Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Zrównoważona gospodarka wodno-ściekowa (dobre i złe praktyki) mgr inż. Jan Bondaruk Zakład Ochrony Wód Główny Instytut Górnictwa Katowice, r.

Zarządzanie zlewniowe wg RDW Dyrektywa ramowa ustanawia zlewniową procedurę ochrony i kształtowania zasobów wody. W tym celu niezbędne jest poznanie charakterystyki zlewni: geograficzne, geologiczne, hydrograficzne, demograficzne, zagospodarowania terenu oraz działalności gospodarczej w formie planów. Analiza antropopresji na stan wód powierzchniowych i podziemnych winien obejmować: szacowanie wielkości zanieczyszczeń punktowych, szacowanie wielkości zanieczyszczeń obszarowych, szacowanie ilości ujmowanej wody i prognoz zużycia, analizę ekonomiczną wykorzystania wód dla obszarów obejmujących dorzecza.

Zintegrowane podejście wg RDW integrację celów środowiskowych (jakościowych, ekologicznych i ilościowych) gospodarowania wodą, integrację wszystkich zasobów wodnych (wód podziemnych, powierzchniowych śródlądowych, przejściowych i przybrzeżnych morskich); integrację wszelkich sposobów wykorzystywania wód, a także ich funkcji i wartości, integracje związanych z wodą dyscyplin naukowych, analiz i ekspertyz, integrację prawodawstwa związanego z wykorzystaniem zasobów wodnych, integrację wszelkich istotnych aspektów zrównoważonego gospodarowania wodami, w tym m.in. ochrony przeciwpowodziowej, integrację działań inwestycyjnych i bezinwestycyjnych jako wspólnego podejścia w zarządzaniu gospodarką wodną, integrację przedstawicieli zainteresowanych stron i ludności w procesach decyzyjnych związanych z gospodarowaniem wodą, integrację różnych poziomów (organów) decyzyjnych mających wpływ na zasoby wodne oraz ich stan. Myślą przewodnią RDW w zakresie ochrony wód jest koncepcja integracji, obejmująca:

Ujęcie zlewniowe wg RDW Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dn. 23 października 2000r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej RDW określa ramy przestrzenne, będące podstawowymi obszarami prowadzonych działań. Stworzona została jednostka administracyjna, zwana obszarem dorzecza, której terytorium pokrywa się z obszarem zlewni lub grupy zlewni. Dyrektywa zawiera szczegółowe wytyczne dotyczące wyznaczania ww. jednostek i kwalifikowania warstw wodonośnych. Współczesne podejście do gospodarki wodnej wymaga działań na terenie całej zlewni lub dorzecza. Krokiem milowym wprowadzonym w RDW jest uwzględnienie zasobów wodnych nie tylko jako części systemu wodno-gospodarczego, lecz również jako czynnika tworzącego siedliska, których stan zależy od wypadkowej kierunków działań na terenie całej zlewni.

Iteratywny proces zarządzania Krok 1: Identyfikacja stanu Krok 2: Harmonogram i plan działań Krok 3: Wdrożenie i monitoring Krok 4: Przegląd, ocena i ponowne planowanie ZARZĄDZANIE ROZWOJEM

Integrated Water Resources Management (IWRM) jest „procesem promującym skoordynowany rozwój i zarządzanie wodą, przestrzenią i innymi zasobami w celu zwiększenia korzyści społecznych i ekonomicznych w sposób równorzędny bez konieczności naruszania równowagi ekosystemów” (Global Water Partnership (…), 2000). IWRM jest obecnie najbardziej wydajnym, najefektywniejszym mechanizmem zarządzania zasobami wodnymi, łączącym kwestie gospodarcze, sprawiedliwość społeczną oraz równowagę środowiska. IWRM – podejście zintegrowane

United Nations Environment Programme Division of Technology, Industry and Economics zaleca aby problematyka ochrony i kształtowania zasobów wody była realizowana poprzez: Audytowanie Zarządzanie popytem Zintegrowane zarządzanie zasobami wodnymi na terenach zurbanizowanych (IUWRM) Wyznaczanie i planowanie zlewni miejskich Zalecenia w zakresie IWRM

Planowanie gospodarki wodno-ściekowej powinno odbywać się w granicach zlewni a nie tylko w granicach administracyjnych miast W efekcie: Racjonalizacja wydatków na gospodarkę wodno-ściekową Kształtowanie zasobów wodnych z uwzględnieniem celów polityki rozwojowej Unikanie pośrednich kosztów związanych z niewłaściwym gospodarowaniem przestrzenią oraz zasobami środowiska Efekt środowiskowy Zintegrowane rozwiązania i długofalowa strategia Założenia zrównoważonego planowania Zlewnia nie zna granic administracyjnych

Obieg wody w mieście Tereny zurbanizowane charakteryzują się specyficznym obiegiem wody – infiltracja i parowanie zostają zastąpione spływem powierzchniowym i odpływem poprzez systemy kanalizacyjne.

