kolor zielony - podklasy

Prezentacja na temat: "kolor zielony - podklasy"— Zapis prezentacji:

1 kolor zielony - podklasy
Magnolianae - Winterales Magnoliidae - magnoliowe Magnolianae - Magnoliales Rafflesianae - Rafflesiales Nepenthanae –Nepenthales PODGROMADA: Magnoliophytina (=Angiospermae) — okrytonasienne Nymphaeanae - Nymphaeales Butomanae - Butomales Ranunculidae - jaskrowe Ranunculanae - Ranunculales Butomanae - Hydrocharitales Ranunculanae - Papaverales Alismatidae - żabieńcowe Najadanae - Scheuchzeriales Caryophyllanae Caryophyllales Najadanae - Potamogetonales Polygonanae - Polygonales Caryophyllidae - goździkowe Plumbaginanae Plumbaginales Najadanae - Zosterales Dillenianae - Dilleniales Najadanae - Najadales Theanae - Theales Klasa: Magnoliopsida (=Dicotyledones) – dwuliścienne Ericanae - Ericales Triurididae - tryurydowe Triuridanae - Triuridales Ericanae - Primulales Violanae - Violales Dilleniidae - ukęślowe Violanae - Cucurbitales Lilianae - Liliales Violanae - Capparales Klasa: Liliopsida (=Monocotyledones) – jednoliścienne Lilianae - Amarylidales Violanae - Tamaricales Liliidae - liliowe Violanae - Salicales Lilianae - Asparagales Malvanae - Malvales Lilianae – Orchidales Urticanae - Urticales Zingiberanae - Zingiberales Euphorbianae - Euphorbiales Rosanae - Rosales Juncanae - Juncales Rosanae - Saxifragales Juncanae - Cyperales Rosanae - Droserales Rosidae - różowe Gentiananae - Gentianales Commelinanae - Commelinales Myrtanae - Myrtales Gentiananae - Oleales Commelinanae - Poales Myrtanae - Rhizophorales © Zdjęcia w wykładzie, jeżeli nie zaznaczono inaczej, są autorstwa Barbary Łotockiej. Wszelkie prawa zastrzeżone. Uwaga! Każdy ekran wykładu zawiera nagranie audio. Dlatego włącz głośniki lub użyj słuchawek. W ekranach zobaczysz przycisk „powrót”. Pozwala on wrócić do schematu systematyki roślin okrytonasiennych i następnie wybrać kolejny takson, omawiany w danym wykładzie. Okrytonasienne: systematyka Na ekranie widzisz schemat blokowy, który zawiera całą systematykę roślin dwuliściennych w takim układzie, w jakim będzie ona prezentowana na dzisiejszym wykładzie i kolejnych. Na każdym z prostokątów umieszczona jest nazwa taksonu. Naciśnięcie każdego z tych prostokątów pozwala przejść do charakterystyki taksonu. Białe prostokąty z nazwą nadrzędu-rzędu pozwalają przejść do ekranu zawierającego omówienie (niektórych) rodzin klasyfikowanych w danym rzędzie. W rzędzie może być omówiona jedna rodzina lub kilka. Na ekranie z omówieniem rodzin lub taksonów wyższego rzędu jest przycisk, pozwalający na powrót do punktu wyjścia. Taksony omawiane w danym wykładzie są linkami aktywnymi, pozostałe są nieaktywne (szare). Lamiidae - jasnotowe Solananae - Solanales Rutanae – Rutales Solananae - Boraginales Rutanae – Sapindales Arecanae - Arecales Lamianae - Scrophulariales Arecidae - arekowe Rutanae – Geraniales Aranae - Arales Lamianae - Lamiales Rutanae – Polygalales Typhanae - Typhales Fabanae - Fabales Cornanae - Cornales Asteridae - astrowe Campanulanae - Campanulales Cornanae - Apiales Asteranae - Asterales Cornanae - Dipsacales Vitanae - Vitales Trochodendranae - Trochodenrales Celastranae – Celastrales Hamamelidanae - Hamamelidales Celastranae – Santalales Hamamelididae - oczarowe Hamamelidanae - Casuarinales kolor zielony - podklasy Rhamnanae – Rhamnales Hamamelidanae - Fagales Rhamnanae – Eleagnales Hamamelidanae - Betulales kolor biały - nadrzędy/rzędy Proteananae - Proteales

