pokonując ich pod m.in. pod Białym Kamieniem (1604). W 1605 r. Polacypod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza dzięki atakowi husarii odnieśli zwycięstwo pod Kircholmem. W ciągu najbliższych lat większość Inflant powróciła do Rzeczypospolitej. Mimo niepowodzeń Szwedzi nie wyrzekli się pretensji do Inflant. Uderzyli w najmniej dogodnym dla Polski momencie wybuchu w 1620 r. wojny polsko-tureckiej. Król szwedzki Gustaw II Adolf zreorganizował armię, wyposażył w nowoczesne muszkiety i zwiększył siłę artylerii. Mając poparcie wielu protestanckich państw w 1621 r. rozpoczął oblężenie Rygi. Po kilku tygodniach walk miasto skapitulowało. Szwedzi wkroczyli do Kurlandii. Mimo że rozejm w Mittawie z 1622 r. przywracał pod panowanie polskie samo miasto, to jednak wielki port Ryga została na zawsze dla Rzeczypospolitej stracony. Szwedzi zajęli Inflanty aż do Dźwiny. Do Polski powróciła Kurlandia i wschodnie Inflanty. Rozejm zawarty w 1626 r. przerywał działania zbrojne w Inflantach. W czerwcu 1626 r. wojska szwedzkie podjęły ponownie walki w Prusach Królewskich. Wybuchła wojna o ujście Wisły Rzeczpospolita do wojny nie była przygotowana. Szwedzi wkroczyli na Pomorze Gdańskie. Zajęli Piławę, zmuszając lennika polskiego księcia pruskiego do zachowania neutralności. Rozpoczęła się blokada morska Gdańska. Nieliczne i słabo uzbrojone wojska polskie poniosły porażkę pod Gniewem. Dzięki uchwaleniu przez sejm znacznych podatków na wojsko i wysiłkowi finansowemu Gdańska w wojskach polskich przeprowadzono reorganizację i wyposażono je w nowoczesne muszkiety. Dzięki zaangażowaniu hetmana Stanisława Koniecpolskiego rozbudowano flotę polską, zwiększono udział liczebny wojsk zaciężnych. W 1627 r. udało się Polakom odnieść zwycięstwo lądowe pod Czarnem i morskie floty polskiej pod Oliwą. W następnych latach przewagę zdobyli Szwedzi dowodzeni przez króla Gustawa II Adolfa. Wojna odcisnęła się fatalnym piętnem na gospodarce kraju. W 1629 r. z silną armią przybył na Pomorze wódz austriacki książę Albrecht von Wallenstein. Udało się Stanisławowi Koniecpolskiemu w bitwie pod Trzcianą w 1629 r. pokonać wojska szwedzkie. Król Gustaw II Adolf cudem uniknął niewoli, choć zwycięstwo nie zostało wykorzystane, a siły Rzeczypospolitej wyczerpane. Służby dyplomatyczne, zwłaszcza Francji i Holandii, próbowały wciągnąć Szwecję do wojny trzydziestoletniej. W 1629 r. w Altmarku podpisany został na 6 lat niekorzystny rozejm polsko-szwedzki. W rękach szwedzkich znalazły się wszystkie porty pruskie z wyjątkiem Pucka, Gdańska, Królewca i Libawy, Szwedzi mogli pobierać 3,5% cła z handlu gdańskiego, Inflanty aż do Dźwiny pozostały w rękach szwedzkich. Książę pruski w zamian za utratę niektórych portów dostał w zastaw od Polski Malbork, Sztum i Żuławy Wiślane. Flota polska znalazła się w rękach szwedzkich.

Po wycofaniu się Szwedów z wojny trzydziestoletniej w 1634 r. doszło do podpisania na nowych warunkach rozejmu polsko-szwedzkiego. W 1635 r. w wyniku podpisanego 26-letniego rozejmu w Sztumskiej Wsi Szwedzi wycofali się z zajmowanych portów pruskich i inflanckich, zaprzestali pobierania 3,5% cła z handlu gdańskiego. Jednak większość Inflant pozostała w rękach szwedzkich. Nie został rozwiązany problem używania przez królów polskich tytułu króla szwedzkiego, co stało się jedną z przyczyn wznowienia wojen polsko-szwedzkich W 1655 r. Szwedzi, wykorzystując trudności Rzeczypospolitej - trwające powstanie kozackie Chmielnickiego, wojna polsko-moskiewska, podjęli na nowo walkę z Polską. Przyczyny wojny zwanej „potopem szwedzkim”: - konieczność zaangażowania wojsk szwedzkich po zakończeniu wojny trzydziestoletniej i trudności z ich wyżywieniem w Szwecji; - chęć wykorzystania przez Szwedów trudności Polski i dążenie do zajęcia Kurlandii i Prus - absolutne panowanie nad Bałtykiem; - król Jan Kazimierz nie cieszył się powszechną sympatią wśród szlachty i magnaterii, jego próby wzmocnienia władzy nie spotykały się z życzliwym przyjęciem. Niektórzy magnaci skłóceni z królem po cichu liczyli na to, że król Szwecji, potężny Karol X Gustaw, w polityce wewnętrznej nie ograniczy przywilejów szlacheckich, w polityce zagranicznej odbierze ziemie polskie zajęte przez Rosję i wzmocni nadwątlony prestiż Rzeczypospolitej; - używanie przez Jana Kazimierza tytułu króla szwedzkiego stało się bezpośrednią przyczyną wojny. W momencie, kiedy armie rosyjskie wkraczały na Litwę i Ukrainę, w granice Rzeczypospolitej z dwóch stron wkroczyli Szwedzi - do Wielkopolski oddziały szwedzkie pod dowództwem feldmarszałka Arwida Wittenberga, na Litwę od strony Kurlandii armia pod dowództwem generała Magnusa de La Gardie. W lipcu pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej pod Ujściem podpisało kapitulację przed królem szwedzkim. W październiku 1655 r. w Kiejdanach na Litwie w imieniu Wielkiego Księstwa Litewskiego Janusz Radziwiłł i jego brat stryjeczny Bogusław podpisali akt kapitulacji, oddając się pod opiekę króla szwedzkiego. Niebawem cała Polska, wojsko polskie i szlachta podpisywali akty wiernopoddańcze. Jan Kazimierz wydał pod koniec 1655 r. uniwersał z Opola wzywając do walki ze Szwedami i ruszył do Polski. Dyplomacji polskiej udało się pozyskać sprzymierzeńca w osobie chana tatarskiego Mohammed Giereja, który pobił wojska kozackie, obiecał pomoc królowi polskiemu. Udana obrona Jasnej Góry (19 XI-27 XII) rozbudziła zapał i chęć walki ze Szwedami. Wobec zbyt szczupłych sił polskich wojna nabrała charakteru walki podjazdowej, szarpanej i partyzanckiej. Z powodzeniem gnębił przeciwnika ciągłymi atakami i podjazdami wódz polski Stefan Czarniecki. W grudniu 1656 r. został podpisany układ w Radnot. Król szwedzki, elektor brandenburski-książę pruski, Bohdan Chmielnicki, książę siedmiogrodzki Jerzy Rakoczy i książę Bogusław Radziwiłł porozumieli się co do podziału ziem Rzeczypospolitej. W 1657 r. w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska siedmiogrodzkie, grabiąc i niszcząc doszły aż do Warszawy. Habsburgowie podpisali układ z Polską i wysłali posiłki. Udało się także dyplomacji polskiej podpisać układ sojuszniczy z Danią, przystąpiła ona do wojny przeciw Szwedom. Wyprawa odwetowa do Siedmiogrodu wojsk polskich pod dowództwem Jerzego Lubomirskiego i tatarskich rozbiła wojska siedmiogrodzkie, Jerzy Rakoczy pod Czarnym Ostrowiem na Podolu kapitulował.

Na ziemiach polskich ostatnie oddziały szwedzkie poddawały się Polakom; teatr wojny przeniósł się do Danii. W latach wojska polsko-habsbursko-brandenburskie Stefana Czarnieckiego walczyły na terenie Danii - zdobycie wyspy Alsen, twierdzy Koldynga, zwycięstwa pod Nyborgiem. Podpisany 3 maja 1660 r. traktat pokojowy w Oliwie kończył wojny polsko-szwedzkie w XVII w. Południowo-wschodnie Inflanty z Kurlandią pozostały w rękach polskich, reszta Inflant na zawsze w rękach szwedzkich, Szwecja miała zagwarantować swobodę żeglugi i handlu na Bałtyku, zobowiązywała się zwrócić Polsce zagrabione dzieła sztuki, biblioteki i archiwa (warunku nie dotrzymała), Rzeczpospolita zagwarantowała swobody religijne dla protestantów w Prusach Królewskich, potwierdzone zostały traktaty wielawsko-bydgoskie.

Za panowania Zygmunta III Wazy spornym obszarem były Ukraina i księstwa naddunajskie (Mołdawia, Wołoszczyzna) – tereny ważne pod względem gospodarczym. Turcja nie protestowała przeciw poszerzaniu wpływów Rzeczpospolitej w hospodarstwach naddunajskich. W 1592 roku hetman Zamoyski uzyskał wolną rękę w polityce prowadzonej na południowo-wschodnich kresach Polski. W 1595 roku na tronie mołdawskim osadził przychylnego Polsce hospodara Jeremiego Mohyłę, przeciwstawiał się zjednoczeniu naddunajskich państewek, a w 1600 roku na Wołoszczyźnie osadził lennika Polski Szymona Mohyłę. Po śmierci Zamoyskiego starania o wpływy nad Dunajem rozpoczęli stronnicy królewscy – Potoccy, Wiśniowieccy, Samuel Korecki - co spowodowało opór Wysokiej Porty. W 1619 roku Zygmunt III, realizując warunki przymierza zawartego z cesarzem Maciejem I w 1613 roku, wysłał mu na pomoc oddziały lekkiej kawalerii (lisowczycy – oddziały lekkiej kawalerii stworzone przez Aleksandra Lisowczyka w okresie interwencji w Rosji). Wojska te pobiły pod Humiennem lennika tureckiego, księcia Siedmiogrodu, Gabora Bethlena, który oblegał Wiedeń wraz z powstańcami czeskimi i węgierskimi (pierwsza odsiecz wiedeńska), co było przyczyną zaognienia stosunków z Portą Otomańską (Turcją). Przyczyną wojny z Turcją trwającej w latach były: wyprawy Kozaków na ziemie tureckie, a Tatarów na ziemie Rzeczpospolitej ingerencja Polski w sprawy Mołdawii, będącej lennem Turcji, dywersja lisowczyków na Siedmiogród, spalenie Warny przez Kozaków Turcja utrzymywała dobre stosunki z Francją i Szwecją, zaś Polska z Habsburgami W 1620 roku hetman wielki koronny Stanisław Żółkiewski wyruszył do Mołdawii, popierając przyjaznego Polsce Hospodara. Wojska te poniosły klęskę pod Cecorą( zginął hetman Żółkiewski). Rok później dochodzi do oblężenia Chocimia przez wojska tatarsko-tureckie (głównym powodem uniemożliwienie interwencji polskiej w wojnie trzydziestoletniej po stronie Habsburgów). Po stronie polskiej talentem wykazały się wojska kozackie dowodzone przez Piotra Konaszewicza Sahajdacznego (ponad połowa wojsk Rzeczpospolitej pod Chocimiem to Kozacy). Pokój zawarty w 1621 roku pod murami Chocimia pozostawiał Dniestr za granicą. Ustalono, że Polska ma powstrzymać od ataków Kozaków, zaś Turcja Tatarów. Polska musiała także zrezygnować ze swoich wpływów w Mołdawii i na Wołoszczyźnie. W 1635 roku odnowiono pokój na zasadzie utrzymania dotychczasowego stanu rzeczy.

