Odmiana rzeczowników Przygotowały: Karolina Warecka, Paulina Pleskot, Karolina Żołądek

RZECZOWNIKI Rzeczowniki oznaczają istoty żywe, przedmioty, zjawiska i pojęcia. Należą do odmiennych części mowy. Odmieniają się przez przypadki i liczby (mnoga i pojedyncza). W języku polskim występuje siedem przypadków:języku polskim 1. Mianownik (kto? co?) 2. Dopełniacz (kogo? czego?) 3. Celownik (komu? czemu?) 4. Biernik (kogo? co?) 5. Narzędnik ((z) kim? (z) czym?) 6. Miejscownik (o kim? o czym?) 7. Wołacz (O!)

Każdemu rzeczownikowi przysługuje jeden z trzech rodzajów: męski, żeński i nijaki. - wyrazy zakończone spółgłoską twardą lub – dz, -j są najczęściej rodzaju męskiego np.: herb, pieniądz, hotel, złodziej. - wyrazy zakończone na –a, -i są zwykle rodzaju żeńskiego np.: aktorka, rana, waga, bogini. - wyrazy –e, -ę, -o, -um są zazwyczaj rodzaju nijakiego np.: bezkrólewie, życie, tętno. Istnieją jednak wyjątki od tej wstępnej selekcji. Możliwa jest również dwurodzajowość wyrazów odnosząca się do męskich lub żeńskich desygnatów: - nazwy stopni, tytułów naukowych, stanowisk, zawodów: doktor, profesor, ambasador, senator. - nacechowane stylistycznie rzeczowniki kończące się na –a np.: kaleka, sierota, gapa, oferma lub odnoszące się bezpośrednio do kobiet lub mężczyzn: młody/młoda, oddany/oddana.

Rzeczowniki rodzaju męskiego

Mianownik Mianownik lp. jest dla większości rzeczowników podstawową formą, występującą jako hasła w słownikach. Dominującą postacią jest sam temat fleksyjny (bez końcówki) zakończony spółgłoską. W liczbie mnogiej najczęściej występuje końcówka: –a, łączy się z tematami najrzadziej, częściej służy odróżnieniu znaczeń np.: akta (sprawy) – akty (terroru) lub jest wykładnikiem wyrazów zapożyczonych np.: koszta, gusta (używane w wyrażeniach frazeologicznych). -e, dodawana jest do rzeczowników męskich mających w wygłosie spółgłoskę miękką, stwardniałą lub –l, -ans, -anin np.: goście, pracusie, tułacze, bóle, dyliżanse, franciszkanie. -i oraz –y, to typowe wykładniki rzeczowników zakończonych na spółgłoski twarde np.: biskupi, piloci, iglaki, ssaki, psy, wideoklipy, lektorzy. Końcówkę –y dodajemy także do wyrazów zakończonych na –ec: mieszkańcy, handlowcy, żeńcy. -owie, łączy się z rzeczownikami męskoosobowymi będących nazwami stopni pokrewieństwa, tytułów, stanowisk np.: wujowie, kardynałowie, geografowie.

Dopełniacz W dopełniaczu lp. rzeczowniki przyjmują końcówkę –a lub –u (wójta, kubka, melona, momentu, tłumu, lukru). W dopełniaczu liczby mnogiej dodaje się końcówki –ów, (wyrazy zakończone na –anin, -j, twarde oprócz –l np.: balonów, przywilejów, muzułmanów) – i (zakończone na –l lub głoskę miękką np.: liści, gwoździ) oraz – y (gdy kończy się głoską stwardniałą np.: palaczy, papieży).

Celownik W celowniku liczby pojedynczej rzeczowniki przybierają końcówkę – owi (parkietowi, rekinowi). Kilka leksemów zachowujących formy odmiany nawiązujące do dawnego podziału na deklinacje, mianowicie: Bóg, brat, czort, chłopiec, diabeł, kot, lew, pan, pies, przyjmuje w tym przypadku końcówkę –u (Bogu, bratu, chłopcu). To zakończenie nie przysługuje wyrazowi Lew oznaczającego imię męskie, którego poprawna forma celownika brzmi Lwowi. W liczbie mnogiej wyłącznie stosuje się końcówkę –om (brunetom, kotom, tragarzom).

