Ubezpieczenie społeczne (organizacja systemu ubezpieczeń społecznych, zasady konstrukcyjne, podleganie) Podstawy prawa zabezpieczenia społecznego

Ubezpieczenie społeczne stanowi system zagwarantowanych ustawowo i związanych z pracą świadczeń o charakterze roszczeniowym, pokrywających potrzeby wywołane przez zdarzenia losowe lub inne zrównane z nimi zdarzenia, spełnianych przez zobowiązane do tego instytucje oraz finansowanych na zasadzie bezpośredniego lub pośredniego rozłożenia ciężaru tych świadczeń, w całości lub co najmniej w poważnej mierze na zbiorowość osób do nich uprawnionych. Wacław Szubert

 Ubezpieczenia społeczne cechuje występowanie:  składki;  wspólnego funduszu;  oznaczonego ryzyka;  szkody;  pokrycia szkody (świadczenia).

W przypadku techniki ubezpieczeniowej kluczowe znaczenie ma pojęcie ryzyka socjalnego. Ubezpieczenie społeczne, co do zasady nie chroni samego zdarzenia losowego, np. choroby, ale skutki tych zdarzeń w zakresie zdolności do zdobywania środków utrzymania. Dopiero te skutki są zdarzeniami ubezpieczeniowymi, czyli zdarzeniami, których zajście powoduje obowiązki po stronie ubezpieczyciela (tzw. ryzyko ubezpieczeniowe).

Cechą ubezpieczenia społecznego jest schematyzm prawa do świadczeń.

Reforma systemu ubezpieczeń społecznych

Założenia reformy: założenie „systemowości” ubezpieczeń społecznych; założenie „kompleksowości” ubezpieczeń społecznych; założenie powszechności ubezpieczeń społecznych; założenie ograniczonego zakresu przedmiotowego ubezpieczeń społecznych; założenie obowiązkowego charakteru ubezpieczeń społecznych; założenie większego powiązania świadczeń (ich wysokości) ze składką.

Prawo ubezpieczenia społecznego nie jest w Polsce skodyfikowane: opiera się na ustawie matce – z dnia 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych i trzech ustawach dotyczących poszczególnych rodzajów ubezpieczeń:  ustawie z dnia 17 grudnia 1998 o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych;  ustawie z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa;  ustawie z dnia 30 października 2002r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Przewidziane w ustawach świadczenia możemy podzielić ze względu na:  formę - pieniężne i w naturze oraz  z punktu widzenia czasu trwania prawa do świadczeń na: okresowe (długoterminowe i krótkoterminowe) i jednorazowe.

Świadczenia przysługujące z tytułu ryzyk związanych ze stanem zdrowia (chorobą lub kalectwem) lub ze śmiercią ubezpieczonego możemy podzielić z punktu widzenia okoliczności w jakich doszło do wystąpienia danego zdarzenia. Jeśli okoliczności te mają związek z pracą (działalnością) ubezpieczonego to mówimy o świadczeniach wypadkowych, pozostałych sytuacjach są to świadczenia z tzw. ogólnego stanu zdrowia.

Świadczenia mają charakter odpłatny (ze składki) i przysługują z tytułu zajścia ubezpieczonego ryzyka, ale po spełnieniu się warunków nabycia prawa.

Zasady konstrukcyjne systemu ubezpieczenia społecznego

Zasada powszechności Objęcie obowiązkiem ubezpieczenia osób pozostających w zatrudnieniu i osób których sytuacja faktyczna i prawna jest analogiczna do sytuacji osób pozostających w zatrudnieniu, mających stałe źródło dochodu.

Zasada przymusu Obowiązek objęcia ubezpieczeniem wynika z ustawy, jest niezależny od woli jednostki (zob. np. art. 6 ustawy systemowej). Dobrowolne ubezpieczenie społeczne ma charakter wyjątkowy

Zasada automatyzmu Obowiązek ubezpieczenia powstaje z chwilą nawiązania stosunku prawnego, z którym ustawa łączy obowiązek podlegania ubezpieczeniom społecznym (zob. art. 13 ustawy systemowej).

