Istota polityki regionalnej

Region w ujęciu ekonomicznym

Region należy do podstawowych pojęć gospodarki przestrzennej. Brak jest powszechnie akceptowanych i jednoznacznych kryteriów delimitacji regionów. Korenik wyróżnia regiony ekonomiczne, planistyczne, administracyjne, urbanistyczne, krajobrazowe, społeczne, demograficzne itd. Regionami są nazywane zarówno tereny powierzchniowo duże, jak i niewielkie, obszary jednorodne i zróżnicowane.

Termin region wywodzi się z łacińskiego słowa regio, co oznacza ruch w określonym kierunku, lub też okolicę, krainę, dzielnicę – to drugie znaczenie z czasem zyskało powszechną akceptację, choć nie zawsze odnosi się do tego samego.

Ważnym czynnikiem jest dobór kryteriów stosowanych przy delimitacji regionu, przez co można wyróżnić trzy główne z nich: kryterium fizyczno-geograficzne, którego podstawą jest obszar podobnie ukształtowanego terenu pod względem cech naturalnego krajobrazu oraz klimatu, wyraźnie geograficznie wydzielony z większego terytorium

kryterium ekonomiczno-przestrzenne - geografia gospodarcza analizuje tutaj cechy danego obszaru z uwzględnieniem kryteriów fizyczno-geograficznych, a głównie przyrodniczych, takich jak zasoby surowcowe, gospodarka wodna, warunki rolnicze czy leśne; obszaru charakteryzującego się zbliżonymi zasobami – zarówno rzeczowymi, jak i ludzkimi – zaangażowanymi na przykład w produkcji przemysłowej, handlu, transporcie, infrastrukturze ekonomicznej czy społecznej. Uwzględniane tu są nie tylko zasoby surowcowe, ale też działania ludzkie dotyczące kształtowania przestrzeni. Według tego kryterium wyróżnia się więc na przykład Zagłębie Śląskie czy Zagłębie Ruhry

kryterium administracyjne – w tym przypadku stosuje się powszechnie obowiązujący układ przestrzenny administracji i region rozumiany jest jako ściśle wyznaczony obszar kraju, stanowiący kompleks gospodarczy o określonym profilu lub specjalizacji, z wyodrębnionym centrum administracyjno-gospodarczym, pełniącym funkcje ośrodka decydującego o rozwoju i funkcjonowaniu danego regionu.

W każdym przypadku, niezależnie od dziedziny nauki, region ujmuje się jako obszar o cechach na tyle charakterystycznych, iż pozwalają one na wydzielenie go z większego terytorium. Zależnie od tego, z punktu widzenia jakiej cechy poddaje się analizie dany obszar, można mówić o regionach geograficznych, kulturowych, administracyjnych, politycznych, ekonomicznych.

Region jest jednostką administracyjną zajmującą najwyższe miejsce w podziale terytorialnym państwa. Jest to tzw. region administracyjny. Między podziałem administracyjnym a tzw. podziałem rzeczywistym powinna istnieć jak najdalej idąca zbieżność. Jest to jeden z wyznaczników sprawności działania państwa.

Podejścia do definiowania regionów wg Chojnickiego: – analityczne – przedmiotowe

Koncepcja analityczna ujmuje region jako jednorodny obszar występowania pewnej cechy lub zespołu cech, z punktu widzenia założeń problemu badawczego, które zawierają pojęcie region. Koncepcja przedmiotowa traktuje region jako realny obiekt społeczny lub jako składnik rzeczywistości społecznej w postaci pewnej całości, wyodrębnionej przestrzennie.

