Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska 2.13. Ptaki Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska

Zdolność latania Najbardziej charakterystyczną cechą ptaków jest zdolność aktywnego lotu. Zdarzają się jednak wyjątki. Ptaki, które nie latają to struś, kazuar, emu, kiwi. Określa się je nazwą nieloty. Opanowanie umiejętności latania wymaga wielu przystosowań dotyczących budowy wewnętrznej, w tym przekształceń w obrębie szkieletu, układu pokarmowego, wydalniczego, rozwoju narządów zmysłów. dotyczących budowy zewnętrznej, np. pokrycia ciała piórami, które są zróżnicowane ze względu na pełnione funkcje.

Stałocieplność Możliwość przemieszczania się i stałocieplność pozwoliły ptakom zasiedlić niemal wszystkie strefy klimatyczne. Stałocieplność to właściwość, która pozwala ptakom na utrzymanie określonej temperatury ciała, niezależnie od temperatury otoczenia. Wynosi ona u różnych gatunków 33 do 44oC, co pozwala im na aktywne życie przy niskich temperaturach, nawet w okolicach biegunów. Stałocieplność wymaga intensywnej przemiany materii, dużego zapotrzebowania energetycznego, a więc dużej ilości pożywienia. Utrzymanie stałej temperatury ciała ułatwia ptakom pokrycie ciała piórami, które stanowią izolację termiczną.

Rodzaje piór Cechą odróżniającą ptaki od innych zwierząt jest obecność piór. Pióra umożliwiają lot oraz chronią ciało ptaka przed utratą ciepła. Ze względu na budowę i funkcję wyróżniamy pióra: puchowe – miękkie i puszyste, zatrzymują warstwę ogrzanego powietrza przy skórze ptaka okrywowe- nadają ciału ptaka opływowy kształt lotki w skrzydłach i sterówki w ogonie umożliwiają lot i zmiany jego kierunku

konstrukcji chorągiewki) Budowa pióra promień promyk stosina stosina oś pióra haczyki (zapewniają trwałość konstrukcji chorągiewki) dutka chorągiewka

Budowa pióra Lotki i sterówki: Pióra okrywowe: zbudowane są z rurkowatej stosiny, od której odchodzą na boki liczne promienie, tworzące chorągiewkę pióra. sąsiednie promienie łączą się ze sobą za pomocą specjalnych wyrostków: haczyków i promyków. Dzięki temu powierzchnia chorągiewki nie przepuszcza powietrza. ułożone dachówkowato chorągiewki lotek tworzą właściwą powierzchnię lotną. Pióra okrywowe: zbudowane są podobnie jak lotki i sterówki. mają za zadanie osłaniać delikatne pióra puchowe.

Gruczoł kuprowy W cienkiej skórze ptaków znajduje się niewiele gruczołów. W okolicy ogona, u większości ptaków, znajduje się gruczoł kuprowy, którego tłusta wydzielina rozprowadzana jest na piórach przy pomocy dzioba i zabezpiecza je przed zmoczeniem. Szczególnie dobrze rozwinięty gruczoł kuprowy jest u ptaków związanych ze środowiskiem wodnym.

Pierzenie się ptaków Na ciele ptaka wielkości łabędzia znajduje się około 25 tysięcy piór. Najwięcej jest piór okrywowych. Najsłabiej opierzonym miejscem na ciele ptaka jest brzuch, ponieważ ptak musi przekazać swoje ciepło podczas wysiadywania jaj. Wtedy też część piór wypada, tworząc tzw. plamę lęgową. Mniej piór jest też pod pachami, aby nie przeszkadzały w poruszaniu skrzydłami. Corocznie ptaki wymieniają dużą część piór - pierzą się - co jest dużym obciążeniem dla organizmu i zagrożeniem dla ptaka. Niektóre w trakcje pierzenia się tracą zdolność lotu i stają się bezbronne. PIERZENIE SIĘ PTAKÓW - jest to okresowa zmiana upierzenia ptaków, zachodzi z reguły 1-2 razy w roku (drapieżne, wróblowate) lub co 2 lata (żurawie, ptaki brodzące); może być całkowita (np. żurawie zrzucają jednocześnie wszystkie lotki i są przez kilka tygodni niezdolne do lotu, występuje także u pingwinów) lub tylko częściowa i stopniowa (np. u gołębi), wiosną pierzenie się jest związane z okresem godowym, latem lub zimą stanowi przejaw dostosowania się do warunków klimatycznych; w okresie pierzenia się zachodzi wzmożona przemiana materii i następuje wzrost aktywności tarczycy.