Wybór w 1669 roku na króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego związanego z Habsburgami spowodował zaostrzenie konfliktu z Turcją. W 1666 roku, przed podpisaniem rozejmu z Rosjanami w Andruszowie hetman kozacki Piotr Doroszenko uznał się lennikiem sułtana, szukając tureckiego poparcia w walce przeciw Polsce. Rok później atak wojsk tatarskich powstrzymał w bitwie pod Podhajcami hetman polny koronny – Jan Sobieski. W roku 1672 do ataku na Rzeczpospolitą przystąpiła regularna armia turecka pod wodzą sułtana Mohammeda IV. Turcy opanowali Kamieniec Podolski oraz obszar niemal całej należącej do Polski Ukrainy, docierając niemal pod Lwów. Korybut Wiśniowiecki zdecydował się na rokowania. Pokój podpisano w Buczaczu w 1672 roku. Na jego mocy Polska odstępowała Doroszence Ukrainę (województwo podolskie, bracławskie, resztki Kijowszczyzny), która stawała się terytorium podległym Turcji. Państwo polskie miało dodatkowo płacić Turcji roczny haracz w wysokości 22 tysięcy dukatów. Polska nie mogła się zgodzić na ratyfikację poniżającego traktatu w Buczaczu, dlatego w następnych latach podejmowano działania zbrojne. Sejm z roku 1673 uchwalił nowy podatek poborowy, dzięki któremu hetman wielki koronny Jan Sobieski mógł zorganizować 40 tysięczną armię, zerwać pokój buczacki i przystąpić do ofensywy. Na jesieni 1673 roku wojska polskie odniosły sukces pod Chocimiem. Na wieść o tym, na początku 1674 roku zwycięskiego dowódcę wybrano na króla – Jana III Sobieskiego.

W 1675 roku nastąpiła kolejna inwazja wojsk tureckich, którą zahamowało zwycięstwo nad Tatarami pod Lwowem, obrona Trembowli. W 1676 roku niebezpieczeństwo tureckie umożliwiło uchwalenie przez sejm wystawienia stutysięcznej armii, jednak nigdy nie udało się tego zorganizować. Niewielkim wojskom Sobieskiego udało się obronić w obozie warownym pod Żórawnem, gdzie w tymże roku, w związku z wyczerpaniem obu stron, podpisano rozejm. Podole, większość Ukrainy wraz z twierdzą kamieniecką pozostało w rękach tureckich. W kolejnych latach król skłaniał się ku prowadzeniu polityki profrancuskiej licząc na poparcie króla Ludwika XIV w walce o odzyskanie wpływów polskich nad Bałtykiem. W latach Jan III Sobieski wrócił do koncepcji sojuszu z Austrią i walki z Turcją. Atak Turcji na Austrię, a także oskarżenia jednego z przywódców stronnictwa profrancuskiego, Andrzeja Morsztyna o zdradę i nadużycia na rzecz Francji umożliwiły przeforsowanie nowej koncepcji. Sejm w 1683 roku uchwalił nowe podatki na wojsko. Król po zawarciu w marcu sojuszu z Austrią ruszył w tymże roku na odsiecz obleganego Wiednia. 12 września 1683 roku rozegrała się bitwa pod murami stolicy Austrii, w której dowodzący około 70 tysięczną armią król Polski odniósł zwycięstwo nad liczniejszym wojskiem wielkiego wezyra tureckiego Kara Mustafy. W tymże jeszcze roku Sobieskiemu dwukrotnie było dane zmierzyć się z nieprzyjacielską armią pod Parkanami na Węgrzech.

W 1684 roku Rzeczpospolita przystąpiła do Świętej Ligi skierowanej przeciw Turcji (wraz z Austrią, Wenecją, i papieżem), rozpoczynając starania o odzyskanie Podola. Pokój Grzymułtowskiego z 1686 roku, mówiący o przymierzu antytureckim Polski i pragnącej zdobyć Krym Rosji – dodatkowo potwierdziły kierunek polskiej polityki. Mimo iż Turcja atakowana była na kilku frontach nie udało się Sobieskiemu odnieść większych sukcesów, zadowalających rezultatów nie przyniosły wyprawy na Mołdawię (1686, 1691). W 1691 roku król bezskutecznie usiłował doprowadzić do zawarcia z Turcją pokoju, niezależnego od Austrii, czemu sprzeciwiła się oligarchia. Jan III Sobieski zmarł w 1696 roku. Wojny polsko-tureckie definitywnie kończył traktat pokojowy zawarty w Karłowicach w 1699 roku. Zawarty przez wszystkie państwa walczące za pośrednictwem Holandii i Anglii, przywracał stan przez zawarcia traktatu buczackiego. Polska odzyskała województwa podolskie, bracławskie oraz część kijowskiego.

- poważne szkody materialne, których sprawcami były nie tylko obce wojska, ale i własne oddziały, - utrata silnej pozycji Rzeczpospolitej w Europie, - przeszło trzydziestoprocentowy ubytek ludności i zmniejszenie gęstości zaludnienia, w wyniku działań wojennych i epidemii, migracje ludności do bezpieczniejszych obszarów, głównie do Prus Książęcych i na Śląsk, za zmniejszenie się terytorium Polski, z km2 w 1634 roku, do km2 w 1667 roku, upadek rolnictwa, zniszczenie pól i upraw, powrót do mniej wydajnych, ale tańszych i łatwiejszych metod uprawiania, utrata domów i gospodarstw przez wielu chłopów, osłabienie powiązań gospodarczych i komunikacyjnych z Gdańskiem, spadek zapotrzebowania na polskie towary i zastój w handlu z innymi państwami, obniżenie dochodów państwa, kryzys monetarny po wojnach szwedzkich - wybicie niepełnowartościowych monet a sumę 20 milionów złotych wywołało powszechną dewaluację, zaległości w wypłacaniu żołdu, brak funduszy na dofinansowanie wojska, spadek możliwości mobilizacyjnych, zła sytuacja wewnętrzna w państwie polskim, częste zrywanie sejmików ziemskich przy pomocy liberum veto, rozpowszechnienie korupcji, zwiększenie wpływów magnaterii, decentralizacja władzy, osłabienie systemu skarbowego, zmiana mentalności Polaków, zmniejszenie się tolerancji religijnej, spowodowane tym, że główni wrogowie Polski byli luteranami (Szwedzi), muzułmanami (Turcy) i wyznawcami prawosławia (Rosjanie), nasiliła się kontrreformacja, wzrósł poziom ksenofobii, upadek szkolnictwa, wykształceni ludzie stawali się rzadkością, procesy o czary, ateizm, herezje, idące w parze z ciemnotą i biedotą społeczeństwa, straty w dziedzinie kultury, zniszczenie kościołów, pałaców, utrata dzieł sztuki, licznych zbiorów bibliotecznych, drogocennych mebli i wielu kosztowności.

W XVII wieku oprócz problemów zewnętrznych silne były tarcia wewnętrzne. W kraju rosła antyszlachecka opozycja (mieszczanie, chłopi). Działalność Bohdana Chmielnickiego inspirowała ludność chłopska do wystąpień przeciw szlachcie. Niepokoje opanowały Lubelszczyznę, Podlasie, zaś otwarte powstanie wybuchło w Wielkopolsce, a w 1651 niepokoje na Podhalu wzniecił Aleksander Kostka Napierski. Ostatecznie powstania zostały stłumione, a ich przywódcy straceni. Wspieranie przez część szlachty innowierczej najeźdźców powodowały falę nietolerancji, która objawiła się między innymi na sejmie w 1658 roku uchwałą wyganiającą z Polski arian, jako najbardziej niebezpiecznych dla jedności państwa „heretyków”. Szlachta obronę kraju zaczęła utożsamiać z obroną wiary katolickiej, co dodatkowo wzmacniało hasło - Rzeczpospolita przedmurzem chrześcijaństwa. W 1668 roku sejm ustanowił zakaz porzucania panującej religii katolickiej. Nietolerancja skierowana została także przeciw Żydom, powodując antyżydowskie rozruchy. Już w drugiej połowie XVI wieku sejmy walne rozchodziły się bez podjęcia jakichkolwiek uchwał (1576, 1582, 1585), proces ten nasilał się w następnych dziesięcioleciach. Funkcje sejmu zaczęły przejmować sejmiki ziemskie (głównie w sprawach skarbowych), które łatwo podporządkowywały się magnaterii, szczególnie, że właściciele zrujnowanych wsi i folwarków szukali pomocy u najbogatszych, uzależniając się od niej w coraz większym stopniu.