Region w ujęciu systemowym jest realną jednostką przestrzenną lub terytorialną, złożoną z różnych elementów powiązanych ze sobą. Regiony ekonomiczne to obszary zwarte przestrzennie będące częścią większego – powiązanego z innymi – terytorium, spójne wewnętrznie i stanowiące kompleksy o określonym profilu gospodarczym

Kryteria typologii regionów ekonomicznych:  odmienności strukturalnej  ekonomiczno-administracyjne  poziomu rozwoju  statystyczne  podstawowy rodzaj działalności

Regiony wg kryterium odmienności strukturalnej:  jednorodne  węzłowe Regiony jednorodne (strefowe) są to obszary względnie jednolite w zakresie pewnych cech skupiające sąsiadujące tereny o podobnych cechach. Regiony węzłowe (nodalne) są to obszary objęte występowaniem pewnego centrum (węzła), wokół którego skupione są pozostałe części regionu.

Podział ze względu na kryterium ekonomiczno-administracyjne czyli podział administracyjny kraju jest podstawowym punktem odniesienia dla polityki regionalnej oraz jest podstawą do gromadzenia danych o charakterze społeczno-gospodarczym.

Regiony wg kryterium poziomu rozwoju:  regiony rozwinięte  regiony rozwijające się  regiony opóźnione w rozwoju

Kryterium statystyczne zaproponowane zostało przez Unię Europejską i umożliwia prowadzenie jednolitej polityki przez wszystkie kraje członkowskie. Według tego kryterium podzielono przestrzeń europejską na tzw. NUTS-y. W polskich warunkach NUTS 1 odpowiada poziomowi makroregionów. Wyróżnia się:  makroregion centralny (województwa łódzkie i mazowieckie)  makroregion południowy (województwa małopolskie i śląskie)  makroregion wschodni (województwa lubelskie, świętokrzyskie, podkarpackie i podlaskie)  makroregion północno-zachodni (województwa wielkopolskie, zachodniopomorskie, lubuskie)  makroregion południowo-zachodni (województwa dolnośląskie i opolskie)  makroregion północny (województwa kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie i pomorskie)

NUTS 2 odpowiada wielkości polskich regionów, NUTS 3 obejmuje obszar tzw. podregionów, NUTS 4 dotyczy powiatów, zaś NUTS 5 obejmuje gminy.

Cechy regionu

W płaszczyźnie gospodarczej, granice regionu wyznaczane są stopniem i charakterem rozwoju gospodarczego, zaawansowaniem procesów urbanizacji, położeniem względem szlaków komunikacyjnych. Regionem w systemie organizacji terytorialnej państwa jest – za Zgromadzeniem Regionów Europy – podporządkowana bezpośrednio szczeblowi centralnemu jednostka terytorialna posiadająca reprezentację polityczną.

W pełni wykształcony region powinien posiadać cztery cechy: wspólnotę interesów gospodarczych, dośrodkową integrację gospodarczą, reprezentację polityczną pochodzącą z wyboru, więź społeczną opartą na poczuciu wspólnej tożsamości, bezpośrednie podporządkowanie szczeblowi centralnemu.

Region społeczno-ekonomiczny wyróżnia: określony obszar geograficzny wraz z zasobami naturalnymi, ludzie zamieszkujący dany obszar oraz ich świadomość polityczna i kulturowa a także umiejętności i kwalifikacje zawodowe oraz mobilność społeczna i przestrzenna, potencjał gospodarczy, jego wykorzystanie i konkurencyjność, potencjał infrastruktury oraz usługi świadczone przez ten potencjał na rzecz zaspokajania potrzeb ludności,

możliwość zatrudnienia ludzi i poziom bezrobocia, zasoby majątkowe i pieniężne ludzi; charakter zagrożeń bezpieczeństwa społecznego i socjalnego, system współżycia ludzi i władzy, jednostek społecznych, gospodarczych, zdolności do rozwiązywania problemów regionalnych i globalnych.

Region definiuje się jako terytorium, charakteryzujące się historyczną, kulturalną, geograficzną lub ekonomiczną jednorodnością, lub też wszystkimi tymi cechami łącznie, dającymi zamieszkałej tam ludności poczucie wspólnoty w realizacji własnych interesów i zamierzeń (Deklaracja Rady Europejskiej ds. Problemów Regionalizacji Bordeaux)

Region stanowi podstawowy element układu regionalnego, administracyjnego, czy gospodarczego kraju. Oprócz niego wyróżnia się jednostki wyższego rzędu, zwane makroregionami, składające się z kilku regionów – mają one charakter planistyczno-pomocniczy i nie stanowią szczebla administracyjnego, oraz układ niższego rzędu, na który składają się subregiony. Najniższy wymiar stanowią – w układzie lokalnym – mikroregiony.