Przystosowania ptaka do lotu SZKIELET Kończyny przednie przekształcone są w skrzydła. Kości skrzydeł są tak połączone ze szkieletem, że mogą poruszać się tylko w jednej płaszczyźnie. Liczne kości są w wewnątrz wypełnione powietrzem (pneumatyczne). Czaszka jest cienkościenna. Całkowita redukcja uzębienia zmniejsza ciężar czaszki. Kręgi w obrębie tułowia są zrośnięte, co wzmacnia i usztywnia ciało podczas lotu. Grzebień mostka jest miejscem przyczepu silnych mięśni poruszających skrzydłami. Pas barkowy tworzą duże i masywne kości krucze, obojczyki zrośnięte w kształt litery V.

Przystosowania ptaka do lotu NARZĄDY ZMYSŁÓW Ptaki mają bardzo dobry wzrok, który pomaga im zdobywać pokarm, w porę dostrzegać niebezpieczeństwo i doskonale orientować się podczas lotu. Wzrok jest szczególnym zmysłem tych zwierząt. Ptak, aby dokładnie przyjrzeć się obserwowanemu obiektowi, tak obraca głowę aby patrzeć jednym okiem. Oko obserwuje wówczas obiekty w polu obejmującym kąt 150°. Patrząc zaś dwoma oczami wykrywa przede wszystkim ruch. Dzięki ruchom głowy może obserwować całą przestrzeń wokół siebie. Jest to przystosowanie bardzo przydatne podczas polowania gdy ptak nieruchomo czatuje na ofiarę na swoim łowisku. Dobrze wykształcony słuch pozwala zlokalizować ofiary i wrogów, a także rejestrować sygnały od osobników własnego gatunku i na nie odpowiadać. Ptaki z reguły maja słaby węch.

Przystosowania ptaka do lotu PODWÓJNE ODDYCHANIE Ptaki potrzebują bardzo dużo energii aby latać. Komórki mięśni muszą więc być bardzo dobrze zaopatrzone w tlen. Układ oddechowy ptaków funkcjonuje bardzo sprawnie. Podczas oddychania powietrze wypełnia nie tylko płuca o dużej powierzchni wymiany gazowej, ale także worki powietrzne, mieszczące się w ciele ptaka. Dzięki temu świeże powietrze przepływa przez płuca przy wdechu i wydechu jest bogate w tlen, co zapewnia sprawną wymianę gazową.

Inne przystosowania do lotu Ptaki nie posiadają pęcherza moczowego, który bardzo utrudniałby wznoszenie się. Szkodliwe produkty przemiany materii są wydalane w postaci kryształków kwasu moczowego wraz z kałem.

Odżywianie się ptaków Ptaki odżywiają się różnorodnym pokarmem. Wykazują przystosowania do odpowiedniego odżywiania się. Drapieżne ptaki mają zakrzywiony dziób, mocne skrzydła i ostre szpony. W polowaniu pomaga im doskonały wzrok. Ptaki o długich, cienkich nogach wyszukują pokarm w płytkiej wodzie. Ptaki odżywiające się nasionami np. gil, jemiołuszka mają masywne dziobyprzystosowane do ich rozłupywania. Kolibry, wypijające nektar z kwiatów, mają długie i cienkie dzioby. Ptaki o spłaszczonych, szerokich dziobach, np. kaczki, odcedzają pożywienie z wody. W pewnych okresach, typowi roslinożercy, nie gardzą pokarmem mięsnym, np. wróbel, uznawany za ziarnojada, wiosną łowi chrabąszcze, larwy stonki ziemniaczanej oraz gąsienice, którymi karmi młode. Sposób zdobywania pokarmu jest charakterystyczny dla gatunku. Sokół spada na ofiarę lotem nurkującym, Pustułki zawisają w powietrzu, wypatrując zdobyczy.