Zasada odpłatności Wyraża się w odpłatnym charakterze świadczeń związanym z obowiązkiem odprowadzania składek.

Zasada równego traktowania Nie oznacza jednolitego traktowania, zróżnicowanie dopuszczalne, jeśli jest usprawiedliwione (tzw. dyskryminacja pozytywna), Samodzielna podstawa prawna wszczęcia przed sądem sprawy o roszczenia z ubezpieczenia społecznego z tytułu naruszenia zasady równego traktowania.

Organizacja systemu ubezpieczeń społecznych  Zakład Ubezpieczeń Społecznych,  Otwarte Fundusze Emerytalne,  płatnicy składek.

ZUS  państwowa jednostka organizacyjna, posiadająca osobowość prawną,  działająca na podstawie ustawy,  składająca się z centrali i terenowych jednostek organizacyjnych,  organy(Prezes, Zarząd, Rada Nadzorcza),  wykonuje zadania powierzone ustawą systemową oraz określone na podstawie innych ustaw, a także inne zadania zlecone z zakresu zabezpieczenia społecznego.

OFE  ustawa z dnia 28 sierpnia 1997r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych,  przedmiot działalności: gromadzenie środków pieniężnych pochodzących ze składki płaconej przez ubezpieczonego (2.92%)i ich lokowanie, z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu emerytury po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego oraz emerytury częściowej, lub okresowej emerytury kapitałowej.

Płatnik składek Osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna zobowiązana do: zgłaszania do ubezpieczenia oraz comiesięcznego naliczania, pobierania i przekazywania składek do ZUS, realizacji prawa do tzw. świadczeń krótkoterminowych.

Ubezpieczony Osoba fizyczna podlegająca przynajmniej jednemu rodzajowi ubezpieczenia społecznego.

Tytuł ubezpieczenia Stosunek prawny lub określona sytuacja faktyczna, z którą ustawa łączy obowiązek podlegania ubezpieczeniom społecznym lub stwarza taką możliwość.

Zakres obowiązku ubezpieczenia społecznego

Zakres przedmiotowy obowiązku ubezpieczenia społecznego Podział ubezpieczeń na cztery działy według rodzaju chronionego ryzyka tj.  ubezpieczenie emerytalne  rentowe  chorobowe  wypadkowe

Zakres podmiotowy obowiązku ubezpieczenia społecznego

Ubezpieczeniom społecznym podlega się:  obowiązkowo (art. 13 ustawy systemowej)  lub dobrowolnie (art. 14 ustawy systemowej)

Zasady podlegania ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu art. 6 ust. 1 ustawy systemowej zasada terytorialności - powiązanie stosunku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego z zatrudnieniem na terytorium RP, wyjątek art. 8 ust. 14 ustawy systemowej.

Wyłączenia z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego dokonane przez ustawodawcę: w sposób wyraźny :  sędziowie art. 91 § 9 i art. 100 § 2 i 5 PrUSP;  prokuratorzy art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy systemowej;  rolnicy i niektórzy obywateli państw art. 5 ustawy systemowej;  uczniowie gimnazjum, szkół ponadgimnazjalnych, szkół ponadpodstawowych lub studenci - na zasadach przewidzianych w art. 6 ust. 4 ustawy systemowej.

albo przez niewymienienie określonych grup osób na zamkniętej liście ubezpieczonych, np.:  osoby świadczące usługi bez wynagrodzenia (w tym jako wolontariusze);  utrzymujące się z wykonywania umowy o dzieło.

Obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają (art. 6 ust. 1 ustawy systemowej) m.in.:  pracownicy;

Jeżeli pracownik spełnia kryteria określone dla osób współpracujących, o których mowa w ust dla celów ubezpieczeń społecznych jest traktowany jako osoba współpracująca. (art. 8 ust. 2, art. 8 ust. 11 ustawy systemowej)

Status osoby współpracującej wymaga łącznego spełnienia dwóch warunków:  pozostawania z krewnym lub powinowatym we wspólnym gospodarstwie domowym;  współpracy z krewnym/powinowatym prowadzącym pozarolniczą działalność lub wykonującym umowę zlecenia/ agencyjną.