Bariery w gospodarce wodnej Bariery dla wdrożenia zasad zrównoważonego rozwoju w gospodarce wodno-ściekowej: Przerzucanie kosztów na użytkownika końcowego (błędna i niekorzystna interpretacja zasady „zanieczyszczający płaci”), Brak mechanizmu prawno-ekonomicznego zapewniającego współpracę ponadlokalną, Brak metod wyznaczania zlewni zurbanizowanych Kanalizacji sanitarnej, Deszczowej, Morfologicznej. Brak systemowych rozwiązań analizy zmian dla zlewni kanalizacji sanitarnej w miarę przyrostu zabudowy i uszczelnienia terenu.

Definicję „aglomeracji” podano w art. 2 pkt 4 Dyrektywy 91/271/EWG w sprawie oczyszczania ścieków komunalnych: Pojęcie aglomeracji Aglomeracje miejskie i wiejskie o RLM większej od 2 000Kanalizacja zbiorcza Aglomeracje miejskie i wiejskie o RLM mniejszej od Kanalizacja rozproszona „Aglomeracja” oznacza obszar, gdzie zaludnienie i/lub działalność gospodarcza są wystarczająco skoncentrowane, aby ścieki komunalne były zbierane i przekazywane do oczyszczalni ścieków komunalnych albo do końcowego punktu zrzutu”

Projektowanie systemów zbierania ścieków i oczyszczalni ścieków komunalnych należy odnosić do aglomeracji. Aglomeracja odpowiada obszarowi o wystarczającej koncentracji, a nie faktycznej sytuacji istniejącej „zlewni” systemu zbierania (czyli sieci kanalizacyjnej) w obrębie aglomeracji. Natomiast jeśli istnieje kompletny system kanalizacyjny, to granice aglomeracji zgodnie z Dyrektywą mogą pokrywać się z granicami systemu zbierania. Innymi słowy, „zlewnia” systemu zbierania pokrywa się z granicami aglomeracji przy 100% zakresie korzystania przez mieszkańców z systemu kanalizacyjnego. Aglomeracja ujęcie praktyczne

Rok 2007: RLM -1 oczyszczalnia ścieków -4 gminy w tym 1 częściowo -123,5 os/km - wskaźnik koncentracji Rok 2012: RLM -4 gminy w tym 1 częściowo, obszar aglomeracji zmniejszony o 5 miejscowości -125,9 os/km - wskaźnik koncentracji Aglomeracja Wodzisław Śląski Przykłady weryfikacji planu aglomeracji

WyszczególnienieInformacje, parametry Nazwa i lokalizacja oczyszczalni ścieków OS Karkoszka II, Wodzisław Śląski Przepustowość hydrauliczna oczyszczalni ścieków m 3 /d RLM projektowa oczyszczalni ścieków RLM Ilość ścieków kierowanych na oczyszczalnię ścieków obecnie m 3 /d RLM rzeczywiste oczyszczalni RLM Obciążenie hydrauliczne oczyszczalni ścieków58 % Obciążenie technologiczne oczyszczalni ścieków 44 % Liczba mieszkańców aktualnie korzystających z sieci kanalizacyjnej i oczyszczalni Mk Aktualny poziom skanalizowania aglomeracji77 % Mk Liczba mieszkańców przewidziana do objęcia planowaną do budowy siecią kanalizacyjną Długość istniejącej sieci kanalizacyjnej202,0 km Długość planowanej do budowy sieci kanalizacyjnej 102,3 km

Rok 2006: RLM -5 oczyszczalni ścieków -14 miejscowości -156 os/km - wskaźnik koncentracji -Prognozowana taryfa opłat za ścieki - ?? Rok 2011: RLM -1 oczyszczalnia ścieków -1 miejscowość -103,7 os/km - wskaźnik koncentracji -Prognozowana taryfa opłat za ścieki – ok. 15 zł/m3 Aglomeracja Kalwaria Zebrzydowska Przykłady weryfikacji planu aglomeracji

Przykłady weryfikacji planu aglomeracji

Rok 2007: RLM -2 oczyszczalnie ścieków -20 miejscowości -132 os/km - wskaźnik koncentracji Aglomeracja Piekoszów Przykłady weryfikacji planu aglomeracji Rok 2011: RLM -1 oczyszczalnia ścieków -9 miejscowości -122,0 os/km - wskaźnik koncentracji