2 Jednoliścienne – podział systematyczny
Podgromada Magnoliophytina (= Angiospermae) — Okrytonasienne Klasa: Liliopsida (=Monocotyledones) – jednoliścienne Podklasy: Alismatidae - żabieńcowe Triurididae - tryurydowe Liliidae - liliowe Arecidae - arekowe zarodek z jednym liścieniem w kwiatach okółki 3-krotne Jak z pewnością pamiętasz z pierwszego wykładu poświęconego systematyce roślin okrytonasiennych, podgromada ta dzieli się na dwie wyraźnie wyodrębnione klasy – roślin dwuliściennych i roślin jednoliściennych. Przypomnę Ci, jakie cechy definiują klasę jednoliściennych. wchodzi animacja 1 Po pierwsze, jest to liczba liścieni w zarodku. wchodzi animacja 2 Po drugie – liczba okółków okwiatu i organów generatywnych w kwiecie – u roślin jednoliściennych kwiaty są trójkrotne. wchodzi animacja 3 Po trzecie – budowa anatomiczna łodygi. U roślin jednoliściennych wiązki przewodzące są zamknięte i nie mają ułożenia okółkowego, a przyrost wtórny jest bardzo rzadko spotykany. wchodzi animacja 4 Po czwarte – budowa liści – u jednoliściennych liście są siedzące, często pochwiaste, z nerwacją równoległą lub łukowatą. wchodzi animacja 5 I wreszcie, po piąte – architektura systemu korzeniowego. Dzięki licznie i szybko wyrastającym korzeniom przybyszowym u jednoliściennych powstaje system korzeniowy wiązkowy. Pamiętaj, że jednoliścienne to przeważnie rośliny zielne. wchodzi animacja 6 i kolejne Klasa jednoliściennych jest podzielona na cztery podklasy. Prawdopodobnie podklasy te są taksonami naturalnymi, to znaczy połączone są w nich taksony niższego rzędu faktycznie spokrewnione ze sobą pod względem pochodzenia ewolucyjnego. W wykładzie podklasy te będą omówione z położeniem nacisku na rodziny, które albo mają licznych przedstawicieli we florze Polski, albo grupują ważne rośliny użytkowe, albo też są szczególnie istotne dla zrozumienia trendu ewolucyjnego w obrębie podklasy. Posługiwać się przy tym będę podziałem systematycznym okrytonasiennych, zawartym w podręczniku Zofii i Jerzego Szweykowskich, korzystając też z informacji zawartych na stronie internetowej Angiosperm Phylogeny Website. w łodydze pierwotnej wiązki przewodzące rozproszone, przyrost wtórny bardzo rzadki nerwacja liści równoległa, łukowata system korzeniowy wiązkowy

3 Jednoliścienne – podział systematyczny
rys. Szweykowska, Szweykowski, 1993 Klasa: Liliopsida (=Monocotyledones) – jednoliścienne cechy wspólne dla wszystkich: ultrastruktura plastydów w rurkach sitowych jednobruzdowe ziarna pyłku Jak wspomniałam, wśród roślin należących do jednoliściennych wyróżnia się cztery linie ewolucyjne w randze podklas. Na diagramie widzisz powiązanie tych podklas ze sobą i z podklasą magnoliowych, należącą do klasy dwuliściennych. Wszystkie linie ewolucyjne jednoliściennych mają kilka wspólnych cech – wspólnych, czyli występujących u wszystkich przedstawicieli jednoliściennych. Fakt istnienia takich cech - wspólnych dla całej klasy - świadczy o tym, że jest ona taksonem naturalnym. Inaczej mówiąc, pochodzenie jednoliściennych jest monofiletyczne – od jednego wspólnego przodka. wchodzi animacja 1+2 Cechy wspólne dla wszystkich roślin jednoliściennych to: wchodzi animacja 3 1. występowanie w rurkach sitowych plastydów z krystaloidami białkowymi, wchodzi animacja 4 2. wytwarzanie ziaren pyłku z jedną bruzdą. Obydwie te cechy spotykane są wśród roślin dwuliściennych – ale tylko w podklasie magnoliowych. Jest to znaczące, bo to właśnie wśród pierwotnych, wymarłych magnoliowych dopatrujemy się hipotetycznego przodka jednoliściennych. wchodzi animacja 5 W każdej z linii rozwojowych – podklas - roślin jednoliściennych występują współcześnie jacyś przedstawiciele z apokarpijnym słupkowiem i ewentualnie także innymi pierwotnymi cechami. wchodzi animacja 6 Jednocześnie jednak w wyniku zmian ewolucyjnych podklasy te znacznie się od siebie różnią – różnice pomiędzy podklasami są wyraźniejsze niż pomiędzy podklasami roślin dwuliściennych. w każdej klasie przedstawiciele o pierwotnych cechach (apokarpijne słupkowie) w każdej klasie specjalizacja wyraźnie odmienna niż w pozostałych klasach