Za pracownika, w rozumieniu ustawy, uważa się także:  osobę wykonującą pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy,  lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy (art. 8 ust. 2a ustawy systemowej).

Obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego objęte są także:  osoby wykonujące pracę nakładczą;  członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych;  osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia;  osoby prowadzącymi pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące;  posłowie i senatorowie pobierający uposażenie oraz posłowie do Parlamentu Europejskiego;  osoby pobierające stypendium sportowe;  pobierający stypendium słuchacze Krajowej Szkoły Administracji Publicznej;  duchowni;  funkcjonariusze Służby Celnej;  osoby przebywające na urlopach wychowawczych lub pobierające zasiłek macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego.

Osoby, które mają co najmniej półroczny staż ubezpieczeniowy bezpośrednio przed okresem sprawowania opieki nad dzieckiem:  finansowanie z budżetu składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe i zdrowotne;  wiek dziecka: nie dłużej niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 rok życia i odpowiednio 18 lat (dziecko niepełnosprawne);  długość urlopu wychowawczego odpowiednio do 3 i 6 lat.

 zaprzestanie lub zawieszenie w okresie sprawowania opieki prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej albo zaprzestanie wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z KC stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo współpracy przy prowadzeniu działalności lub wykonywaniu zlecenia, oraz osoby duchowne.  podleganie z tych tytułów nieprzerwanie ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym bezpośrednio przed dniem rozpoczęcia sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem i opłacanie składki na te ubezpieczenia.

 prawo do objęcia obowiązkowymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi przysługuje jednemu z rodziców, pod warunkiem że drugi rodzic nie jest objęty ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z tego tytułu albo ubezpieczeniami określonymi w art. 6 ust. 1 pkt 19 (urlop wychowawczy) lub art. 6b.

Osoby dotychczas nieubezpieczone lub ze stażem ubezpieczeniowym bezpośrednio przed sprawowaniem opieki nad dzieckiem krótszym niż 6 miesięcy:  finansowanie z budżetu składki na ubezpieczenie emerytalne;  Prawo do objęcia obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym przysługuje jednemu z rodziców, pod warunkiem że drugi rodzic nie jest objęty ubezpieczeniem emerytalnym z tego tytułu albo ubezpieczeniami określonymi w art. 6 ust. 1 pkt 19 (urlop wychowawczy) lub art. 6a.

 wiek dziecka: nie dłużej niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 rok życia i odpowiednio 18 lat (dziecko niepełnosprawne);  długość urlopu wychowawczego: odpowiednio do 3 i 6 lat (dziecko niepełnosprawne).

Ubezpieczenie na wniosek (dobrowolne) wyróżnia się tzw. dobrowolność: samoistną ; wtórną, związaną (w przypadku ubezpieczenia chorobowego).

Dobrowolność „wtórna” np. art. 9 ust. 2 ustawy systemowej

Dobrowolność „samoistna” Prawo do dobrowolnego objęcia ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi przysługuje osobom, które nie spełniają warunków do objęcia tymi ubezpieczeniami obowiązkowo (art. 7 ustawy systemowej)

Objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem (art. 14 ust. 1 ustawy systemowej)

Dobrowolne ubezpieczenie społeczne ustaje:  ex lege (art. 14 ust. 2 pkt 2 i 3 ustawy systemowej)  na wniosek ubezpieczonego (art. 14 ust.2 pkt 1 ustawy systemowej).

Zakres podmiotowy ubezpieczenia chorobowego (art. 11 ustawy systemowej)

Dobrowolność „związana” Art. 11 ust. 2 (w ubezpieczeniu chorobowym)

Zakres podmiotowy ubezpieczenia wypadkowego (art. 12 ustawy systemowej)