Aglomeracja Piekoszów Przykłady weryfikacji planu aglomeracji

-Określenie rzeczowego i finansowego zakresu zadań inwestycyjnych, wchodzących w zakres realizowanego KPOŚK – harmonogram realizacji i źródła finansowania, -Rzetelne zbilansowanie ilości mieszkańców objętych systemem kanalizacyjnym, -Rzetelne zbilansowanie ilości mieszkańców nieobjętych systemem kanalizacyjnym i ścieków odbieranych taborem asenizacyjnym (szacunkowe wyliczenia są obarczone błędem i prowadzą do znaczących rozbieżności w skali kraju od 0,2 m 3 /rok do 85,7 m 3 /rok), -Ustanowienie pełnomocnika lub osoby odpowiedzialnej za nadzorowanie działań związanych z wdrażaniem KPOŚK w Gminie, -Pełne informacje o zadaniach realizowanych w ramach KPOŚK na swoim obszarze jak i na terenie innych gmin znajdujących się w danej aglomeracji, kompleksowe rozeznanie gmin wiodących w tej sprawie, pomimo braku przepisów prawnych, zobowiązujących gminy do współdziałania w tym zakresie, -Sprawozdania z realizacji KPOŚK powinny być przygotowywane i składane wspólnie przez gminy (w przypadku złożonych aglomeracji), -W przypadku powierzenia zadań związanych z KPOŚK przedsiębiorstwom wodociągowo- kanalizacyjnym konieczny jest nadzór nad tymi działaniami: kontrole, audyty. Dobre praktyki

Uwarunkowania demograficzne Zmianom demograficznym towarzyszy proces tzw. „rozlewania się miast” skutkujący rozprzestrzenianiem się zabudowy mieszkaniowej na tereny uprzednio niezabudowane….

Uwarunkowania demograficzne - konsekwencje - konsekwencje konieczność rozbudowy infrastruktury wodno- kanalizacyjnej, wzrost kosztów utrzymania systemu, zwiększenie infiltracji, rosnące ceny taryf za doprowadzanie wody i odprowadzanie ścieków.

Liczba ludności w wybranych miastach Polski,

Sieci kanalizacyjne w wybranych miastach Polski,

Wydatki inwestycyjne na gospodarkę wodno-ściekową i ochronę wód w wybranych miastach w Polsce,

Cena netto dostarczania wody i odprowadzania ścieków w wybranych JST w Polsce, 2011

Dobre praktyki na przykładzie wybranych projektów Złożona sieć hydrograficzna: Sieć rzek: Ruda (50.6 km) Nacyna (13.4 km) Sztuczne zbiorniki – Zbiornik Rybnicki w północnej części miasta. Długość sieci wodociągowych (PWiK Rybnik Sp. z o.o.) – 970 km Długość sieci kanalizacyjnych (PWiK Rybnik Sp. z o.o.) – 500 km Gospodarka wodno-ściekowa w Rybniku – lider regionalny

Dobre praktyki na przykładzie wybranych projektów Oczyszczalnia ścieków Żory Gospodarka wodno-ściekowa w Żorach – wypełnienie luk w systemie Projekt dotyczył: ok. 106 km sieci kanalizacji sanitarnej grawitacyjnej, ok. 11 km sieci kanalizacji sanitarnej tłocznej, 21 przepompowni ścieków, 1 pompownię wody, 45 km kanalizacji deszczowej, 17 separatorów, 8 zbiorników retencyjnych, 60 km sieci wodociągowej, Stację Uzdatniania Wody, rozbudowę i przebudowę oczyszczalni ścieków koszt inwestycji: PLN

Dobre praktyki na przykładzie wybranych projektów Jezioro Żywieckie Gospodarka wodno-ściekowa na Żywiecczyźnie – współpraca 11 gmin Zakres II Fazy Projektu: sieć kanalizacji sanitarnej o całkowitej długości ok km, 249 przepompowni wraz z przyłączami, sieć wodociągowa o łącznej długości około 178 km wraz z budową i modernizacją obiektów wodociągowych: pompowni, zbiorników, hydroforowni, stacji uzdatniania wody, instalacja suszenia osadów ściekowych, uszczelnienie około 20 km sieci kanalizacyjnej i około 10 km sieci wodociągowej na terenie Żywca. koszt inwestycji: PLN

Logika planowania zrównoważonej gospodarki wodno - ściekowej Czyli ile kosztuje efekt środowiskowy