W siedemnastowiecznej polityce wewnętrznej najbardziej znamiennym wydarzeniem, zapowiadającym upadek sejmu, było wprowadzenie w 1652 roku zasady liberum veto. Władysław Siciński – poseł upicki – na polecenie Janusza Radziwiłła, protestując przeciwko przedłużeniu obrad sejmu zgłosił swój sprzeciw, zerwał tym samym obrady i uniemożliwił podjęcie nowych i uprawomocnienie przyjętych uchwał. Sejm wraz z marszałkiem Andrzejem Maksymilianem Fredrą uznał ten precedens, oparty na zasadzie jednomyślności i umożliwiający jednostkowy sprzeciw. Sejm nie mógł odtąd przyjmować uchwał, jeśli choć jeden szlachcic nie wyrazi na to zgody. Zasada liberum veto nazywana była źrenicą złotej wolności szlacheckiej.

Po pokoju oliwskim w kraju dało się wyróżnić dwie konkurujące orientacje polityczne. Pierwsza, skupiona wokół dworu, sformułowała w 1668 roku plan reform – wprowadzenie doradczego organu wykonawczego, składającego się z przedstawicieli sejmu i senatu, reformę podatków, ceł i zakładających podejmowanie uchwał większością głosów. Król zakładał także zmianę elekcji na elekcję vivente rege - wybór przyszłego króla za życia panującego. Obóz królewski zbliżał się do dworu francuskiego. Zaniepokojona planami wzmocnienia władzy królewskiej i kierowana obawą przed utratą swoich praw szlachta w polityce zagranicznej pragnęła oprzeć się na sojuszu z Habsburgami. Prohabsburska (proaustriacka) grupa możnych skupiona wokół Jerzego Lubomirskiego propagowała hasła „złotej wolności” szlacheckiej. Oba stronnictwa wspierane były darami od popieranych przez nich krajów. Do wzmożenia starć pomiędzy stronnictwami doszło na sejmach w 1661 i 1662 roku, na których plany reform zostały odrzucone. Stronnictwo antykrólewskie zawiązało w obronie szlacheckich praw Związek Święcony, zaś ich przeciwnicy – Związek Pobożny. Oba związki łupiły kraj, ściągając od ludności należności skarbowe. Wojna domowa wybuchła w 1665 roku. Stronnictwem antykrólewskim dowodził, skazany rok wcześniej na banicję, marszałek wielki koronny i hetman polny koronny Jerzy Lubomirski, głoszący hasła obrony „złotej wolności” i „francuskiego spisku”. W 1666 roku odniósł zwycięstwo nad wojskami krola Jana Kazimierza pod Częstochową i Mątwami. W tymże roku w Łęgonicach doszło do kompromisu, a Lubomirski poprosił o przebaczenie króla, który zmuszony został wycofać się z reform państwa.

Zakończenie rokoszu Lubomirskiego nie zapobiegło dalszym wewnętrznym konfliktom. W 1668 roku po śmierci królowej Marii Ludwiki abdykuje Jan Kazimierz i wyjeżdża do Francji, pragnąc przekazać władzę kandydatowi popieranemu przez stronnictwo profrancuskie. Sprzeciwiło się temu stronnictwo prohabsburskie, wybierając na władcę „króla Piasta” - Michała Korybuta Wiśniowieckiego, który rządził przez następne cztery lata, przyczyniając się do pogłębienia anarchii w państwie. W 1669 roku sejm koronacyjny nowego władcy zerwano przed upływem kadencji. Wybór w 1669 roku na króla Wiśniowieckiego związanego z Habsburgami spowodował zaostrzenie konfliktu z Turcją. Po podpisaniu haniebnego dla Polski pokoju w Buczaczu w 1672 roku w obronie partii prohabsburskiej zawiązała się konfederacja gołąbska, jednocześnie została zawiązana profrancuska konfederacja szczebrzeszyńska, żądająca detronizacji króla. Zagrożenie tureckie zapobiegło wybuchowi wojny domowej. Na początku 1674 roku po śmierci Wiśniowieckiego, na wieść o zwycięstwie pod Chocimiem wybrano Jana Sobieskiego na nowego władcę. Nowy król został wybrany jako kandydat Francji. Przez dwadzieścia dwa lata panowania Sobieskiego w Rzeczpospolitej ścierały się dwa stronnictwa – pierwsze prohabsburskie (procesarskie) dążyło do pokonania Turcji i odzyskania wpływów na Ukrainie, drugie profrancuskie dążyło do porozumienia z Turcją jako naturalnym wrogiem Austrii. Oba finansowane z zewnątrz uniemożliwiały sobie wzajemnie działanie, prowadząc do dalszego upadku politycznego kraju.

Od 1688 roku zaprzestano w Polsce bicia własnej monety. System skarbowy w wyniku upadku gospodarczego i kryzysu władzy centralnej nie działał sprawnie. Hibernę – obowiązek utrzymywania wojska w okresie zimowym w dobrach królewskich i duchownych zamieniono na stały podatek na rzecz armii. W 1691 roku nastąpiła niemal pełna decentralizacja skarbu, a hetmani przy pobieraniu podatku gruntowego omijali podskarbich, co dawało im pole do licznych nadużyć. O kryzysie sejmu polskiego może świadczyć fakt, iż po pierwszym liberum veto coraz częściej zrywano sejmy nawet przed upływem sześciotygodniowej kadencji. W 1688 roku zerwano sejm jeszcze przed wyborem marszałka. Na 44 sejmy zwołane w II połowie XVII wieku aż 15 nie zakończyło obrad, 2 zaś rozeszły się bez podjęcia jakichkolwiek uchwał. Pod koniec panowania Sobieskiego decentralizacja władzy państwowej nasiliła się. Centralne organy państwowe nie były w stanie wypełniać swych funkcji. Król stawał się jednym z dysponentów władzy. W ostatnich dziesięcioleciach XVII wieku na znaczeniu wciąż zyskiwała oligarchia magnacka, głównie dzięki rozwoju zaciąganych i dowodzonych wojsk, które formalnie królewskie, w rzeczywistości były używane do celów prywatnych. Żaden jednak ród nie był na tyle silny by uzyskać władzę w całej Rzeczpospolitej. Wojska koronne słabiej opłacone posługiwały się przestarzałą bronią, często nieopłacane zawiązywały konfederacje, których celem było zaspokojenie swych roszczeń (najbardziej znana była konfederacja Piotra Baranowskiego, która jeszcze przez rok po zaspokojeniu roszczeń grabiła i paliła wsie oraz miasta). Zmalały także możliwości mobilizacyjne polskiej armii – największa armia zaciężna Rzeczpospolitej (do 1792 roku) liczyła 56 tysięcy ludzi (1659). Do wzrostu anarchii prowadził także niesprawny wymiar sadownictwa, forma egzekwowania wyroków coraz częściej były tzw. zajazdy.

Zgon Jana III otworzył najdłuższe i jedno z najburzliwszych w dziejach Rzeczypospolitej bezkrólewi. Najstarszy syn zmarłego Jakub skompromitował ideę dynastii rodzimej gorszącymi sporami z matką i zabieganiem o protekcje obcych dworów. Przeciwni mu magnaci Sapiehowie i Lubomirscy zawiązali rujnującą kraj konfederację wojskową pod laską Baranowskiego. Z pośród licznych kandydatów cudzoziemskich najpoważniejsze szanse przedstawiał książę Ludwik Conti, któremu dyplomacja francuska torowała drogę usilną agitacją i korupcją. Nieoczekiwanie wypłynął nowy współzawodnik elektor saski F r y d e r y k A u g u s t, który w rozstrzygającej chwili rzucił na szalę wyciśnięte z elektoratu miliony oraz poparcie mocarstw ościennych. Na elekcji 27 czerwca 1697 większość wyborców opowiedziała się za Contim, mniejszość proklamowała Sasa, który wkroczywszy do Polski, koronował się na Wawelu. Conti przybywszy do Gdańska, wrócił z niczym a stronnicy jego musieli uznać nowego elekta. W ten sposób zawarta została unia personalna polsko-saska. Pod jednym berłem z Rzeczpospolitą połączona została Saksonia, państwo:  dobrze rozwinięte ekonomicznie;  z silnym mieszczaństwem, podatnym na wpływy Oświecenia i racjonalizmu;  protestanckie;  zamieszkane przez ludność niemiecką i niewielką mniejszość słowiańskich Serbów łużyckich;  o mocnej pozycji władcy dziedzicznego;  posiadające rozbudowany państwowy aparat urzędniczy. Saksonia była zupełnie różnym od Rzeczpospolitej organizmem gospodarczym społecznym i narodowym.

August II Mocny stawiał na pierwszym miejscu swój interes dynastyczny. Rządy nad Rzeczpospolitą miały wzmocnić pozycję Wettinów w Rzeszy i ułatwić im uzyskanie korony cesarskiej. Aby to osiągnąć, konieczne były jednak zmiany ustrojowe w Polsce - umocnienie władzy monarszej, poprzez:  wprowadzenie i utrzymywanie wojska saskiego w Rzeczypospolitej;  podboje odpadłych terytoriów, np. Inflant i uczynienie z nich prywatnego księstwa Wettinów;  współdziałanie z sąsiadami za cenę odstąpienia części terytorium Rzeczypospolitej. Próby realizacji tych celów pogłębiły upadek Polski i doprowadziły do osłabienia Saksonii.

Z pozoru połączenie potencjału militarnego i dyplomatycznego Rzeczpospolitej i Saksonii dawało duże możliwości wpływania na politykę środkowoeuropejską. W roku 1699 zostało zawarte przymierze antyszwedzkie Saksonii, Rosji i Danii i uformowała się liga północna. Celem porozumienia było odebranie przez te państwa ziem zagarniętych przez Szwecję, August II występował również w imieniu Rzeczpospolitej z pretensjami o zwrot Inflant i Estonii. W 1700 roku Duńczycy zaatakowali Holsztyn, a August Mocny podjął próbę zajęcia Rygi. Odpowiedzią był atak młodocianego króla szwedzkiego Karola XII na Danię, którą zmusił do zawarcia pokoju i rozgromienie wojsk cara Piotr I pod Narwą. W tej sytuacji August II, który nie zdołał zdobyć Rygi, postanowił wycofać się z wojny. Jednak Karol XII, zaniepokojony unią polsko-saską, która mogła stać się zagrożeniem dla Szwecji, postanowił zaatakować Saksonię i wystąpił do Augusta Mocnego z żądaniem ustąpienia z tronu polskiego, jako warunku rozpoczęcia rokowań pokojowych. Do zawarcia pokoju nie doszło. Karol XII zajął Kurlandię i wkroczył do Rzeczpospolitej. Popierali go Sapiehowie, magnaci litewscy pozostający w opozycji do Augusta Mocnego. Wojska szwedzkie zajęły Warszawę i w lipcu 1702 roku pokonały oddziały saskie i polskie pod Kliszowem. Wśród polskiej szlachty doszło do rozłamu, nasiliła się opozycja skupiona wokół prymasa Radziejowskiego. W 1704 roku doszło do zawarcia konfederacji warszawskiej, która ogłosiła detronizację Augusta II i nową elekcję. Kandydata wskazał król szwedzki. W lipcu 1704 roku grupa szlachty w asyście wojska szwedzkiego obrała królem polskim wojewodę poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego. W kraju rozprzestrzeniła się wojna domowa, a nowy król z łaski Karola XII został zmuszony do podpisania układu warszawskiego, wprowadzającego polityczne i gospodarcze podporządkowanie Rzeczpospolitej Szwecji. Działania zbrojne w 1709 roku toczyły się na terytorium Rzeczpospolitej. Szwedzi ponoszą klęskę z Rosją w bitwie pod Połtawą w 1709 roku. Spowodowało to rozbicie proszwedzkiego stronnictwa i ucieczkę Leszczyńskiego za granicę. Z kolei na tron w Warszawie Augusta II przywrócili w 1710 roku Rosjanie.