Biernik Biernik typowych rzeczowników męskich tzn. zakończonych spółgłoską nie ma swoistych końcówek ani w liczbie pojedynczej ani w liczbie mnogiej. Charakterystyczny dla tego typu deklinacyjnego jest (zależnie od rodzaju lub podrodzaju odmienianego wyrazu) synkretyzm biernika i mianownika lub biernika i dopełniacza. W lp. forma fleksyjna biernika równa mianownikowi przeznaczona jest rzeczownikom mającym rodzaj męskorzeczowy (program, bilans, skaner). W lm. Ten typ obejmuje wszystkie rzeczowniki niemęskoosobowe (bażanty, samochody, parkomaty). Grupa leksemów rzeczownikowych mających w bierniku lp. formy tożsame z dopełniaczem jest dość rozbudowana. Wyróżniamy wśród nich rzeczowniki żywotne (lotnika, kraba, lisa), nieżywotne (oberka, pokera, bakłażana, pieroga) oraz rzecz. nazywające osoby zmarłe, istoty nadprzyrodzone (kościotrupa, elfa, szatana). W bierniku lm. formę tożsama z dopełniaczem mają wszystkie rzeczowniki męskoosobowe (pływaków, laureatów, śpiewaków, pielgrzymów).

Narzędnik Narzędnik w lp. przyjmuje końcówkę –em (fryzjerem, liberałem). W liczbie mnogiej dodaje się –ami (cywilami, powiernikami) lub tylko kilka rzeczowników przyjmuje końcówkę – mi (końmi, liśćmi, przyjaciółmi, pieniędzmi).

Miejscownik W miejscowniku lp. wybiera się między zakończeniem –u i –e. Przy czym –u dodajemy gdy wyraz kończy się na miękką, stwardniałą oraz –k, -g, -ch, -l (gościu, kołaczu, zawodniku). Natomiast –e dodajemy do rzeczowników o temacie kończącym się na spółgłoskę twardą oprócz –k, -g, -ch, -l (baobabie, studencie, warszawianinie). Miejscownik w lm. ma tylko jedną końcówkę – ach. Przyjmują ją wszystkie rzeczowniki z wyjątkiem nazw 3 państw: (w) Niemczech, (na) Węgrzech, (we) Włoszech.

Wołacz W wołaczu rzeczownik przybiera końcówkę –e (baranie, brudasie), -u (złodzieju, niedźwiedziu). Wołacz nie jest równy mianownikowi. Spotykane są formy: panie inżynier, panie mechanik, lecz nie mogą one liczyć na aprobatę normatywną.

Rzeczowniki rodzaju nijakiego

Dopełniacz, celownik i narzędnik lp oraz celownik, narzędnik i miejscownik lm nie mają zróżnicowanych końcówek

Mianownik

Miejscownik lp

Dopełniacz lm

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego Oprócz końcówek -a oraz -i, które włączają do badanego podzbioru m.in. takie leksemy, jak: aktorka, biedronka, ciemnia, fuzja, histeria, jagoda, metoda, omyłka, porada, relacja, sanna, tuba, wiara, ziemianka, wykonawczyni, zabójczyni, prorokini, można wskazać inne wykładniki żeńskości. Rodzaj żeński przysługuje także pewnym rzeczownikom zakończonym na spółgłoskę twardą: brew, krew, myśl, topiel stwardniałą: przemoc, poręcz, łódź, mysz, wesz, podaż miękką: pieść, kiść, kadź, młódź, spadź, goleń, jabłoń, pleśń, przystań, wieś, maź, więź, sień