Model decyzyjny Model MULINO

Istniejące systemy odprowadzania ścieków to systemy ogólnospławne. W projektowaniu dominuje podejście „oczyszczenia i odprowadzenia”. Cechy charakterystyczne istniejących systemów kanalizacyjnych: Duże średnice rurociągów, Napływ znaczących ilości wód do oczyszczalni (napływy pikowe), Lokalne podtopienia, Przelewy burzowe ze zrzutem bezpośrednio do wód powierzchniowych powodujące ich degradację i kumulację zanieczyszczeń. Czym to skutkuje: Zubożenie zasobów wodnych na skutek odprowadzania wód opadowych systemami rurowymi. Przeciążenia hydrauliczne systemów kanalizacyjnych oraz oczyszczalni ścieków. Gospodarka wodami deszczowymi

PODEJŚCIE TRADYCYJNE na  Systemy odwadniania  Rozwiązywanie problemów  Dominująca rola inżynierów  Ochrona własności  Rury i kanały  Decyzje administracyjne  Własność samorządu lokalnego  Koncentracja na zjawiskach ekstremalnych  Działanie „na przepływy pikowe”! ZINTEGROWANE  Ekosystemy  Prewencja (Zapobieganie problemom)  Multidyscyplinarne zespoły  Ochrona własności i środowiska  Naśladowanie naturalnych procesów  Decyzje oparte o konsensus  Szerokie partnerstwo  Gospodarowanie deszczówką zintegrowane z użytkowaniem terenu  Działanie na „pojemność zlewni”! Zrównoważona gospodarka wodami deszczowymi

Zintegrowane gospodarowanie zasobami wody jest zagadnieniem, które w naszym kraju oczekuje na rozwiązanie. Wynika to z następujących przesłanek: konieczne jest wdrożenie powiązań informacji o źródłach, przyczynach i skutkach antropopresji wód z procesem ich degradacji w układzie: proces przemian zlewniowych – proces degradacji w skali ekosystemu wodnego, istotą poprawnej identyfikacji tych powiązań jest umiejętność oceny zakresu i ilościowego wpływu na nie warunków regionalnych i lokalnych, których spektrum ciągle nie jest zadowalająco zidentyfikowane i opisane, formułowanie efektywnych rozwiązań utrudnia brak odpowiedniego zakresu i czasowej ciągłości jednorodnych i wiarogodnych danych w odniesieniu do oceny stanu ekosystemów i jego zmian w wynikający, co wynika z braku jednolitego systemu monitoringu obejmującego zasoby wód podziemnych i powierzchniowych, konieczny jest udział wszystkich zainteresowanych stron w procesie formowania rozwiązań, aby na bieżąco uzyskiwać dla nich akceptację społeczną. BILANSOWANIE ŁADUNKÓW ZANIECZYSZCZEŃ W UKŁADZIE ZLEWNIOWYM IWRM - Rekomendacje

Zasady programowania i ochrony zasobów zlewni Zasada równego traktowania rozwoju gospodarczego i społecznego oraz walorów środowiskowych Zasada zapobiegania: celem jest zapobieganie degradacji i zniszczeniu, a nie jedynie przywracanie stanu pierwotnego Zasada ostrożności: gdy występuje wątpliwość co do przewidywanych skutków dla środowiska, należy wstrzymać działanie Zasada „zanieczyszczający płaci”: potencjalny sprawca ponosi odpowiedzialność za zapobieganie, faktyczny sprawca zobowiązany jest do zaprzestania negatywnego oddziaływania na środowiska i usunięcia jego skutków Zasada kooperacji: w programowaniu uczestniczyć powinny wszyscy zainteresowani użytkownicy; wskazane jest także prowadzenie szerokich konsultacji społecznych i instytucjonalnych Zasada wzajemnego informowania się i upowszechniania informacji oraz podejmowanie decyzji zgodnie z zasadą demokracji (pod kontrolą społeczeństwa), Zasada subsydiarności: rozwiązywanie problemów na szczeblu, na którym problemy te powstają delegowanie zadań i uprawnień na niższe szczeble zarządzania i rozwiązywanie ich na poziomie społeczności lokalnych.

Podsumowanie Składowe zrównoważonej gospodarki wodno-ściekowej w ujęciu zlewniowym: -Narzędzia wspomagania decyzji i cyklicznej analizy stanu jako element zarządzania zasobami i usługami, -Harmonizacja grup interesu na drodze budowania konsensusu i partycypacji społecznej, -Rozwiązania organizacyjne i systemowe (w tym współpraca międzysektorowa), -Zidentyfikowane i zwizualizowane ryzyka, -Zapewnienie dostępności (technicznej i finansowej), -Gospodarka wodna zintegrowana z planowaniem przestrzennym i rozwojem lokalnym z uwzględnieniem wymiaru zlewni, -Edukacja, -Analiza scenariuszowa i wskaźnikowa (ilościowa i jakościowa).

Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Dziękuję za uwagę