Destabilizację państwa po wojnie oraz stacjonowanie na ziemiach Rzeczpospolitej wojsk saskich postanowił August II wykorzystać do wzmocnienia swej władzy monarszej. Reakcją szlachty było porozumienia między obozem prorosyjskim i proszwedzkim. Opozycje szlachecką wspierał car, niechętny zmianie ustroju Rzeczpospolitej. W listopadzie 1715 roku zawiązana została w Tarnogrodzie konfederacja pod marszałkiem Stanisławem Ledóchowskim, podkomorzym krzemienieckim, której celem było usuniecie Sasów z Polski. Wojska saskie nie zdołały pokonać konfederatów. W rok później, wskutek mediacji rosyjskiej doszło od zawarcia podpisania traktatu warszawskiego przez króla i opozycję szlachecką. W 1717 roku warunki porozumienia zatwierdzono na sejmie zwanym niemym, gdyż nie dopuszczono na nim do żadnej dyskusji. Postanowienia traktatu warszawskiego i sejmu niemego:  uregulowane stosunków między Rzeczpospolitą i Saksonią;  potwierdzenie unii personalnej obu państw;  zakaz podejmowania decyzji w sprawach polskich przez ministrów saskich;  nakaz opuszczenia Rzeczpospolitej przez wojska saskie;  król nie mógł przebywać poza granicami Rzeczpospolitej przez dłuższy czas;  wprowadzenie reformy skarbowo-wojskowej: stałego podatku z dóbr królewskich, kościelnych i szlacheckich; pozwalał on utrzymać niewielką, 18-tysięczną armię;  ograniczenie nadmiernych praw hetmanów. W latach dwudziestych XVIII wieku doszło do ukształtowania się w Rzeczpospolitej dwu rywalizujących ze sobą politycznych obozów magnackich: Czartoryskich i Potockich. Czartoryscy, zwani też Familią, widzieli potrzebę reform, ale ich wprowadzenie wiązali z dominująca rolą własnej rodziny. Familię wspierał zdobywający coraz większe znaczenie Stanisław Poniatowski, dawniej dyplomata u boku Karola XII, ojciec przyszłego króla. Opozycję wobec Czartoryskich stanowiła większość starej magnaterii, na czele z rodem Potockich. Pod koniec życia Augusta Mocnego między obu rywalizującymi grupami doszło do walki o najwyższe, nie obsadzone urzędy. Zerwano kolejne cztery sejmy. 

Starzejący się August II Mocny dążył do zapewnienia następstwa na tronie polskim swemu synowi, Fryderykowi Augustowi. W tym celu postanowił uzyskać poparcie Familii. Popularność Wettinów w Rzeczpospolitej malała, a coraz większe wpływy zyskiwała kandydatura Stanisława Leszczyńskiego, nominata szwedzkiego z czasów wojny północnej. Szczególnie zyskał on w oczach szlachty po małżeństwie jego córki z królem francuskim Ludwikiem XV. Jako kandydat dworu francuskiego, Leszczyński budził zastrzeżenia potęg europejskich, obawiających się naruszenia równowagi sił. Skutkiem tego było podpisanie szeregu układów, których ukoronowaniem był traktat Loewenwolda, zwany też traktatem trzech czarnych orłów, zawarty w 1732 roku między Prusami, Rosją i Austrią, które zdecydowały się poprzeć w czasie elekcji własnego kandydata, Don Emanuela portugalskiego i odsunąć od tronu zarówno Leszczyńskiego, jak i Wettina. Po śmierci Augusta II, większość szlachty wybrała na króla Stanisława Leszczyńskiego, który przybył do Warszawy. Reakcją dworu saskiego było uzyskanie za cenę ustępstw politycznych poparcia Rosji i Austrii dla Fryderyka Augusta. Wettin wprowadził wojska do Rzeczpospolitej, zajął Kraków i koronował się na króla. Leszczyński zaś wyjechał do Gdańska, gdzie oczekiwał francuskiej pomocy zbrojnej. Wojska koronne zostały pokonane przez Rosjan, w maju 1734 roku skapitulował Gdańsk, a Leszczyński uszedł do Prus Książęcych. W obronie Stanisława Leszczyńskiego zawiązana została konfederacja dzikowska, mająca za cel walkę o niezależność Rzeczpospolitej. O przyszłości Polski zadecydowali jednak dyplomaci francuscy, którzy podpisali w Wiedniu rozejm, na mocy którego Leszczyński musiał zrzec się korony polskiej. Tron Rzeczpospolitej uzyskał August III Sas, który rozpoczynał swe panowanie od znacznego uzależnienia od sąsiadów. W 1736 odbył się sejm tzw. pacyfikacyjny, jedyny nie zerwany w czasie panowania Augusta III, na którym potwierdzono tytuł królewski Wettina.

W czasie swych trzydziestoletnich rządów August III przebywał w Rzeczpospolitej w sumie dwadzieścia cztery miesiące. Decydującą rolę odgrywali królewscy faworyci, a wśród nich minister saski Henryk Brühl, wykorzystujący swój wpływ na króla dla własnych korzyści. Główne spory polityczne toczyły się poza dworem pomiędzy rywalizującymi ze sobą fakcjami magnackimi Potockich i Czartoryskich. Przeciwników zwalczano poprzez zrywanie sejmów, sejmików i trybunałów oraz uciekanie się do pomocy zagranicznej. Potoccy główne poparcie widzieli w Prusach, Familia skłaniała się w stronę Rosji. Pojawiały się wezwania do wprowadzenia zmian, jak napisany przez Stanisława Poniatowskiego List ziemianina do pewnego przyjaciela, Głos wolny, wolność ubezpieczający Stanisława Leszczyńskiego, czy reforma edukacyjna podjęta przez Stanisława Konarskiego i zakon pijarów - założenie Collegium Nobilium. Brak było jednak reformy skarbowo-wojskowej i Rzeczpospolita trwała w bezsile i stagnacji. Wskutek wojen śląskich pokonana Austria musiała zgodzić się na przekazanie Prusom całego Dolnego Śląska wraz z Kłodzkiem i Górnego aż po Opawę. Stanowiło to duże zagrożenie dla Rzeczpospolitej, otoczonej odtąd na całej długości granicy zachodniej przez Prusy. Bierność Polski w czasie kolejnego konfliktu - wojny siedmioletniej, próbowały wykorzystać Prusy i Rosja, projektując zmiany terytorialne na tym obszarze. Choć Rzeczpospolita nie utraciła żadnych ziem, skutkiem braku zaangażowania w toczące się nad jej granicami konflikty były pojawiające się projekty rozbioru i ostateczny rozpad unii polsko-saskiej.

W całej historii Polski nie ma okropniejszej, bardziej upokarzającej epoki, jak czasy panowania dwóch Sasów, Augusta II i jego syna Augusta III. Już w wieku XVII było źle, już tryumfowała anarchia i złota wolność, ale przynajmniej gospodarzami byli Polacy... W wieku XVIII - inaczej. Mniejsza o to, że na tronie polskim zasiadali dwaj cudzoziemcy: i Batory był cudzoziemcem, ale Batory kochał Polskę i dbał o nią, jak o rodzoną Ojczyznę; tymczasem August II Polski nie kochał, August III zaś nie mógł jej kochać, jako istota bez serca i bez mózgu. [...] [Polska], o której względy niegdyś ubiegała się Europa, teraz stała się jej pośmiewiskiem. [...] Ogłupieniu politycznemu towarzyszył straszliwy upadek moralny społeczeństwa, nieodłączny od ciemnoty. Rozpusty i zbytki doszły do zastraszających rozmiarów - za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa; miłość ojczyzny skurczyła się zupełnie w domach i pojedynczych pożytkach... łapownictwo senatorów, posłów, sędziów, urzędników stało się chlebem powszednim; religijność, krzewiona po kościołach, szkołach i domach przez ciemne i niemoralne duchowieństwo, wyradzała się, schodziła coraz to wyłącznie na bezduszną dewocję, na posty i dyscyplinowanie się, na pielgrzymki, na koronowanie cudownych obrazów Matki Boskiej, na uczęszczanie do kościoła nie dla prawdziwego nabożeństwa, tylko dla zwyczaju lub ciekawości. Resztki tolerancji religijnej zanikły; sprawdziły się obawy Wacława Potockiego: z arianami załatwiono się już w wieku XVII, teraz wzięto się za wszystkich w ogóle innowierców, których prześladowano, usuwano z izby poselskiej, nie dopuszczano do urzędów; nie poszła w las nauka jezuicka, nie darmo uczyli księża, że Bóg tylko za to Polskę karze, iż cierpi u siebie protestantów!