Znajomosc formy podstawowej- mianownik l. pojedynczej, musi sie laczyc z wiedza na temat rodzaju rzeczownika, aby mozna go bylo wlaczyc do odpowiedniego modelu deklinacyjnego. Przy ustaleniu postaci mianownika l. mnogiej bierze się pod uwagę – oprócz rodzaju – także zakończenie tematu fleksyjnego badanego leksemu, jak również sam wygłos deklinowanego wyrazu. Rzeczowniki rodzaju żeńskiego mogą przybierać w tym przypadku jedna z trzech końcówek - y, - e lub – i. Regularnym zakonczeniem leksemow zenskich jest samogloska – y. Przylaczaja ja te rzeczowniki, ktore w M. lp koncza sie na - a po spolglosce twardej oprocz – k, - g, - l np. ryby, wody, rafy, skaly, kasy, ramy, maty, psychozy, ustawy oraz nieliczne zakonczone na spolgloske stwardniala np. myszy, rzeczy wykladnik – e dodajemy do wiekszosci wyrazow, ktorych M. lp konczy sie na – a po spolglosce miekkiej, stwardnialej lub – l oraz majacych w wyglosie spolgloski miekkie, stwardniale lub –l np. babcie, mafie, ziemie, dynie; prace, prycze, tarcze, roze, wieze; kontrole, niedziele, sale; polacie, zamiecie, kadzie, powodzie, golenie,galezie; noce, pomoce, porecze, twarze, podroze; kapiele, nosogardziele, torbiele. Koncowka - i przyjmowana jest przez rzeczowniki zakonczone w M. lp na -(k)a, -(g)a, przez czesc leksemow zakonczonych na spolgloske miekka, najczesciej –ć (zwłaszcza –ść), np. dziewczynki, kumoszki, poslanki, zabawki, nogi, uwagi, trabki; kosci, milosci, nici, powiesci, radosci, tresci, wiesci, zaszlosci, wiezi

W dopelniaczu l. pojedynczej rzeczowniki zenskie moga miec koncowki -i, -ii, -(j)i lub -y. O ich wyborze rozstrzyga zakonczenie tematu odmiennego leksemu, a takze jego geneza. Wziecie pod uwage obu tych okolicznosci pozwala ujac dystybucje koncowek tego przypadka w nastepujacy sposob: jeżeli w wygłosie jest spółgłoska miękkotematowa lub -k, -g, -l rze­czownik przyjmuje końcówkę -i, np, boleści, cioci gawiedzi, kniei nadziei, zawiei, bani, pieśni, dłoni, bazi, polki, miazgi, kontroli, swawoli, tę samą końcówkę przybierają rzeczowniki zakończone w mianowniku na –ea, -ua: gwinei, idei, kamei, teodycei, statui; końcówkę -ii przybierają rzeczowniki obce zakończone w M. lp na -ia. np, anomalii, boazerii, dysgrafii, gardenii, historii, komunii, manii, polisemii, synchronii, szałwii; zakończenie –(j)i otrzymują rzeczowniki z M. lp na –cja, -sja, -zja: demo­kracji, klasyfikacji, koronacji; anoreksji, dysleksji, koncesji, sesji: animozji, eutanazji, fantazji, paruzji do tematu rzeczownika kończącego się na spółgłoskę twardą oprócz –k, -g, -l lub na spółgłoskę stwardniałą, dodajemy koricówkę -y, np. torby, swobody, lufy, uciechy, watahy, zakały, reformy, nagany, antylopy, kanapy, pieczmy, prasy, terakoty, wystawy, mimozy; procy, smyczy, paszy, burzy, tuszy, loży, marży, oberży, wyprzedaży.