Opis: Dzioby ptaków: A) orzeł, B) sęp, C) bażant, D) cyranka, E) czapla, F) gil, G) wróbel, H) krzyżodziób, I) kszyk Autor: Dzwonkowski Robert

Ptaki nie mają zębów, więc… Ptaki nie mają zębów, więc połykają pokarm w całości. Magazynują go i przygotowują do trawienia w rozszerzeniu przełyku, zwanym wolem. Funkcję zębów u ptaków roślinożernych zastępuje praca umięśnionych ścian żołądka, które rozcierają pokarm za pomocą połykanych specjalnie przez ptaki kamyków. Około 300 gatunków ptaków drapieżnych, w tym sowy, czaple, mewy, jastrzębie połykają swoje ofiary w całości a następnie pozbywają się części nie nadających się do strawienia w postaci tzw. wypluwek.

Badaniem zachowania zwierząt zajmuje się nauka – etologia. Zaloty U wielu ptaków okres składania jaj jest poprzedzony zalotami. Samce eksponują swoje walory, stroszą piękne pióra i starają się przypodobać samicy. U niektórych gatunków zaloty są bardzo widowiskowe. Samce wykonują rytualne tańce, wydają niezwykłe dźwięki, a nawet składają podarunki. Takie zachowania nazywamy tokami (na zdjęciu toki u żurawi). Ptaki łączą się w pary na okres rozrodczy albo na dłużej, czasami na całe życie. Przed złożeniem jaj przygotowują gniazdo, którego budowa jest charakterystyczna dla danego gatunku. Zdecydowana większość ptaków wysiaduje jaja. Prawie wszystkie ptaki opiekują się swoim potomstwem. Badaniem zachowania zwierząt zajmuje się nauka – etologia.

Rozmnażanie się ptaków Ptaki są jajorodne. Zapłodnienie jest wewnętrzne. Zapłodniona komórka jajowa zostaje otoczona osłonami jajowymi. Samica składa zapłodnione jaja w specjalnie przygotowanym w tym celu gnieździe. Liczba jaj, ich wielkość, kolor, kształt są cechą gatunkową ptaków.

U niektórych ptaków bardzo wyraźnie jest zaznaczony dymorfizm płciowy

Budowa jaja W jaju ptaka właściwą komórkę jajową stanowi żółtko. Na jego biegunie widoczna jest tarczka zarodkowa, z której rozwinie się zarodek. Żółtko otoczone jest przez płynną warstwę zapasów wody i białek, czyli białko, oraz błony ochronne, czyli osłony pergaminowe. Zewnętrzną warstwą jaja jest wapienna, porowata skorupa. Pełni funkcję ochronną, chroni przed: urazami mechanicznymi, wyschnięciem, drobnoustrojami, Pozwala na rozwój zarodka: umożliwia wymianę gazową, stanowi zapas budulca dla szkieletu rozwijającego się w jaju pisklęcia.

Owodniowce Ptaki są owodniowcami. Rozwój zarodka ptaka odbywa się wewnątrz osłon jajowych. Zarodki ptaków, podobnie jak zarodki gadów, wytwarzają błony płodowe : kosmówkę, omocznię i owodnię. W celu zapewnienia rozwijającym się zarodkom stałej temperatury ptaki wysiadują jaja. U wielu gatunków rodzice wysiadują je na zmianę W zależności od samodzielności wykluwających się piskląt wszystkie ptaki dzielimy na: Gniazdowniki, zagniazdowniki.

Gniazdowniki pisklęta są ślepe, nagie, nie potrafią samodzielnie zdobyć pożywienia, muszą być otoczone w gnieździe opieką rodziców, przykłady: ptaki drapieżne, wróblowate, jaskółki, dzięcioły, gołębie.

Zagniazdowniki pisklęta są pokryte piórami i widzą tuż po wykluciu, pomimo znacznie większej samodzielności ich rodzice także opiekują się potomstwem, ich gniazda służą tylko do wysiadywania jaj, są więc zbudowane mniej misternie przykłady: kaczki, gęsi, kury.

Wędrówki ptaków Wiele gatunków ptaków żyje w stadach, co zapewnia poszczególnym osobnikom lepszą ochronę przed drapieżnikami. również w stadach niektóre gatunki odbywają długie wędrówki, nazywane migracjami. Przyczyną migracji jest zmiana warunków klimatycznych środowiska i związana z tym niedostępność pokarmu. Żurawie, czaple i gęsi wędrują zawsze kluczem. Silniejsze ptaki tworzą początek klucza, natomiast najsłabsze lecą z tyłu. Pozwala im to na znaczną oszczędność energii, ponieważ unoszą się na prądach powietrza utworzonych przez skrzydła silniejszych osobników. Podczas migracji ptaki obierają kierunek za pomocą swoistego kompasu w mózgu, a także wykorzystując położenie gwiazd.