1564 – Powstanie pierwszego kolegium jezuickiego 1587–1632 – Panowanie Zygmunta III Wazy 1600 – Wybuch wojny ze Szwecją 1605 – Bitwa pod Kircholmem 1606–1609 – Rokosz Zebrzydowskiego 1610 – Bitwa pod Kłuszynem 1620 – Bitwa pod Cecorą 1621 – Bitwa pod Chocimiem 1622 – Otwarcie szkół jezuickich w Krakowie 1627 – Bitwa pod Oliwą 1632 – Koronacja Władysława IV Wazy 1648 – 1655 – Powstanie Chmielnickiego 1648–1668 – Panowanie Jana Kazimierza 1649 – Oblężenie Zbaraża 1651 – Bitwa pod Beresteczkiem 1652 – Pierwsze zerwanie sejmu z użyciem liberum veto 1655–1660 – Wojna ze Szwecją (tak zwany potop szwedzki) 1658 – Wygnanie z Polski arian 1661 – Założenie akademii jezuickiej we Lwowie 1665–1666 – Rokosz Lubomirskiego 1669–1673 – Panowanie Michała Korybuta Wiśniowieckiego 1673 – Bitwa pod Chocimiem 1674– Panowanie Jana III Sobieskiego 1683 – Odsiecz wiedeńska 1697–1733 – Panowanie Augusta II Mocnego 1704–1709 – Panowanie Stanisława Leszczyńskiego 1709 – Powrót na tron Augusta II Mocnego 1717 – Sejm niemy 1733 – Koronacja Augusta III

Do Polski docierały nurty europejskie zwłaszcza z krajów katolickich, jak Francja. Pojawia się także fascynacja kulturą Wschodu, widoczna w motywach tureckich czy perskich. W XVII w. autorzy nadal posługują się łaciną, ale główne dzieła epoki powstały po polsku. Literaturę polską XVII wieku dzieli się rozmaicie: chronologicznie bądź ze względu na nurty i prądy literackie, kierunki tematyczne, czy też gatunki. Trudno też tę literaturę sklasyfikować jednoznacznie pod względem tematyki – była ona tak bogata i barwna.

Tematyka literacka obejmuje trzy główne kręgi:  refleksyjno-filozoficzny (polska poezja metafizyczna) – tu mieszczą się dzieła oparte na rozważaniach vanitas: Daniel Naborowski, Mikołaj Sęp-Szarzyński, Zbigniew Morsztyn, Sebastian Grabowiecki, Stanisław Herakliusz Lubomirski;  dworski – głównie o tematyce miłosnej (tzw. poezja światowych rozkoszy): Jan Andrzej Morsztyn, Hieronim Morsztyn,  sarmacki (ziemiański): Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki.

Wśród bohaterów literackich na pierwszy plan wysuwają się wzorce osobowe dworzanina i sarmaty. Pierwszy z nich jest wielbicielem życia, zażywającym uciech dworskich, wyrafinowanym myślicielem. Drugi typ postaci to ziemianin i tradycjonalista. Jest głęboko religijny i dba o sprawy państwowe. Odznacza się też poczuciem humoru i umiejętnościami życia w kompanii lub wśród sąsiadów. Jeśli chodzi o styl literacki, to za wzór towarzyskiej ogłady i wykształcenia uchodzi styl makaroniczny. Wśród celów i zadań literatury duże miejsce zajmowała twórczość dydaktyczna, głównie w nurcie religijnym. Piśmiennictwo świeckie spełniało role zadziwiania, zaskakiwania odbiorców – w duchu ogólnoeuropejskiego konceptyzmu i marinizmu. Autorzy polscy również gustowali w skomplikowanych konstrukcjach, wyszukanych formach wyrazowych i gatunkowych, w niebanalnym słownictwie. Paradoks, sprzeczność, symbol, alegoria, wywierająca wrażenie metafora – królują wśród środków artystycznych. Uprawiane w XVII w. w Polsce gatunki literackie to: sonet (J. A. Morsztyn), epopeja (W. Potocki), pamiętnik (J. Ch. Pasek), romans (S. Twardowski).

Poeta, dworak, dyplomata i polityk. Urodził się 24 czerwca 1621, zmarł 8 stycznia 1693 w Paryżu. Jan Andrzej Morsztyn herbu Leliwa to poeta o barwnym i niebanalnym życiorysie: dworak, dyplomata i polityk, sprawujący m.in. urząd podskarbiego wielkiego koronnego. Imię Jana przybrał on na cześć króla Jana Kazimierza, wcześniej będąc po prostu Andrzejem. W jego zdolności dyplomatyczne wolno powątpiewać, skoro w 1655 przywiózł z dworu Karola Gustawa wiadomość, że nie należy spodziewać się wojny ze Szwecją. Urzędniczą część swojej kariery Morsztyn zakończył w niesławie, uciekając do Francji przed oskarżeniami o zdradę stanu (spisek przeciwko Janowi III Sobieskiemu) i o przestępstwa skarbowe. Swobodne odnajdywanie się w życiu dworskim sprawiło przynajmniej tyle, że na emigracji objął urząd sekretarza Ludwika XIV. Za życia poeta nie wydał drukiem ani jednego ze swoich utworów; stanowiło to podówczas zjawisko na tyle częste, iż mówi się nawet o wieku rękopisów. Jego teksty, zgrupowane w dwa zbiory (Lutnia oraz Kanikuła albo psia gwiazda) były jednak często i chętnie przepisywane.

Poeta i tłumacz. Urodził się w 1573 w Krakowie, zmarł w 1640 w Wilnie. Z wyznania kalwin, z pochodzenia syn krakowskiego aptekarza. Przez 12 lat studiował za granicą, m.in. w Wittemberdze, Orleanie, Bazylei i w Padwie, gdzie pobierał lekcje mechaniki u Galileusza. W latach ok protegowany na dworach Janusza oraz Krzysztofa "Pioruna" Radziwiłłów. Działał jako ich nadworny medyk, dyplomata, nauczyciel i sekretarz. Na trzy lata przed śmiercią zaczął sprawować urząd sędziego grodzkiego w Wilnie. Co charakterystyczne dla podobnych życiorysów, twórczością literacką zajmował się jedynie na marginesie swych innych zajęć, co jednak nie przeszkadzało mu w cyzelowaniu formy.

Marność, Krótkość żywota

U źródeł ideologii sarmatyzmu leży mit o pochodzeniu Polaków i innych narodów słowiańskich od starożytnego plemienia Sarmatów, zamieszkującego w pierwszych wiekach naszej ery ziemie dzisiejszej Ukrainy. Określenia Sarmacja i sarmacki pojawiają się w naszym piśmiennictwie już w XV stuleciu. Jan Długosz w Rocznikach nazywa Karpaty Górami Sarmackimi zaś Bałtyk Morzem Sarmackim. Zgodnie z tradycją średniowieczną Długosz wywodzi Sarmatów od biblijnego Jafeta, syna Noego, a ich europejską siedzibę umieszcza w Panonii nad Dunajem, dzieli Sarmację na europejską i azjatycką, wzmiankuje też o wojnach Sarmatów z Rzymianami. Potomkami Jafeta mieli być bracia Lech i Czech, którzy dali początek Polsce i Czechom. Teorię o sarmackim pochodzeniu Słowian ugruntowali tacy pisarze renesansowi, jak K. Celtis, M. Bielski, M. Kromer, Stryjkowski, a nawet A. Frycz Modrzewski, który dedykując dzieło O poprawie Rzeczypospolitej królowi Zygmuntowi Augustowi nazwał go władcą Sarmacji. Poszukiwanie korzeni narodu i państwa w starożytności antycznej czy biblijnej nie było zresztą osobliwością polską; podobne tendencje występowały również w historiografii angielskiej, francuskiej czy ruskiej.

W opinii współczesnych historyków kultury sarmatyzm to przede wszystkim ideologia szlachty polskiej XVII wieku, stanowiąca integralny komponent całej kultury szlacheckiej tej epoki. Przypomnijmy, że w końcu XVI stulecia szlachta stanowiła ok. 7% społeczeństwa Rzeczypospolitej. Pomimo silnego zróżnicowania ekonomicznego i społecznego stan szlachecki był mocno zintegrowany pod względem ideologicznym (liberum veto, wolna elekcja, niechęć do absolutyzmu, sejmiki, przywileje stanowe, typ wykształcenia itd.). Formalnie rzecz biorąc, w jego rękach spoczywała władza w Rzeczypospolitej: on wybierał króla, stanowił prawa, decydował o wojnie i pokoju. Poczucie wspólnoty szlacheckich interesów, w tym przede wszystkim obrona stanowych przywilejów i zewnętrznych pozorów równości, rzutowało na integrację w sferze mentalności, kultury i stylu życia. Tak szeroko ujęta kultura i ideologia sarmatyzmu rozwijała się od końca wieku XVI aż po czasy konfederacji barskiej, a zatem niemal przez dwa stulecia. Początkowo, tzn. na przełomie XVI i XVII w. świadomość sarmackiego pochodzenia Polaków stanowiła istotny czynnik integrujący mocno już rozwarstwione pod względem politycznym i ekonomicznym społeczeństwo; wyrażali ją zarówno oświeceni magnaci, jak Lubomirscy czy Opalińscy, reprezentanci średniej szlachty, np. Jan Chryzostom Pasek i Wespazjan Kochowski, a nawet twórcy pochodzenia plebejskiego, np. mieszczański poeta Jan Jurkowski. Za sarmackie uważały przy tym się nie tylko rody polskie, jak np. Potoccy, ale również litewskie, jak Sapiehowie czy Radziwiłłowie. Z biegiem czasu sarmackość utożsamiała się jednak coraz wyraźniej ze szlacheckością.

Znaczącą rolę w formowaniu się sarmackiej ideologii odegrał wielki i spontaniczny zryw polskiej szlachty, jakim był rokosz Mikołaja Zebrzydowskiego ( ), który pogłębił poczucie jej świadomości narodowej opartej na podłożu etnicznym, wzmocnił przeświadczenie o jej odrębności kulturalnej i politycznej, stworzył ideał państwa, ustroju, a nade wszystko ugruntował ideę wolności szlacheckiej, która stała się fundamentalną wartością sarmackiego światopoglądu. Mianem złotej wolności określa się - najczęściej w kontekście pejoratywnym - całokształt przywilejów stanowych szlachty uzyskanych w XVI i XVII wieku. Trzeba wszakże pamiętać, że w XVI stuleciu, a więc w szczytowym okresie polskiego parlamentaryzmu, aurea libertas nie oznaczała jeszcze bezgranicznej i prowadzącej do anarchizmu wolności, lecz wyznaczała granice władzy królewskiej, zabezpieczając państwo przed ewolucją w kierunku absolutyzmu. Wolny szlachcic posiadał mocno zakorzenione poczucie godności osobistej. Miarą pozycji społecznej, zwłaszcza w odniesieniu do magnatów, była osobista szansa na pretendowanie do tronu; król bowiem traktowany był jako primus inter pares szlacheckiej republiki, a niemal każdy szlachcic, jak pisze Janusz Tazbir, nosił koronę monarszą za kontuszowym pasem.