W D. Im rzeczowniki żeńskie mogą mieć formy bezkońcówkowe (z ewen­tualnym samogłoskowym rozszerzeniem tematu), z końcówką -i\ -ii. -(j)i luh -y. Zero morfologiczne (forma bezkońcówkowa) jest typowe dla rzeczowników polskich, najczęściej zakończonych w M. lp na -a (po spółgłosce twardej, stwardniałej i miękkiej) oraz na -i. np. sylab, porad, sof skarg, uciech, matek, lalek, łopatek, akwarel, hal, niedziel, gam, saun, kanap, karier, pokus, tapet, zabaw, mimoz; prac, dacz, tarcz, władz, burz, zórz, dusz. kusz. nisz. lóż. róż; babć. łań. dyń, gospoś, baź; bogiń, gospodyń, pań, władczyń. Końcówkę -i przyjmują niektóre rzeczowniki zakończone w M, lp na -a. na -la, wszystkie leksemy kończące się na spółgłoskę miękką lub –l a także wyrazy 0 zakończeniu -ea, -ua. Ich formy nie różnią się od D. lp. np, (tych) bieżni, kontroli, fasoli, pięści więzi, torbieli, orchidei, statui. Wyrazy rodzime na -ja maja formy zróżnicowane, co tłumaczy się tylko respektowaniem tradycji używania poszczególnych leksemów - jedne występują w postaci bezkońcówkowej (zgraj, żmij, szyj), inne kończą się na -i (dziewoi, nadziei, sekwoi). Jak widać z przykładów ilustrujących dopełniacz bezkońcówkowy oraz na -i, niejednolite grupy tworzą rzeczowniki zakończone na -la, jak również na -nia (-alnia. -arnia. -ownia) - część rzeczowników ma D. lm bezkońcówkowy, część przyjmuje końcówkę –i (hal, ale kontroli, kopalń, ale stoczni). Tu należy jeszcze dodać, że dla wielu leksemów przyjęto rozwiązania wariantywne - wydawnictwa ortoepiczne dopuszczają oboczności typu kropli//kropel, parceli||parcel, szuf­li \\szufel, stajni//stajen. sukni \\sukien, wiśni \\wisien Końcówki -ii oraz -(j)i są dołączane do tych samych klas leksemów co w liczbie pojedynczej, np. (tych) manii, historii, mumii, sensacji, sesji, animozji: synkretyzm form lp i lm jest tu całkowity. Różnicowanie form rzeczowników na -cja. -sja i -zja, spotykane w tekstach pisanych jeszcze w połowie ubiegłego wieku (tej racji - tych racyj, tej koncesji - tych koncesyj. tej animozji - tych animozyj). nie wytrzymało próby czasu. Końcówka -y pojawia się w D. lm niezbyt często. Zupełnym wyjątkiem jest dołączanie jej do rzeczowników na -a z poprzedzającą spółgłoską stward­niałą, np. (tych) mszy, obroży, wieczerzy. Przyjmują ją leksemy zakończone na spółgłoskę, które nie są w polszczyźnie zbyt liczne, np. (tych) poręczy, warzy, myszy, straży.

W całej deklinacji rzeczownikowej tylko leksemy żeńskie na -a oraz –i maja swoistą formę biernika - jest nim końcówka -ę, np. sylabę, tacę. diodę, filozofię, jogę, watahę, aleję, maskę. kulę. lunę. hucpę, miarę, kolasę,.furtę, murawę, zarazę, wieżę; boginię, władczynię. Jedynym wyjątkiem jest wyraz pani. zakończony w B. lp. na -ą. Wszystkie rzeczowniki żeńskie o zakończeniu spółgłoskowym mają B. lp. równy mianownikowi, np.: (zostańcie na) noc, (sprowadziliśmy) pomoc, (odda­no) cześć, (wylaliście) ciecz, (uzgodniliśmy) odpowiedź, (przygotowałeś) kąpiel, (zmylili) pogoń, (wyrzućcie tę) rzecz, (obserwował) mysz. (przemoczyliście) odzież. W liczbie mnogiej wszystkie rzeczowniki żeńskie mają biernik tożsamy z mianownikiem, np. (kolekcjonujemy) huby, (zawieście) tablice, (przywiozłam twoje) akwarele, (rozbito) kasy, (ujawniono) kradzieże. {zmniejszyliśmy) marże. W celowniku lp. rzeczowniki żeńskie mogą przybierać końcówkę -e, -i lub -y. Szczegółowy dobór jest całkowicie podporządkowany kryterium morfologicz­nemu to znaczy: a) do leksemów. których temat kończy się na spółgłoskę twardą oprócz -l dodajemy -e. sylabie, modzie, żyrafie, musze, wataże, wersalce, kabale, dżumie, komunie, czapie, masie, makacie, sprawie, mimozie; b) leksemy zakończone w temacie na spółgłoskę miękką oraz -l otrzymuje w C. lp. końcówkę -i. np. litości, miedzi, kniei, broni, przystani, mamusi, buzi. c) rzeczowniki, których temat kończy się na spółgłoskę stwardniałą, maja C. lp zakończony na -y, np, karocy, puszczy, odsieczy, władzy wieczerzy, niszy, plaży, młodzieży. W liczbie mnogiej celownik ma bezwyjątkową, wspólną dla wszystkich ro­dzajów końcówkę -om: antylopom, barmankom, wiolonczelistkom, kukułkom, orkom, kiełbasom, kometom, Miejscownik lp ma. formy tożsame z celownikiem, np.: (mówimy o) modzie, powadze, zadumie, szalupie, gitarze, istocie., zarazie: powieści, powodzi, przyjaźni, wsi, więzi; pracy: obręczy, wiedzy, zorzy; mszy, grabieży.