Podstawowe pojęcia związane z rozwojem regionalnym

Rozwój zawsze charakteryzuje się ściśle określonymi kierunkami zmian. Zmiany te mogą być rozpatrywane w aspekcie ilościowym i jakościowym. Zmiany ilościowe dotyczą wzrostu lub zmniejszenia się pewnych cech systemów lub obiektów. Natomiast zmiany jakościowe dotyczą powstania nowych wartości systemów i obiektów.

Teoria rozwoju regionalnego wiąże się ściśle z teorią wzrostu w makroekonomii. Pod pojęciem rozwoju regionalnego rozumie się trwały wzrost potencjału gospodarczego regionów oraz systematyczną i trwałą poprawę ich konkurencyjności oraz poziomu życia mieszkańców, co przyczynia się do rozwoju społeczno-gospodarczego kraju.

Rozwój regionalny jest definiowany przez pryzmat zmian w następujących komponentach:  potencjale gospodarczym  strukturze gospodarczej  środowisku przyrodniczym  zagospodarowaniu infrastrukturalnym  ładzie przestrzennym  poziomie życia mieszkańców  zagospodarowaniu przestrzennym

W teorii rozwoju regionalnego zakłada się istnienie różnic międzyregionalnych jako cos obiektywnego. Wiąże się to ściśle z podziałem na regiony silne i słabe. Kryteriami tego podziału są:  wielkość potencjału gospodarczego i demograficznego  efektywność regionalnych struktur gospodarczych  jakość życia w poszczególnych regionach

Rozwój regionalny to nie tylko proces o charakterze gospodarczym, ale również społecznym jako trwały wzrost poziomu życia i dobrobytu mieszkańców.

Wyróżnia się następujące czynniki rozwoju regionalnego:  ekonomiczne – które dzielą się na tradycyjne (kapitał, ziemia, praca) i nowoczesne (postęp naukowo-techniczny, zmiany w organizacji zarządzania)  przestrzenne – dotyczą rozmieszczenia różnych elementów sił wytwórczych (zasobów surowcowych i kapitałowych)  przyrodnicze – dotyczą stanu najważniejszych elementów środowiska przyrodniczego w poszczególnych regionach  lokalne – związane są ze stopniem autonomii i mobilności samorządów terytorialnych  społeczne – obejmują rozwój różnych instytucji nauki, oświaty, kultury i instytucji tzw. otoczenia biznesu (agencje i fundacje rozwoju regionalnego, inkubatory przedsiębiorczości, instytucje finansowe, banki, giełdy, targi, instytucje konsultingowe, instytucje pośrednio wpływające na rozwój regionalny ale stwarzające odpowiedni klimat

Polityka regionalna jest działalnością zmierzającą do kształtowania rozwoju poszczególnych regionów i relacji międzyregionalnych zgodnie z celami społeczeństwa jako całości, jak również celami społeczności regionalnych. (R.Domański)

Polityka regionalna powinna być płaszczyzną szczególnej współpracy organów rządowych z organami samorządowymi, regionalnymi i lokalnymi. Można wyróżnić, ze względu na podmiot prowadzący politykę regionalną, dwa wymiary tej polityki: politykę inter- i intraregionalną

Polityka interregionalna (bezpośrednia, międzyregionalna) to usystematyzowane oddziaływanie na obszary będące wyodrębnionymi ponadlokalnymi jednostkami terytorialnego podziału administracyjnego kraju (regiony), podejmowane przez rząd centralny oraz jego agendy

Polityka intraregionalna (autonomiczna, wewnątrzregionalna) prowadzona jest przez samorządowe władze regionu, to usystematyzowane oddziaływanie na procesy rozwoju społeczno- gospodarczego zachodzące na obszarze regionu

Polityka regionalna UE jest tematycznie uporządkowanym, działaniem mającym na celu - przy pomocy zespołu instrumentów prawnych i finansowych - usunięcie dysproporcji w rozwoju gospodarczym i społecznym regionów w Unii oraz zapewnienie zrównoważonego wzrostu wszystkich jej obszarów z zachowaniem jej wewnętrznej spójności ekonomicznej i społecznej.