4 Jednoliścienne - liczebność
PODGROMADA MAGNOLIOPHYTINA (= ANGIOSPERMAE) — OKRYTONASIENNE około 300 tysięcy gatunków Klasa: Magnoliopsida (=Dicotyledones) – dwuliścienne około 200 tysięcy gatunków Klasa: Liliopsida (=Monocotyledones) – jednoliścienne około 60 tysięcy gatunków Klasa jednoliściennych liczy około 60 tysięcy gatunków. wchodzi animacja 1 Jak widzisz, liczba ta dodana do około 200 tysięcy gatunków roślin dwuliściennych nie sumuje się do około 300 tysięcy gatunków roślin okrytonasiennych. wchodzi animacja 2 Dlaczego tak jest? wchodzi animacja 3 Różnicę stanowią gatunki należące do tak zwanych basal angiosperms. Są to rośliny niewątpliwie okrytonasienne, ale zachowały one tak wiele pierwotnych cech, że nie dają się sklasyfikować ani jako typowe rośliny dwuliścienne, ani jako jednoliścienne. 300 tysięcy tysięcy 60 tysięcy DLACZEGO? tzw. basal angiosperms

5 Jednoliścienne - pochodzenie
rys. Szweykowska, Szweykowski, 1993 Klasa: Liliopsida (=Monocotyledones) – jednoliścienne niedostatek szczątków kopalnych dane pośrednie – morfologiczne, biochemiczne, molekularne prawdopodobnie pochodzą od magnoliowych Praktycznie brak jest danych paleobotanicznych, pomocnych w rekonstrukcji pochodzenia klasy jednoliściennych. Najstarszymi szczątkami kopalnymi roślin niewątpliwie należących do jednoliściennych są ziarna pyłku, przypisywane roślinom spokrewnionym ze współczesnymi obrazkowatymi. Pyłek ten pochodzi z Kredy, około milionów lat temu. Jednak czas, gdy formowała się „korona” drzewa filogenetycznego jednoliściennych określa się przy pomocy innych metod na około milionów lat temu, a więc wspomniany pyłek jest znacznie młodszy od okresu pojawienia się pierwszych roślin jednoliściennych. W odniesieniu do pochodzenia jednoliściennych dysponujemy jedynie wchodzi animacja 1 danymi pośrednimi – wynikającymi z porównywania morfologii gatunków współczesnych oraz danymi biochemicznymi i molekularnymi, pozwalającymi określać pokrewieństwo i szacunkowy wiek badanych taksonów. Na podstawie takich danych przyjmuje się hipotezę, że rośliny jednoliścienne pochodzą od pierwotnych roślin dwuliściennych, obecnie wymarłych. Ci hipotetyczni przodkowie mieli prawdopodobnie cechy, które pozwoliłyby wchodzi animacja 2 sklasyfikować ich w podklasie magnoliowych. Wśród współczesnych przedstawicieli tej podklasy jest szereg gatunków, które dzielą wiele pierwotnych cech z jednoliściennymi – zwłaszcza z mniej wyspecjalizowanymi. Współczesne rośliny jednoliścienne mają wiele ważnych właściwości, które wskazują na wchodzi animacja 3 pochodzenie od roślin związanych ze środowiskiem wodnym. Należy do nich rozproszone rozmieszczenie wiązek przewodzących w łodydze, długie i wąskie liście, brak przyrostu wtórnego u ogromnej większości gatunków, wiązkowy system korzeniowy – takie cechy ułatwiają bytowanie w środowisku wodnym i błotnym czy też wzrost w mulistym podłożu. Dodatkowo wśród współcześnie wyodrębnianych taksonów jednoliściennych o największej liczbie cech pierwotnych są liczne gatunki roślin właśnie wodnych i bagiennych. wchodzi animacja 4 Zwróć uwagę na bliskie położenie w diagramie dwu grup hydrofitów: - należącego do dwuliściennych rzędu grzybieniowców, Nymphaeales (strzałka czerwona) - oraz należącej do jednoliściennych podklasy żabieńcowych, Alismatidae (strzałka niebieska). Jednocześnie jednak współcześni przedstawiciele jednoliściennych są tak odmienni od współczesnych roślin dwuliściennych, że wszelkie porównania są trudne do jednoznacznej interpretacji. Dlatego ciągle nie ma zgodności, czy przodkami roślin jednoliściennych były zielne rośliny wodne lub bagienne, czy też były to rośliny zdrewniałe. czy przodkami rośliny wodne?