Szlaki wędrówek bociana białego

Obrączkowanie Powszechnie wykorzystywanym sposobem uzyskiwania informacji o wędrówkach ptaków jest ich obrączkowanie. Niewielka, lekka, metalowa obrączka zakładana na nogę nie utrudnia ptakowi życia. Każda obrączka ma wytłoczony skrócony adres miejsca obrączkowania oraz kod literowo- cyfrowy. Kod ten charakteryzuje ptaka i pozwala go zidentyfikować przy powtórnym schwytaniu lub podczas obserwacji. Zbierając dane, można uzyskać informacje o trasach wędrówek, miejscach zimowania i losach ptaka. Obejrzyj film i posłuchaj rozmowy miłośników ptaków: http://images.google.pl/imgres?imgurl=http://s.v3.tvp.pl/images/3/1/3/uid_31372bdda8c54b4d81bc3e260451401c_width_450_play_0_pos_3_gs_0.jpg&imgrefurl=http://www.tvp.pl/wiedza/serwisy/przyroda/borem-lasem/wideo/obraczkowanie-ptakow&usg=__wzS_3IPvIAN38BW_N1k6kTmt-cg=&h=369&w=450&sz=20&hl=pl&start=6&sig2=ANRU2lCxQU4MWfSRr_-XVA&tbnid=_b6Els5c_S1LWM:&tbnh=104&tbnw=127&prev=/images%3Fq%3Dobr%25C4%2585czkowanie%2Bptak%25C3%25B3w%26gbv%3D2%26hl%3Dpl%26sa%3DG&ei=UFYlS9ODC9e2sgbB25yACA

W 2005 r przystąpiliśmy do koordynowanego przez Holendrów Stichting Werkgroep Grauwe Kiekendief międzynarodowego projektu znakowania błotniaka łąkowego kolorowymi obrączkami. Kody na obrączkach zawiraja dwie litery (np. AA) lub litere i cyfrę (np A1) i mają kolor czarny (Holandia, Polska, Słowacja) lub biały (Dania, Niemcy, Białoruś). Kolory stosowane w poszczególnych krajach: Polska – AA Holandia – AA Niemcy (Wschodnia Fryzja) – AA (Dolna Saksonia) – AA Dania – AA Białoruś – AA Słowacja – AA Hiszpania 2AA (kod alfanumeryczny na białym tle) Każdemu ptakowi zakładane są dwie obrączki: metalowa oraz kolorowa. Znakowanie błotniaka łąkowego kolorowymi obrączkami umożliwi identyfikację osobników oraz przyczyni się do poznania trasy migracji polskiej populacji. Kod umieszczony na obrączce można odczytać (za pomocą lunety) u siedzącego ptaka z odległości 200 m.

Gdy znajdziesz ptaka z obrączką… O tym, czy informacja o znalezieniu ptaka z obrączką trafi do centrali obrączkowania, w dużej mierze decyduje to, czy potencjalny znalazca wie, co zrobić z takim ptakiem. Informacje o stwierdzonym obrączkowanym ptaku można zgłaszać nie tylko listownie, ale też z wykorzystaniem poczty elektronicznej na adres >>>ring@stornit.gda.pl<<<, telefonicznie, a także przy pomocy specjalnego formularza na stronie internetowej >>>www.stornit.gda.pl/formobr.html<<<. Bez względu jednak na to, jaką formę zgłoszenia znalazca wybierze, należy pamiętać, aby podać następujące dane: tekst i numer widoczny na obrączce, jeśli ptak jest martwy, należy dołączyć obrączkę, jej odcisk lub zdjęcie (na żądanie obrączka zostanie zwrócona), datę znalezienia, schwytania lub obserwacji, miejsce znalezienia, schwytania lub obserwacji, stan ptaka w chwili stwierdzenia (np. zdrowy, ranny, świeży martwy, martwy w rozkładzie), przyczynę śmierci lub zranienia ptaka, jeśli można ją określić, los ptaka po schwytaniu (np. wypuszczony, przetrzymywany do następnego dnia), gatunek ptaka, jeśli znalazca potrafi określić, imię, nazwisko i adres kontaktowy znalazcy, w celu poinformowania o okolicznościach zaobrączkowania stwierdzonego ptaka.

