(łac. universalis - powszechny; średniowieczne universalia – powszechniki) ogóły występujące w poznaniu: pojęcia ogólne, odpowiadające im nazwy, a także ogóły - przedmioty. (łac. universalis - powszechny; średniowieczne universalia – powszechniki) ogóły występujące w poznaniu: pojęcia ogólne, odpowiadające im nazwy, a także ogóły - przedmioty.

Zagadnienie uniwersaliów: w jaki sposób to, co ogólne odnosi się do tego, co jednostkowe? – powstaje stąd, że empirycznie dany nam świat składa się z przedmiotów jednostkowych, natomiast w naukach poszukuje się wiedzy formułowanej za pomocą pojęć ogólnych. Ogół może wystąpić: w języku jako nazwa ogólna (wyrażenie, które na mocy swego znaczenia ma więcej niż jeden desygnat). w świadomości jako pojęcie ogólne (przedstawienie myślowe, które można odnieść do więcej niż jednego przedmiotu). w sferze transcendentnej względem języka i świadomości (jako obiektywnie istniejący przedmiot ogólny, idea).

Koncepcja uniwersaliów wywodzi się z Platońskiej koncepcji ludzkiego poznania związanego z ideami. Idee miały być przedmiotem poznania ogólnego, koniecznego i stałego (niezmiennego), co miało konstytuować poznanie pojęciowe jako poznanie wartościowe. Jako trwały typ ludzkiego poznania sugerowały realność idei jako przedmiotów, których ogólny sposób istnienia jest zgodny ze sposobami racjonalnego poznania. Taki sam sposób poznania i taki sam sposób istnienia idei zdawał się gwarantować prawdziwość poznania, w myśl sformułowania Parmenidesa, że „myśleć i to, co się myśli, jest tym samym”. Arystoteles mówiąc o ideach Platona, wskazał, że sposób bytowania i sposób rozumowego poznania nie są tym samy. Ogólność pojęciowego poznania rzeczy jednostkowych nazwał uniwersaliami: „universale jest czymś jednym w wielu i o wielu”. Piotr Abelard chciał odrzucić ontologiczne universale, uznając, że w rzeczach samych nie ma żadnej wspólnoty natury – „tego rodzaju uniwersalność przypisujemy tylko samym nazwom”. Podstawą uniwersalności nazw jest w rzeczy ich podobieństwo, zw. stanem. Abelard sprowadził stan orzekania uniwersaliów do psychologicznej konceptualizacji, gdyż chodziło mu o utworzenie obrazu, który mógłby być orzekany o wielu, wskutek urobienia sobie sensu „wielu do siebie podobnych”. Podobieństwo do siebie wielu rzeczy, o których można wytworzyć wspólny obraz (wyobrażenie – pojęcie), staje się podstawą do wspólnego orzekania uniwersaliów.

Stanowisko Jana Dunsa Szkota uznające najogólniejsza naturę bytu, którą można pojąć jedynie jako wewnętrzną niesprzeczność, opierającą się na uniwersalnej i jednoznacznej koncepcji bytu, umożliwiającą poznanie metafizyczne – sięga do Awicenniańskiego rozumienia natury, którą, opierając się na tekstach Arystotelesa, pojął trojako: 1.jako naturę pierwszą, czyli konkret jednostkowy, substancjalny; 2.jako naturę, czyli substancję drugą, będącą abstrakcyjnym pojęciem utworzonym przez myśl o naturze pierwszej; 3.koncepcja natury trzeciej nawiązująca do arystotelesowskiej – substancji jako przedmiotu definicyjnego poznania. Wg Wilhelma Ockhama, uniwersale to nic innego, jak istniejąca w intelekcie realna myśl, przez którą rzeczy są myślane. Ono, jako rzecz, jest przypadłością duszy, a jako uniwersale może być orzekane o wielu: „[…] wedle tej opinii trzeba powiedzieć, że każde uniwersale i rodzaj najogólniejszy jest rzeczywiście rzeczą jednostkową, istniejącą jako rzecz określonego rodzaju, a jednak jest uniwersalną w orzekaniu nie o sobie, lecz o rzeczach, które oznacza”. Spór o naturę uniwersaliów – realistyczną lub nominalistyczną – kończący średniowiecze nominalizmem Wilhelma Ockhama, Jana Buriana, Piotra Aureoliego, kontynuowano w czasach nowożytnych; wówczas przybrał postaci: skrajnego realizmu, konceptualizmu a także nominalizmu w ramach analiz ontologicznych, teoriopoznawczych i logicznych. Kartezjusz głosił, że w naszej duszy dostrzegamy niezależnie od nas idee, mające naturę prawdziwą i konieczną. Może o tym świadczyć natura trójkąta: uformowane przez nas przedstawienie trójkąta opiera się nie na empirycznym poznaniu, lecz na obecnej we mnie niezmiennej (koniecznej) i wiecznej idei trójkąta. Przypomina to Platońskie rozumienie idei i pojęć opartych na ideach. W myśli D. Hume`a mamy do czynienia także ze swoistym konceptualizmem w rozumieniu idei ogólnych. Uważał, że „wszystkie nasze idee są skopiowane z naszych impresji”. Impresje są konkretnymi obrazami powstałymi z oddziaływania przedmiotu, a idee są abstraktami tych impresji. Trwający przez stulecia spór o pojęcia ogólne – sposób ich odniesienia do rzeczywistości – przeszedł od skrajnego realizmu, uznającego je za rzeczywistość samą w sobie, związaną z ogólną naturą, do poglądu, że jest to jedynie sposób orzekania o realnie istniejących jednostkach, lecz bez ogólnych podstaw w samych rzeczach.