Procesowi kształtowania się sarmackiego ideału tożsamości narodowej i stanowej towarzyszyło narastanie ksenofobii, niechęci, a z czasem wręcz wrogości wobec cudzoziemców - Niemców, Francuzów, Włochów, Anglików, Holendrów (pamiętać trzeba, że większość imigrantów reprezentowała wyznania reformowane). Rzeczypospolita szlachecka zamyka się na wpływy z zewnątrz, głównie w obawie przed możliwością przeszczepienia do Polski zachodnich wzorców absolutystycznych. Narasta krytyka podróży, kontaktów i studiów zagranicznych. Rozlegają się żądania usunięcia z dworu Zygmunta III Wazy cudzoziemców, zagranicznej mody i języka. Niechęci wobec cudzoziemskich nowinek towarzyszyła coraz mocniej bezkrytyczna gloryfikacja dawnego, rodzimego prawa i obyczaju, które miały stanowić o wyjątkowości, odrębności kulturalnej i narodowej Polski sarmacko-szlacheckiej. Oparty na starożytnych tradycjach ustrój Rzeczypospolitej zyskiwał rangę ustroju idealnego, opatrznościowego. Wszystko, co dawne, starożytne - przynależne do czasów antycznych lub piastowskich - zyskiwało rangę uświęconego i godnego naśladowania wzorca. W ten oto sposób kształtował się tak charakterystyczny dla polskiego sarmatyzmu kult dawności i rodzimości oraz patriarchalny sposób rozumowania (tak drzewiej za ojców i dziadów naszych bywało). O ile jeszcze na przełomie XVI/XVII wieku związki Polski z Zachodem były wciąż dość intensywne (wpływ formacji intelektualnej renesansu), to po rokoszu Zebrzydowskiego następuje zdecydowany zwrot ku tradycji rodzimej.

Kolejną charakterystyczną cechą polskiego sarmatyzmu była nasilająca się przez cały wiek XVII orientacja mesjanistyczna, łącząca elementy religijne i społeczno-polityczne. Narodził się wówczas mit o szczególnej misji Rzeczypospolitej w całej Sarmacji słowiańskiej, której "królową" czy "głową" miała być właśnie Polska. Istotną rolę w kształtowaniu mesjanistycznych ambicji polskiego sarmatyzmu odgrywał Kościół, propagujący tezę o Rzeczypospolitej jako przedmurzu chrześcijaństwa. Polskę zaczęto określać w ten sposób już w połowie XV stulecia, po klęsce warneńskiej. Według świadectwa Długosza w roku 1462 legat papieski zachęcał Kazimierza Jagiellończyka do zawarcia przymierza z Krzyżakami i rozpoczęcia wojny przeciwko Turkom; Polskę określał w nim jako tarczę, mur i przedmurze (scutum, murus, antemurale) całego chrześcijaństwa, które skutecznie osłania go przed Tatarami. Pojęcie przedmurza, jakkolwiek wywodzące się z terminologii militarno-obronnej, posiadało również znaczenie cywilizacyjno-ustrojowe. W oczach Zachodu Polska stanowiła przecież nie tylko tarczę przed zagrożeniem tatarsko-tureckim, ale także forpocztę kultury łacińskiej i rzymskokatolickiej. Rzeczypospolita była przedstawiana w ówczesnej literaturze politycznej jako bastion wolności, chroniący chrześcijańską Europę przed azjatyckim despotyzmem, zarówno w tatarsko- tureckim, jak i moskiewskim wydaniu. Wiązało się to z przeświadczeniem, że Polacy są narodem wybranym przez Boga, zaś ustrój Polski, jej prawa i wolności pozostają pod szczególną opieką Opatrzności. Wojny z Turkami i Tatarami, bitwy pod Cecorą i Chocimiem stały się pożywką dla pism o treści mesjanistycznej, w których np. wywodzono z biblijnej Księgi Ezechiela prawo Polski do panowania na wszystką Azję, Afrykę i Europę. Wojciech Dembołęcki, niezwykle barwna postać polskiego baroku, franciszkanin, znany kompozytor muzyki religijnej, w dziele Wywod jedynowłasnego państwa świata... (Warszawa 1633) dowodził np., że praojcowie ludzkości rozmawiali w raju z Bogiem po polsku, albo że Korona Polska jest w prostej linii spadkobierczynią tradycji królewskiej Starego Testamentu.

Sarmatyzm, podobnie jak każda formacja kulturowo-ideowa, wypracował własny ideał człowieka, szlachcica- sarmaty, dobrego obywatela i katolika. Wobec niebezpieczeństwa przeniesienia na grunt rodzimy obcych wzorców władzy absolutystycznej, wiele uwagi poświęcano w moralistyce XVII wieku ideałowi dobrego monarchy. Król - daleki od ambicji wzmocnienia władzy centralnej, stosujący się do woli sejmu, miał przede wszystkim chronić i przestrzegać swobód i wolności szlacheckich, odznaczać się łagodnością, sprawiedliwością i szczodrością. Na zewnątrz zaś miał być mieczem Rzeczypospolitej, strzegącym jej niezawisłości, Słowem, wzorzec dobrego monarchy modelowany był w politycznej ideologii szlacheckiej XVII wieku na pierwszego szlachcica Rzeczypospolitej. Dla Sarmatów wzorami dobrych władców byli m.in. Bolesław Chrobry, Kazimierz Sprawiedliwy, Kazimierz Wielki, a z władców współczesnych ideał króla- Sarmaty uosabiał w oczach szlachty Jan III Sobieski. Jego zwycięskie walki z Turkami przyczyniły się wydatnie do wzrostu nastrojów mesjanistycznych w literaturze drugiej połowy XVII stulecia. Najważniejszymi dla sarmatów prawami były tak zwane prawa kardynalne obejmujące podstawowe zasady ustroju demokracji szlacheckiej. Należały do nich Artykuły henrykowskie, pacta conventa, liberum veto. Zasady te gwarantowały szlachcie liczne swobody. Przede wszystkim szlachta zagwarantowane miała zachowanie przywilejów. Sarmaci mogli korzystać ze wspomnianego liberum veto czyli możliwości zerwania bądź też unieważnienia uchwał podjętych w czasie obrad Sejmu, mogli wybierać króla (wolna elekcja), a także wypowiedzieć mu posłuszeństwo, jeśli ten złamał przyjęte zobowiązania.

Szlachcic-Sarmata miał być człowiekiem cnotliwym, mądrym, pobożnym, mężnym, miłującym ojczyznę, aktywnie uczestniczącym w sejmikach, rokoszach, zjazdach, legacjach, wojnach i pospolitych ruszeniach. Nasilające się z czasem zainteresowania agrarne szlachty, ograniczanie aktywności do prowadzenia gospodarstwa rodzinnego, wpłynęły na modyfikację tradycyjnego wzorca dobrego obywatela. Pojawia się cała fala utworów zawierających apoteozę życia wiejskiego, ziemiańskiego. Zwrot ku etosowi ziemiańskiemu powodował osłabienie tradycyjnego zamiłowania szlachty do żołnierki, spadek zainteresowania sprawami publicznymi, państwowymi. Rośnie izolacjonizm kulturalny szlachty zamykającej się w obrębie swych posiadłości. Sarmatyzm rycerski przekształca się w sarmatyzm wiejski, ziemiański, coraz wyraźniej konserwatywny. Wyznacznikami sarmackości staje się posiadanie gniazda rodowego i kultywowanie patriarchalnego stylu życia. Ostoją tego typu świadomości staje się dwór szlachecki. Na fali nawrotu do tradycyjnych wartości szlachta wyrzeka się sympatii reformacyjnych i powraca do katolicyzmu, religii przodków, opowiadając się tym samym po stronie kontrreformacji. Jedynie wiara rzymska okazuje się być godną wyrazicielką sarmackich ideałów i jedynie ona może zapewnić zbawienie. Religijność XVII wieku traci jednak swą duchową głębię, staje się coraz bardziej zewnętrzna, dewocyjna, wręcz dekoracyjna. Mnożą się fundacje i zapisy na rzecz Kościoła, szerzy się protekcjonalizm. Rozbudowany ceremoniał i obrzędowość kościelna kontrastują z rosnącym przeświadczeniem o znikomości życia doczesnego. Rozmiłowana w przepychu i zewnętrznym splendorze szlachta sięga do egzotyki orientalnej, lubuje się w drogich materiałach, futrach, ozdobnej broni, klejnotach. Jan Białobocki tłumaczył np., że ponieważ Sarmaci pochodzą ze Wschodu, przystoi im jedynie strój orientalny.

Idealny sarmata charakteryzował się następującymi cechami:  dumą narodową,  wystawną gościnnością,  zamiłowaniem do dobrej kuchni oraz przepychu,  bitnością,  rycerskością,  męstwem,  odwagą,  wiernością tradycji,  kultem przodków,  kultem wolności oraz demokracji,  religijnością,  kultem Matki Bożej,  znajomością prawa,  umiejętnością przemawiania – oratorstwem.

Zdegenerowany sarmata charakteryzował się następującymi cechami:  megalomanią,  ksenofobią,  konsumpcyjnym trybem życia,  pijaństwem,  obżarstwem,  brawurą,  drażliwością związaną ze skłonnością do pojedynków,  szafowanie życiem,  zachowawczością,  skłonnością do świętowania wszelkich rocznic,  zaściankowością,  konserwatyzmem,  warcholstwem,  nienawiścią do innowierców,  przesądnością oraz wiarą w zabobony,  sarmackim mesjanizmem,  nieposzanowaniem prawa,  niezdolnością do kompromisu,  gadulstwem,  tytułomanią,  makaronizowaniem,  demagogią.