Informacje pochodzą ze strony: W ostatnich latach do krajowej centrali obrączkowania ptaków w Gdańsku trafia średnio 13 - 15 tysięcy wiadomości powrotnych rocznie, a cała baza danych zawiera obecnie ponad 170 tysięcy stwierdzeń. Tym niemniej dla bardzo wielu gatunków liczba uzyskanych wiadomości powrotnych jest jeszcze zbyt mała, aby przeprowadzić bardziej szczegółowe analizy. Dlatego apel z 1938 roku skierowany przez ówczesnego kierownika Stacji Prof. Władysława Rydzewskiego do Starostw Powiatowych, Urzędów Gmin, policji, leśników, myśliwych i nauczycieli, brzmiący: ,,jeśli znajdziesz ptaka z obrączką, powiadom o tym Stację" jest nadal aktualny. Tomasz Mokwa Autor kieruje pracą krajowej centrali obrączkowania ptaków. Strona Polskiej Stacji Ornitologicznej: www.stornit.gda.pl Informacje pochodzą ze strony: http://images.google.pl/imgres?imgurl=http://www.knb.uni.opole.pl/biblioteka/1.%2520przyklady%2520obraczek%2520stosowanych%2520w%2520Polsce.jpg&imgrefurl=http://www.knb.uni.opole.pl/show.php%3Fid%3D12&usg=__HhR2YF3FdHee39sej0XVt9ct7PQ=&h=282&w=400&sz=11&hl=pl&start=17&sig2=bq3MGx5lDxioY3XXK3imjA&tbnid=AfwXCHrTjGnhTM:&tbnh=87&tbnw=124&prev=/images%3Fq%3Dobr%25C4%2585czkowanie%2Bptak%25C3%25B3w%26gbv%3D2%26hl%3Dpl%26sa%3DG&ei=UFYlS9ODC9e2sgbB25yACA

Przegląd ptaków różnych środowisk Lasy i zadrzewienia śródpolne: dzięcioły, słowiki, drozdy, wilga, sikora Pola uprawne: przepiórka, myszołów, pliszka siwa, skowronek Miasto: jerzyk, kopciuszek, pustułka, rudzik Wody: kaczki, perkozy, zimoodek, łabędź, żuraw,bocian

Znaczenie ptaków Dla gospodarki człowieka ogromne znaczenie ma aktywność ptaków owadożernych (sikory, szpaki), które są naszymi sprzymierzeńcami w walce ze szkodnikami lasów. Ptaki utrzymują równowagę biologiczną w przyrodzie. Ptaki mogą powodować szkody w gospodarce. Niektóre z nich, np. kuropatwy niszczą uprawy, wyjadają ziarno. Inne, np. szpaki są utrapieniem sadowników. Jeszcze inne, np. kormorany nieraz drastycznie ograniczają liczbę ryb w zbiornikach wodnych. Są ważnym składnikiem pożywienia, dostarczają mięsa, jaj, piór.

Zadania Podaj dwa kraje, które są celem wędrówki „polskiego” bociana białego. Wróć do slajdu nr 14. Podaj nazwę ptaka oznaczonego literą H i określ, czym się on odżywia. Wymień po dwa gatunki gniazdowników i zagniazdowników. Wyjaśnij, dlaczego kura połyka kamienie. Podaj cechę ptaków, która umożliwiła im życie na wszystkich kontynentach.

Źródła J. Loritz-Dobrowolska i wsp.,Biologia 1,Operon,2009r. E. Kłos i wsp., Ciekawa biologia1,WSiP, 2002r. B.Klimuszko, Żak, 2009r. B.Klimuszko, Żak,2001r. H.Lach,J.Ślósarczyk, Nowa Era, 1994r. Z.Sendecka i wsp., Vademecum, Operon, 2008r. E.Pyłka-Gutowska,E.Jastrzębska, Bliżej biologii 1, WSiP, 2009r. D.Cichy,I.Żeber-Dzikowska, Biologia 1, DEBIT, 1999r. B.Potocka,W.Górski, Biologia 1, MAC Edukacja S.A.,2002r.