Najważniejszym ogniwem w średniowiecznym sporze o naturę uniwersaliów, tj. pojęć ogólnych, jest Tomasz z Akwinu. W tekście Akwinata stwierdził, że ogółem, który znajduje się w rzeczy (in re) jednostkowej, jest natura (istota). W Sumie teologicznej wyraźnie podkreślił, że natura rzeczy tkwi tylko w bytach szczegółowych, natomiast to, że może być poznana umysłowo, ujęta w swej ogólności i wyabstrahowana z bytów jednostkowych, należy do intelektu, który jest jedynym podmiotem tak utworzonego ogółu. Analiza wszystkich wypowiedzi Tomasza z Akwinu na temat uniwersaliów dowodzi, że jego stanowisko w tym spornym średniowiecznym problemie można streścić słowami Arystotelesa, wg którego powszechnik jest czymś jednym w wielu i o wielu. Od połowy ubiegłego stulecia toczy się znów dyskusja między nominalistami (W. V. Quinn, N. Goldman), realistami (A. Chuch) i konceptualistami, występującymi z programem konstruktywistycznym (l. Brouwer, A Heyting, P. Lorenzem). Charakterystyczne dla tej dyskusji jest posługiwanie się terminologią logiki matematycznej, co prowadzi do większej niż dawniej precyzacji stanowisk. Umiarkowany realizm reprezentuje w niej I. M. Bocheński. Za tym stanowiskiem opowiadają się obecnie oprócz tomistów ci analitycy, którzy nawiązują do myśli F. Brendana i Husserla (m.in. r. Chisholm) oraz niektórzy filozofujący logicy (S. A. Kripke).

Nominalizm od łac. nomen – nazwa w teorii poznania stanowisko w sporze o Uniwersalia stanowisko nominalne kwestionuje istnienie przedmiotów ogólnych takich jak pojęcia ogólne (np.. człowiek, drzewo, koń), idei, pojęć abstrakcyjnych

Znaczenie nominalizmu 1. Stanowisko uformowane w toku średniowiecznych dyskusji nad problemem uniwersaliów 2. Zbliżone stanowisko charakteryzujące poglądy empirystów XVII i XVIII w. 3. Stanowisko wyłonione w toku debat nad przedmiotami abstrakcyjnymi, nad językiem i jego odniesieniem do rzeczywistości, prowadzonych w filozofii analitycznej

Przedstawiciele  Średniowiecze Roscelin zakonnik z Compiègne Wilhelm Ockham George Berkeley  Współczesność Willard Van Orman Quine

Konceptualizm ( łac. konceptus – pojęcie, wyobrażenie, myśl ) Konceptualizm, w sporze o uniwersalia, to stanowisko, które głosi że pojęcia ogólne istnieją ale tylko w ludzkim umyśle jako ogólne pojęcia przedmiotowe, ogólne. Konceptualiści stoją pomiędzy nominalistami a realistami.

Konceptualizm Wyróżniamy dwa rodzaje konceptualizmu:  konceptualizm psychologiczny  konceptualizm logiczny Przedstawiciele:  Kartezjusz  Immanuel Kant  John Lock

Umiarkowany realizm pojęciowy (łac. Uniwersalis – powszechny, ogólny) Realizm jest to przekonanie o powszechnym wszechobejmującym charakterze zjawisk. Stanowisko zgodnie z którym przedmioty i pojęcia ogólne istnieją realnie i obiektywnie ale do ich istnienia potrzebne jest wsparcie. Pojęcia ogólne nie istnieją niezależnie, istnieją jedynie na podłożu poszczególnych bytów (przedmiotów szczegółowych) i są tych bytów cechami wspólnymi, ogólnymi dla wszystkich poszczególnych przedmiotów.

Przedstawiciele umiarkowanego realizmu Arystoteles – ojciec realizmu umiarkowanego Abelard (twórca sermonizmu) Św. Tomasz

Skrajny realizm pojęciowy Przedstawiciele skrajnego realizmu uważali że wszystkie pojęcia ogólne istnieją w rzeczywistości poza rzeczami jednostkowymi i niezalęznie od nich.

Przedstawiciele skrajnego realizmu Platon (zainicjował skrajny realizm) Filon z Aleksandrii Plotyn Św. Augustyn

George Berkeley (1685 – 1753) Empiryzm w następnej zaraz po Locke’u generacji osiągną postać najbardziej radykalną, a zarazem – związał się z immaterialistyczną metafizyką. Było to dziełem Berkeleya – irlandzkiego filozofa, myśliciela, misjonarza anglikańskiego i biskupa Cloyne. Jakie poglądy mu zawdzięczamy?