Potrzeba prowadzenia wewnątrz UE polityki regionalnej jest konsekwencją dużego zróżnicowania stopnia rozwoju społecznego i gospodarczego poszczególnych krajów członkowskich Unii oraz istnienia jeszcze większych dysproporcji rozwojowych pomiędzy ich regionami.

Dysproporcje te mają często charakter strukturalny, wynikający przede wszystkim z: peryferyjnego położenia regionu, trudnych warunków klimatycznych i geograficznych, niedostatecznie rozwiniętej infrastruktury, niekorzystnej struktury gospodarki (z dominującym rolnictwem), niskiego poziomu kwalifikacji zawodowych ludności itp., dominacji tzw. przemysłów schyłkowych (górnictwo węgla, hutnictwo stali, przemysł tekstylny i stoczniowy).

Regionalizacja

Regionalizm jest zjawiskiem powstałym wskutek obrony przed centralizacją życia społeczno-politycznego, a także ochrony własnej tożsamości i świadomości narodowej. Regionalizm ma szczególne znaczenie w państwach wielonarodowych (np. Hiszpania) oraz zróżnicowanych pod względem rozwoju gospodarczego (np. Włochy).HiszpaniaWłochy

Proces regionalizacji państwa jest z kolei wyodrębnieniem nowych jednostek terytorialnych, mających niejednokrotnie rzeczywiste kompetencje administracyjne. Na proces regionalizacji składają się: określenie charakteru ustrojowego regionów i ich roli w organizacji politycznej państwa, redystrybucja zadań i kompetencji ze szczebla centralnego na poziom regionu, delimitacja regionów.

Regionalizacja to procedura wyróżniania regionów. Dokonuje się jej za pomocą różnych metod, na dwa zasadnicze sposoby:  poprzez dzielenie obszaru na jednostki regionalne na podstawie przyjętych kryteriów,  poprzez łączenie ze sobą przylegających do siebie małych jednostek o podobnych cechach środowiska.

Ważną cechą regionalizacji jest to, że pokrywa ona cały obszar (nie pozostawia się „pustych miejsc”, które nie należą do żadnego regionu)

Wyróżnia się dwa typy regionalizacji: regionalizacja od góry regionalizacja od dołu

Regionalizacja od góry wypływa z dążeń państwa i jest wynikiem decentralizacji kompetencji (Francja, Portugalia). Można wyróżnić następujące etapy: kryzys państwa opiekuńczego, dążenie do osiągnięcia większej efektywności, projekty ustroju i delimitacji, konsultacje, referenda, utworzenie regionów.

Regionalizacja od dołu wypływa z realizacji żądań regionalistycznych i konieczności uznania autonomii regionów przez władze centralne. Można zaobserwować następujące procesy: istnienie wspólnot regionalnych, osiągnięcie świadomości regionalnej, pojawienie się pragnienia odrębności (regionalizacji, autonomii, separatyzmu), lobbing na rzecz regionalizacji, projekty ustroju i delimitacji, konsultacje, referenda, utworzenie regionów.

Zalety regionalizacji 1.Rozwój kultury danego regionu dzięki przeznaczeniu funduszy unijnych bezpośrednio dla konkretnych regionów. 2.Pojawienie się możliwości decydowania na szczeblu regionalnym. Decyzje dotyczące danego regionu podejmowane są przez jednostki, które najlepiej znają potrzeby i oczekiwania społeczności danego regionu. 3.Wyróżnienie różnic miedzy regionami bogatymi i biednymi, dzięki czemu podział funduszy miedzy poszczególne z nich staje się łatwiejszy.