Mężczyzna nosił kaftan, który ściągany był rzemieniem albo pasem, do tego skórzane spodnie (luźne albo workowate), oraz buty z miękkiej skóry z krótką cholewką. Nakryciem głowy była spiczasta czapka zwana baszłykiem. Wierzchnim okryciem był płaszcz spinany na lewym ramieniu fibulą. Na żupan zazwyczaj mężczyźni wkładali długi, kontusz z wywiniętym kołnierzem, który nie był zapinany i nosiła go wyłącznie szlachta. Jedną z charakterystycznych cech kontusza są rozcięte rękawy, zwane wylotami. Można je było zarzucać albo na plecy, lub wkładać za pas. Kontusz szyty był w kolorze który kontrastował z żupanem. Po ubraniu żupana oraz kontusza sarmata – szlachcic musiał przepasać się tzw. pasem kontuszowym, który stał się jedną z najbardziej charakterystycznych części stroju polskiego, był on bogato zdobiony oraz bardzo długi (od 2,5 do 4 metrów długości). Czapka była również ważnym elementem stroju sarmaty. Na przodzie czapki mocowano za pomocą ozdobnej broszy pióro. Buty które używało się na co dzień wyrabiane były ze skóry, która farbowana była na żółty kolor, smarowano je woskiem, aby chronić przed wodą. Buty wkładało się razem z długimi cholewami, które były pofałdowane i ozdobione haftem oraz wytłoczeniem. Inaczej wyglądały buty noszone przez ludzi z niższych klas społecznych, były farbowane na czarny kolor, wyrabiano je również z drewna a ocieplano wkładając do środka słomę. Bielizna według panujących zasad nie powinna być pokazywana. Wykonywana była zazwyczaj z płótna, jej krój był bardzo prosty i nie zawierał ozdób ani koronek. Na nogi zamiast skarpet używało się onucy, zrobionych z kawałków materiału. Bogatsi szlachcice nosili żupany w kolorze czerwonym (karmazynowe), chłopi i biedniejsza szlachta szare żupany płócienne, z niefarbowanej wełny, a Żydzi czarne. Do cienkiego miękkiego pasa, którym przewiązywało się żupan przypięta była szabla o nazwie karabela.

Nakryciem głowy szlachcianki jest aksamitna czapka z futrzanym otokiem rozciętym z przodu, ozdobiona piórami i klejnotem, zwana kołpaczkiem. Na strojną suknię, której spódnica albo rozpięta jest na rogówce i zasłania stopy, albo sięga do połowy łydki, szlachcianka zakłada jedwabny kontusik. Obszyty kosztownym futerkiem, dopasowany w talii, rozkloszowany w biodrach, ma - podobnie jak kontusz - rozcięte rękawy. Safianowe trzewiki noszone przez szlachciankę barwione są najczęściej na żółto lub czerwono.

Dworek sarmacki był prawie zawsze drewniany, z sosny, jodły i modrzewia. Przy wejściu znajdował się ganek. Centralnym pomieszczeniem, w którym przyjmowano gości, była duża sień. Istniała bardziej intymna część żeńska i bardziej otwarta część męska. Dwór posiadał alkierze. Ściany pomieszczeń były ozdobione portretami przodków, pamiątkami po nich, łupami wojennymi. Do dziś zachowało się bardzo niewiele dworów z epoki staropolskiej, ale ich tradycje kontynuowano w XIX i XX wieku.

Charakterystyczną końcówką nazwisk polskiej szlachty był morfem -ski, który był odpowiednikiem zwrotów tytularnych występujących w szlacheckich nazwiskach za granicą jak we Francji de czy w Niemczech von. Końcówka ta charakterystyczna była dla nazwisk odmiejscowych tworzonych od majątków ich właścicieli. Od miejscowości pochodziły imiona szlachty jak na przykład Tarnowski (z Tarnowa), Zamojski (z Zamościa), Suski (z Suchej). Zwyczaj dodawania końcówki -ski stał się w XVI i XVII wieku charakterystyczną cechą nazwisk szlacheckich. Dla sarmatów niezwykle ważne były więzy rodzinne i towarzyskie. Odnoszono się z galanterią do kobiet. Ulubionym zajęciem była rozmowa. Bardzo chętnie przyjmowano gości: krewnych, przyjaciół, a także nieznajomych, zwłaszcza cudzoziemców. Dość swobodnie posługiwano się łaciną. Urządzano wystawne uczty, zawsze zakrapiane alkoholem. Nieraz dochodziło do bójek. Na przyjęciach tańczono poloneza, mazura, oberka. Dbano o swój honor. Ślub brano w wieku lat (kobiety) i lat (mężczyźni). Małżeństwo określano jako głęboką przyjaźń, choć małżonkowie często nie znali się przed zawarciem związku małżeńskiego, gdyż decydujący był majątek, nie zaś wzajemne uczucie. Mężczyźni często podróżowali (na Sejmy, sejmiki, odpusty, procesy sądowe, pospolite ruszenie), kobiety spełniały się w domu jako gospodynie i matki. Rodziło się bardzo wiele dzieci, ale sporo z nich umierało, nie osiągnąwszy pełnoletniości z powodu słabej higieny i opieki medycznej. Dziewczynki i chłopców wychowywano oddzielnie – w towarzystwie kobiet do szóstego roku życia, następnie chłopców uczyli mężczyźni, po czym wysyłano ich do szkół przyklasztornych, by w przyszłości posłać na studia, dziewczynki zaś były uczone czytania i pisania oraz zajęć gospodarskich. Procesowano się o każdą błahostkę, ale sprawy najczęściej kończyły się ugodą (kompromisem). Gości przyjmowano z wielkim przepychem, nawet pożyczano pieniądze. Sarmaci chcieli pokazać się, że są bogaci, mają dostatek wszystkiego. Pojawiło się wtedy powiedzenie: Zastaw się, a postaw się.

Bardzo bogatą formę przybierał obrządek pogrzebowy zwany pompa funebris. Były to ceremonie, do których przygotowania trwały czasem wiele miesięcy, nawet lat. W kościołach budowano specjalne rusztowania, ozdobne katafalki, nazywane z łaciny castrum doloris, na których ustawiano trumnę. Religijne uroczystości poprzedzała zwykle procesja, na której czele jechał archimimus w zbroi zmarłego, odgrywający jego rolę. Ciekawym przejawem sztuki charakterystycznej dla sarmatyzmu były popularne wśród szlachty polskiej portrety trumienne.

Sztuka konterfektu jest szczególnym obyczajem barokowym, wyjątkowo silnie związanym z kulturą sarmacką i dziejami Rzeczypospolitej, nie mającym swojego odpowiednika w kulturze innych państw europejskich. Polskie portrety trumienne malowano na blasze, najczęściej cynowej. Malarstwo to było najbardziej popularne w XVII i XVIII wieku wśród szlachty. Kształt portretu dostosowany był do boku trumny. Portret bowiem podczas uroczystości pogrzebowych mocowano do trumny od strony głowy zmarłego (tak, by on sam mógł „brać” udział w uroczystości). Po przeciwległej stronie mocowano epitafium, a po bokach stawiano tarcze herbowe. Po zakończeniu uroczystości portret często wieszano na ścianie kościoła, którego zmarły był dobrodziejem. Najstarszym znanym portretem trumiennym w Polsce jest wizerunek Stefana Batorego z końca XVI wieku.

Urodzony w 1621 w Woli Łużańskiej, zmarły w 1696 w Łużnej, a pochowany w Bieczu Wacław Potocki herbu Śreniawa miał dość typowy szlachecki życiorys. Obejmował on udział w walkach przeciw Kozakom i Szwedom oraz sprawowanie urzędów, najwyższym spośród których było stanowisko podczaszego krakowskiego ( ). Jeśli cokolwiek wyróżnia go pod względem osobistych losów, to problemy religijne oraz przedwczesna śmierć żony i trojga dzieci. Potocki pochodził z rodziny ariańskiej. Gdy ogłoszono dekret o banicji arian (1658), poeta po dłuższych wahaniach przeszedł na katolicyzm. Nie była to bynajmniej decyzja bezproblemowa - o czym świadczy fakt, że w utworach religijnych Potockiego i w jego wierszach na temat reformacji dają się wytropić liczne niekonsekwencje. Przykładem może być wizerunek katolickiego polemisty, w ferworze dyskusji sięgającego po coraz słabsze argumenty i bardziej tchnącego agresją, zawarty w utworze Dysputa z Lutrem o obraziech. Konwersja nie uchroniła zresztą poety przed podejrzliwością braci szlachty, czego świadectwem są kilkakrotne oskarżenia o sprzyjanie heretykom, a nawet jeden zajazd. Potocki to z pewnością najbardziej pracowity spośród poetów staropolskich, którego olbrzymia spuścizna tylko w części wyszła drukiem za jego życia. Pisał fraszki (ich zbiór pod skomplikowanym tytułem Ogród, ale nie plewiony, bróg, ale co snop to inszego zboża, kram rozlicznego gatunku... powstawał w latach i mieści około 2000 utworów), wierszowane anegdoty, przypowieści (zbiór Moralia) rymowane opisy herbów, pieśni, treny, historie romansowe (Judyta, Wirginia, Lidia, Argenida), podejmował też próby epickie. Ta szerokość zainteresowań literackich obala pojawiające się tu i ówdzie zarzuty o prymitywizm i ograniczenie horyzontów, w większości wypadków będące zresztą nie krytyką autora, lecz zbiorczym potępieniem estetyki i światopoglądu baroku sarmackiego. Był bowiem Potocki najwyrazistszym przedstawicielem tego nurtu, tworzącym poezję programowo pozbawioną elitaryzmu charakterystycznego dla twórczości dworskiej czy też intelektualnej. Przybierana przez niego niekiedy maska prostaczka była zaś po prostu chwytem retorycznym, służącym między innymi temu, by moralne zalecenia poety z Łużnej nie sprawiały wrażenia zbyt oddalonych od codziennego życia szlachty.

Wacław Potocki napisał Transakcję wojny chocimskiej w 1670 r., a więc niemal w 50 rocznicę wielkiego, choć okupionego wielkimi stratami zwycięstwa wojsk Rzeczpospolitej nad armią Imperium Osmańskiego. Wiadomo, że głównym źródłem, z jakiego korzystał poeta, były dzienniki Jakuba Sobieskiego (ojca przyszłego króla – Jana). Ponadto posiłkował się on łacińską kroniką Pawła Piaseckiego oraz dziełami Samuela Twardowskiego. Pierwsze dwie części eposu Potockiego zarysowują tło historyczne, sięgając do wydarzeń poprzedzających bitwę pod Chocimiem (m. in. bitwa pod Cecorą – 1620). Właściwa akcja rozpoczyna się wiosną 1621 r. i rozciąga się do jesieni. Samo starcie pod Chocimiem opisane zostało niezwykle dokładnie, uwzględniając niemal każdy dzień konfliktu. Sceną rozgrywających się wydarzeń są ziemie Rzeczpospolitej, głównie jej południowo – wschodnie rubieże (Chocim), gdzie rozgrywają się walki. Liczne wypady zaczepne przenoszą akcję na tereny dzisiejszej Mołdawii, zaś wraz z poselstwem odbiorca wyrusza do obozu tureckiego.