Zupełnie nietypowy jest Ms. lp rzeczownika ręka, który przybiera wariantywne postaci w ręce \ \ w ręku. Uniwersalną końcówką Ms. lm jest -ach: albach, wodach, pasjach, mumiach, wyspach, kopertach, zabawach. Również z tworzeniem form narzędnika rzeczowników żeńskich nie ma większych kłopotów. Regularną końcówką jest w lp –ą: kniahinią, gosposią, poetką, panterą, kiesą, kastą, rekuzą, podłością, bronią, sprzedażą, a w lm. -ami: chorobami, wypowiedziami, przystaniami, posesjami, historiami, marszrutami, meduzami. Nieliczne wyjątki od tej zasady mają końcówkę –mi: dla rzeczowników kośćmi, nićmi: jest ona jedyna, dla rzeczowników dłońmi, gałęźmi -oboczna do regularnej dłoniami, gałęziami. Dość zróżnicowane są końcówki wołacza: -o, -i, -y, -u, ale z ich przy­porządkowaniem odpowiednim leksemom nie powinno być kłopotów, gdyż opiera się ono na jednoznacznych kryteriach, a mianowicie: a)M. lp na-a- w wołaczu końcówka –o: pogodo, córko, pustynio, ziemio; M. lp na spółgłoskę miękką oraz na samogłoskę -i - wołacz na -i: radości, pani, gospodyni, przystani, wsi; M. lp na spółgłoskę stwardniałą - wołacz na -y: wszechmocy, przełęczy, młodzieży; zdrobnienia miękkotematowe - końcówka -u: babuniu, ciociu, córuniu, mamusiu. Na podkreślenie zasługuje duży zakres synkretyzmu rzeczowników zakoń­czonych na spółgłoskę miękką i stwardniałą, które mają wspólny D., C, Ms. i W. na –i || -j, a ponadto biernik równy mianownikowi. Taka sytuacja wymaga szczególnej uwagi przy stosowaniu tych wyrazów w zdaniach; łatwo np. za­pomnieć, że N. lp ma jednak formę swoistą.

Formy bezkońcówkowe rzeczowników o temacie zakończonym na spółgło­skę stwardniałą, nawet w odniesieniu do tych leksemów, które do niedawna miały wariantywne postaci D. lm {pomarańcz \\pornarańczyt tarcz ||tarczy), uzyskują w ostatnich latach wyraźną przewagę nad postaciami z samogłoską -y. Można w tym widzieć przejaw tendencji do jednoznaczności struktur ję­zykowych - D, lm na -y nic różni się od analogicznej formy Ip (tej pomarańczy, tarczy - tych pomarańczy, tarczy). Nie jest na razie jasne, dlaczego ta tendencja, sprzyjająca przecież precyzji informacji, nie przesądza o wyborze form bezkońcówkowych dużej części rze­ czowników na -la oraz -nia. Jeśli jednak zauważymy, że w konkurencji z formami na -i „przegrywają” przede wszystkim formy bezkońcówkowe z tematem roz­szerzonym o samogłoskę -e- {kuchen. studzien, wisien, muszel, strucel, tafel), to możemy sic pokusić o hipotezę, że niezmienność postaci tematów deklinowanych wyrazów cenimy dziś. bardziej niż wyrazistość gramatyczną słowoform.

Bibliografia: Halina Jadacka, Kultura języka polskiego, PWN, Warszawa 2006

Dziękujemy za uwagę