4.Oddzielenie regionów sprzyja poprawie środowiska naturalnego. Szczególnie zauważalna jest ona w mniejszych regionach. 5.Przyspieszenie rozwoju kraju poprzez równomiernie rozporządzenie funduszami w zależności od potrzeb rozwojowych danego regionu. 6.Promowanie kulturowej różnorodności, co uwidacznia się w poczuciu mieszkańców, że mają większy wpływ na współtworzenie europejskich struktur i praw.

Wady regionalizacji 1.Oddzielenie regionów bogatych od słabo rozwiniętych. Podział na regiony może doprowadzić do szybszego rozwoju jednych regionów, a zacofaniu innych. 2.Zróżnicowanie regionów może stać się powodem migracji do regionów bogatszych, gdzie łatwiej o prace i gdzie wyższy jest standard zabezpieczenia socjalnego. 3.Powstanie tzw. Regionów „wygranych” w związku odgrodzeniem się regionów bogatych od biednych. 4.Pojawienie się bezrobocia szczególnie w biednych regionach, co powoduje utratę bezpieczeństwa socjalnego.

5.Nadmierny rozwój separatyzmu niektórych regionów. 6.Występowanie nacjonalizmu. Regionalizm może być postrzegany jako zagrożenie dla integralności państwa oraz wywoływać reakcję obronną struktur państwowych. 7.Zanieczyszczenie środowiska naturalnego, szczególnie w regionach uprzemysłowionych i dalece rozwiniętych.

Rodzaje regionów

Występują trzy rodzaje regionów (w sensie politycznym): region federalnyregion federalny region autonomicznyregion autonomiczny region administracyjno–samorządowy.region administracyjno–samorządowy.

Region federalny – ma najszerszy zakres kompetencji tj. jednostka składowa państwa wyposażona we władztwo. Tylko część władztwa należy do kompetencji państwa i ten szerszy zakres mieści się w kompetencji federacji. Państwo ma wydzielone kompetencje – dotyczą one obrony państwa i polityki zagranicznej.

Region autonomiczny – na znacznie węższy zakres uprawnień niż federacja. Charakteryzuje się tym, że jest wyposażony w pewien ograniczony zakres kompetencji ustawodawczej. Te kompetencje są ustalone w taki sposób, że kwestie, które wynikają ze specyfiki regionu i mają taki charakter iż nie naruszają stabilności systemu całego państwa są przekazane do kompetencji regionu autonomicznego. Jest to wąski zakres i podlega ona w różnych zakresach kontroli państwa. (Włochy, Hiszpania)

Region administracyjno–samorządowy jest przeważającym modelem w Europie. Charakteryzuje się decentralizacją uprawnień na zasadach określonych w ustawach, nie mają uprawnień do stanowienia prawa. Władza – konsekwencją (skutkiem) pewnej odrębności (cech) występujących na danym obszarze. Występują też przesłanki o niepolitycznym charakterze.

Inne typy regionów: Typy regionów wg. Raportów Komisji Europejskiej regiony peryferyjne, w których dominuje rolnictwo, czyli o niskim poziomie rozwoju, regiony peryferyjne, w których dominuje rolnictwo, czyli o niskim poziomie rozwoju, inne regiony rolnicze, które nie są peryferyjnie położone, inne regiony rolnicze, które nie są peryferyjnie położone, regiony „osierocone”, tj. regiony górnicze, z przemysłem włókienniczym czy stoczniowym, regiony „osierocone”, tj. regiony górnicze, z przemysłem włókienniczym czy stoczniowym, „nowe landy” z byłego NRD, „nowe landy” z byłego NRD, regiony przygraniczne, regiony przygraniczne, regiony o niskiej gęstości zaludnienia (szczególnie północne obszary krajów skandynawskich), regiony o niskiej gęstości zaludnienia (szczególnie północne obszary krajów skandynawskich), regiony konurbacyjne, charakteryzujące się wysokim poziomem bezrobocia. regiony konurbacyjne, charakteryzujące się wysokim poziomem bezrobocia.

Dziękuję za uwagę