Transakcja wojny chocimskiej jest jednym z najważniejszych dzieł Wacława Potockiego. Epos ten powstał nie tylko z chęci upamiętnienia wspaniałego zwycięstwa, ale także jako utwór o charakterze dydaktycznym oraz tyrtejskim). Zatem głównym kontekstem, w jakim należy odczytywać utwór, jest rzeczywistość polityczna XVII stulecia. Był to dla Rzeczpospolitej okres niezwykle trudny, wiążący się z wewnętrznymi konfliktami i niesnaskami. Rola króla stawała się coraz mniejsza, zaś wciąż potężniejsi stawali się magnaci oraz bogaci przedstawiciele szlachty. W tych realiach dobro ojczyzny stawało się wartością dalszego planu, chociaż zagrożeń nie brakowało – głównie ze strony żądnych bogactw i ziem sąsiadów. W Transakcji wojny chocimskiej pojawiają się postaci historyczne. Dowódcą wojsk Rzeczpospolitej był Jan Karol Chodkiewicz – zwycięzca spod Kircholmu. Ukazany został on jako człowiek niezwykłej mądrości, szczególnej odwagi oraz silnie miłujący ojczyznę i gotów do wszelkich poświęceń. Stojąc na czele armii, nie doprowadzał do podziałów, chętnie słuchał innych dowódców, uwzględniając ich słowa, i budził podziw w żołnierzach. Figura ta zawiera w sobie zbiór cech, które niezbędne są ojczyźnie, będącej w potrzebie. Pomimo podeszłego wieku Chodkiewicz wyruszył na wojnę, a godnym przykładem zdołał wychować ludzi mogących zastąpić go w roli dowódcy i zdobyć powszechny szacunek (co dzieje się po jego śmierci). Obóz ufortyfikowany przez wojska Rzeczpospolitej można odnieść do samej ojczyzny. Jedynie współpraca, zgoda oraz ofiarność mogą pomóc w odparciu ataku nieprzyjaciela. Pogarszająca się sytuacja obrońców nie podłamała ich ducha – nawet w najgorszych sytuacjach gotowi byli do poświęceń, nie myśląc o niewygodach i trudnościach, lecz zacięcie stając do walki. Ponadto w obozie panowała zgoda, w czasie narad dążono do konsensusu i na pierwszym miejscu stawiano dobro zgromadzonych. Dzieło Potockiego imponuje nie tylko dokładnością obrazu historycznego, ale także emocjonalnością i gorącym patriotyzmem. Wartości te, co wyraźnie widać, nie są przypisywane tylko najważniejszym postaciom, ale także przeciętnym żołnierzom. Z kolei sam król Zygmunt III Waza przedstawiony został jako opieszały, pragnący za wszelką cenę uniknąć niebezpieczeństwa bezpośredniego starcia (z tego powodu pozostał we Lwowie). Transakcja wojny chocimskiej jest utworem niezwykle ważnym i cenionym. Żywy styl Potockiego oraz doskonałe ukazanie historycznych realiów zagwarantowały jego dziełu miejsce w kanonie polskiej twórczości barokowej. Dla współczesnych autora (chociaż epos nie był wówczas zbyt rozpowszechniony) stanowiło ono przypomnienie wielkich chwil oraz wskazówkę dotyczącą godnego i patriotycznego postępowania.

pochodził z mazowieckiej szlachty, wykształcony w kolegium jezuickim w Rawie Mazowieckiej. Przez 10 lat Pasek prowadził barwne i burzliwe życie żołnierza (m.in. pod dowództwem hetmana Czarnieckiego w Danii). Pasek był pieniaczem i awanturnikiem procesującym się osiemnastokrotnie, pięciokrotnie skazany na banicję, a w 1700 r. na infamię. W czasie rokoszu Lubomirskiego stanął po stronie króla, ale przyznawał również wiele racji opozycji i krytykował bratobójcze walki. Do roku 1668 Pasek był dzierżawcą wsi Stara Olszówka koło Wodzisławia (uwieczniono to kamienną płytą pamiątkową), w 1668 wydzierżawił wsie Miławczyce i Bieglów, a po 2 latach, w 1670, objął w posiadanie wieś Smogorzów, którą wniosła w posagu jego żona Anna z Remiszowskich primo voto Łącka. W 1676 Pasek oddał w dzierżawę przynoszący dochody Smogorzów i za 10 tys. złotych kupił Skrzypiów i Zakrzów. Jego matka została pochowana w Stopnicy i najprawdopodobniej tam też, w klasztorze Sercanów, spoczywa ciało pisarza.

Pamiętniki, które spisywał Pasek najprawdopodobniej pod koniec życia (w latach 1690– 1695), zostały wydane drukiem w 1836 przez hrabiego Edwarda Raczyńskiego. Dzielą się one na dwie części: lata 1655–1666 – żołnierska służba Rzeczypospolitej, lata 1667–1688 – żywot ziemiański (sprawy domowe i publiczne). W swej narracji wspomnieniowej autor umieścił m.in. wiersz liryczny (np. pożegnanie ukochanego konia Deresza), panegiryki opiewające wiktorię nad rzeką Basią czy pod Wiedniem, listy Jana II Kazimierza i Stefana Czarnieckiego, uroczyste mowy, fragmenty popularnych piosenek, przyśpiewek, kąśliwych paszkwilów na Litwinów. Pasek przyjął w swej relacji konwencję narracji gawędziarskiej z elementami języka potocznego, obrazowego, wplótł humor, dowcipy, rubaszne słownictwo. Posługiwał się często tzw. makaronizmami (mieszaniną słów i wyrażeń polskich oraz łacińskich). Nie bez powodu nazywano Pamiętniki epopeją Sarmacji polskiej. Stały się źródłem pisarskiej inspiracji w XIX wieku (np. Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Henryka Sienkiewicza, Zygmunta Krasińskiego, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Henryka Rzewuskiego) i w literaturze XX wieku, np. w poezji Jerzego Harasymowicza, Ernesta Brylla, w powieści Trans-Atlantyk (1953) Witolda Gombrowicza (parodia gawędy szlacheckiej). Liczne odwołania do pamiętników Paska są dowodem zakorzenienia twórców polskich w XVII-wiecznej kulturze narodowej.

Głównym bohaterem Pamiętników jest sam autor, uczestnik wojen, pewny siebie żołnierz, nie pozbawiony fantazji i brawury, wnikliwy obserwator życia mieszkańców innych państw. Okrutny dla wrogów, jest znakomitym kompanem dla przyjaciół, zarówno „do bitki jak i do wypitki”. Jako ziemianin i gospodarz troszczy się o swój dobytek, ale jednocześnie jest pazernym i chciwym pieniaczem, skorym do zwad i kłótni sąsiedzkich, porywczym i nieprzewidywalnym w swoich działaniach szlachcicem. Wzorem osobowym dla Paska jest typowy polski Sarmata, którego wady stara się autor w swoich wspomnieniach omijać. Dla wychowanego w ciężkich warunkach i dorastającego w latach wojen autora przemoc w zatargach zdaje się być czymś normalnym i naturalnym, wręcz przejawem swoistej fantazji i odwagi) graniczącej nieraz z brawurą. Bohater Pamiętników nade wszystko miłuje swoje przywileje szlacheckie, szczególnie zaś „złotą wolność”. Narrator, zafascynowany osobowością swojego bohatera, buduje jego portret, dokonując odpowiedniej selekcji materiału, pomijając niechlubne czyny i zbyt negatywne cechy charakteru. Z Pamiętników Paska wyłania się postać typowego szlachcica-Sarmaty, awanturnika, pieniacza, zawadiaki, ale i odważnego żołnierza, troskliwego i gościnnego gospodarza, prawowitego obywatela.

Warstwa językowa Pamiętników cechuje się występowaniem wyrazów, zwrotów zaczerpniętych z języka łacińskiego, jest to makaronizowanie tekstów. Wydarzenia opisywane są językiem barwnym i potocznym. W Pamiętnikach można wyróżnić liczne epizody, które są frapujące i mogą zainteresować współczesnego czytelnika, na przykład uczestnictwo Paska w przedstawieniu teatralnym, jego opowiadanie o wydrze. Pamiętniki są ważnym dokumentem umysłowości przeciętnego szlachcica polskiego z XVII wieku. Jest to szlachcic mało wykształcony, o dość specyficznym poczuciu humoru, o czym może świadczyć wspomnienie incydentu, jaki miał miejsce w czasie obrad sejmu, kiedy to został zabity niezadowolony poseł. W utworze można również odnaleźć obraz obyczajowości ówczesnej szlachty, Pasek pisze o handlu zbożem, życiu towarzyskim, czy też gospodarowaniu na roli. Na podstawie pojedynków można też poznać pobożność ludzi okresu kontrreformacji, jest to religijność powierzchowna, którą cechuje dewocja i skłonność do zabobonów. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska można potraktować jako ważne źródło wiedzy o epoce baroku.

Pamiętnik jest prozatorską relacją o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem bądź naocznym świadkiem. W przeciwieństwie do dziennika opowiada o wydarzeniach z pewnego dystansu czasowego, w związku z czym kształtuje się dwupłaszczyznowość narracji: narrator pamiętnika opowiadać może nie tylko o tym, jak zdarzenia przebiegały, może również ujawniać swoje do nich stanowisko w momencie pisania. Zdarzenia relacjonowane są zazwyczaj w narracji pierwszoosobowej i układzie chronologicznym, nie stanowi to jednak bezwyjątkowej reguły (tak, jak i forma prozatorska – bywają bowiem również pamiętniki poetyckie). Od autobiografii pamiętnik różni się tym, że nie koncentruje się przede wszystkim na analizie intymnego świata autora, lecz głównie stanowi relację o wydarzeniach zewnętrznych. Wiek XVII bez przesady można nazwać stuleciem pamiętników.