Skrajny nominalizm Berkeley dał dążeniom swych empirystycznych poprzedników, a w szczególności Locke’a, postać bardziej skrajną. Skrajność ta objawiła się przede wszystkim w poglądzie na idee ogólne i pojęcia abstrakcyjne. Zaprzeczał pogląd Locke’a stwierdzający, iż pojęcia abstrakcyjne istnieją w umysłach. Mówił: „W umyśle tak samo nie ma nic abstrakcyjnego, jak i poza umysłem”. Nikt na przykład nie ma abstrakcyjnej idei rozciągłości: niepodobna przedstawić sobie „barwy w ogóle”, lecz przedstawiona barwa musi być czerwona, żółta, bądź jakakolwiek inna. Każda idea, jaką posiadamy, jest zupełnie określona i konkretna. Według Berkeleya nie ma ani przedmiotów ogólnych, ani idei ogólnych; ogólne są jedynie wyrazy. W związku z tym poglądem nastąpiło u niego zwężenie terminu „idea”: jest to tylko „wyobrażenie”, gdyż nie ma innych przedstawień niż przedstawienia konkretne, czyli wyobrażenia.

Skrajny sensualizm Rozum jest istotnie właściwy człowiekowi, ale ma za przedmiot wyłącznie sprawy duchowe. Dla poznania ciał jedynym źródłem są zmysły. Jeśli chodzi o ciała, to wiedzieć i postrzegać jest jedno i to damo. Berkeley głosił, iż to tylko istnieje, czego doświadczamy.

Skrajny subiektywizm Berkeley mniemał, iż pierwotne własności, które Locke uważał za obiektywne są również subiektywne; i one także istnieją tylko w umysłach. Podobnie jak barwa istnieje tylko, gdy jest widziana, tak też ruch czy kształt, czy wielkość istnieją tylko wtedy, gdy są postrzegane. Przemawiają za tym trzy argumenty: jakości pierwotne nie występują nigdy w oderwaniu, lecz zawsze w łączności z własnościami wtórnymi, np. kształt łączności z barwą; jeśli więc te są subiektywne, to i tamte nimi być muszą; własności pierwotne są względne, np. wielkość rzeczy i szybkość ruchu zmieniają się w zależności od naszej wobec nich pozycji, są więc związane z umysłem, czyli nieobiektywne; własności pierwotne nie są zawarte w doświadczeniu zmysłowym.

Immaterializm Materia (przeciwstawiona umysłowi) nie istnieje. Idee rzeczy, które mamy w umyśle, nie są – według Berkeleya – wywoływane przez cząsteczki materii wpływające na nasze organy zmysłowe, lecz przez Boga. Świat według niego jest realny, ale immaterialny.

Spirytualizm Immaterializm stanowił niejako połowę filozofii Berkeleya; druga jej połowa była właśnie spirytualistyczna. Aby istniały idee, muszą istnieć umysły, które w sobie te idee noszą; świat składa się więc nie z samych idei, lecz z idei i umysłów. Umysły istnieją samodzielnie i są nosicielami idei: sa prawdziwymi substancjami. Krytyka Berkeleya dotyczy substancji materialnych, ni duchowych. Uniknął jednego realizmu, ale pozostał wierny drugiemu. Poza duchem własnych istnieją też inne duchy, choć o nich nie posiadamy doświadczenia. Nie posiadamy idei duchów, posiadamy natomiast ich pojęcie, tj. nie wyobrażamy ich sobie, lecz je rozumiemy. Jak ciała poznajemy tylko przez zmysły, tak duszę tylko przez rozum. Toteż świat ciał jest przedmiotem nauki, świat duchów – metafizyki.

Miejsce Berkeleya w dziejach filozofii Berkeley był drugim z "wielkiej trójki" oświeceniowych empiryków angielskich. Pierwszym był John Locke, a trzecim David Hume. Był on głównym w dziejach przedstawicielem immaterializmu. Ponadto zasłużył się szeregiem badań specjalnych, jak psychologiczna analiza widzenia przestrzennego. Upamiętnił się również są niezwykle bystrą i ostrą krytyką tradycyjnych pojęć filozofii, jak pojęcia idei abstrakcyjnych, substancji, materii, jakości pierwotnych. To właśnie te nowe definicje i analizy stały się jednymi z podstaw filozofii Immanuela Kanta, G.F. Hegla oraz fenomenologii.

BIBLIOGRAFIA Powszechna encyklopedia filozofii, t.9, red. A. Maryniarczyk, Lublin 2008, s Leksykon filozofii klasycznej, red. J. Herbut, Lublin 1997, s Historia filozofii, t.1-3, W. Tatarkiewicz, Warszawa 2002 Collins dictionary of philosophy, red. wydania polskiego P. Warsiński, Warszawa 1997 Słownik oksfordzki, red. Simon Blackburn