6 Jednoliścienne. Podklasa żabieńcowe
Klasa: Liliopsida (=Monocotyledones) - jednoliścienne około 60 tysięcy gatunków Podklasa: Alismatidae – żabieńcowe Nadrząd: Butomanae - łączniopodobne Rząd: Butomales - łączniowce Rząd: Hydrocharitales - żabiściekowce Nadrząd: Alismatanae - żabieńcopodobne Rząd: Alismatales - żabieńcowce Nadrząd: Najadanae - jezierzopodobne Rząd: Scheuchzeriales – bagnicowe Rząd: Potamogetonales – rdestnicowce Rząd: Zosterales – zosterowe Rząd: Najadales - jezierzowce duże zróżnicowanie taksonomiczne w obrębie małej liczebnie podklasy rodziny mało liczebne, liczne gatunki izolowane i/lub reliktowe Podklasy: Alismatidae – żabieńcowe Triurididae - tryurydowe Liliidae - liliowe Arecidae - arekowe specjalizacja do siedliska wodnego W klasie jednoliściennych najwięcej gatunków, które zachowały pierwotne cechy, przypisywane przodkom tych roślin, znajduje się w podklasie żabieńcowych. Dlatego przegląd jednoliściennych rozpocznę od tej właśnie podklasy. Tak jak w przypadku roślin dwuliściennych kolejno będę omawiać podklasy, koncentrując się na rodzinach, które albo mają licznych przedstawicieli we florze Polski, albo grupują ważne rośliny użytkowe, albo też są szczególnie istotne dla zrozumienia trendu ewolucyjnego w obrębie podklasy. Konsekwentnie posługiwać się będę układem systematycznym z podręcznika Szweykowskiej i Szweykowskiego, posiłkując się danymi z Angiosperm Phylogeny Website. wchodzi animacja 2+3 Podklasa żabieńcowych dzielona jest na trzy nadrzędy, które łącznie obejmują około 500 gatunków. Jest to więc podklasa liczebnie niewielka – porównywalna z wieloma rodzinami roślin dwuliściennych, o których mówiłam wcześniej. wchodzi animacja 4 Rodziny zgrupowane w żabieńcowych są zazwyczaj niewielkie. Gatunki lub grupy gatunków mają często izolowane zasięgi i często mają one charakter reliktowy. wchodzi animacja 5 Przypuszcza się, że przetrwanie do czasów współczesnych gatunki te zawdzięczają wyspecjalizowaniu do życia w siedliskach wodnych i bagiennych. Żabieńcowe przechowały wiele archaicznych cech budowy. wchodzi animacja 6 Przede wszystkim bardzo często występuje u nich apokarpijne słupkowie, spotykane są nawet słupki mające charakter nie w pełni zrośniętego owocolistka. Inną archaiczną cechą są ziarna pyłku z jedną bruzdą. gatunki o pierwotnych cechach budowy kwiatu i ziaren pyłku

7 Jednoliścienne. Podklasa żabieńcowe – tendencje ewolucyjne
dominująca tendencja ewolucyjna: zmiany w budowie organów wegetatywnych ułatwiające życie w środowisku wodnym ponadto: uproszczenie budowy kwiatów Pamiętaj, że w podklasie żabieńcowych obok pierwotnych cech u tych samych gatunków występują cechy o wysokiej specjalizacji, związanej z siedliskiem wodnym. wchodzi animacja 1 Mianowicie w toku ewolucji tej linii pojawiły się zmiany w budowie morfologicznej i anatomicznej organów wegetatywnych, w tym także takie, które ułatwiają rozmnażanie wegetatywne. Ponadto następowało wchodzi animacja 2 uproszczenie kwiatów i wchodzi animacja 3 przystosowanie ich do wiatropylności lub do zapylenia pod wodą. przystosowanie kwiatów do wiatropylności lub do zapylenia pod wodą

8 Jednoliścienne. Butomanae - Butomales - łączniowate
Podklasa: Alismatidae – żabieńcowe Nadrząd: Butomanae - łączniopodobne Rząd: Butomales - łączniowce Rodzina: Butomaceae (1 rodzaj / 1 gatunek) W nadrzędzie łączniopodobnych wiodący jest rząd łączniowców z jego jedyną rodziną łączniowatych, Butomaceae, która jest monotypowa. Oznacza to, że jest w niej tylko jeden gatunek – jest to łączeń baldaszkowaty. Gatunek ten obejmuje swoim zasięgiem północną strefę klimatu umiarkowanego. wchodzi animacja 1+2 Jak widzisz na zdjęciu, jest to hydrofit. W jego organach wchodzi animacja 3 występuje wyspecjalizowany miękisz powietrzny, co widzisz na przekroju poprzecznym łodygi. Łączeń jest byliną kłączową. wchodzi animacja 4+5 Kwiaty wyrastają w baldachach kolejno, dzięki czemu okres kwitnienia jest wydłużony. wchodzi animacja 6+7 Kwiaty są promieniste, działki wewnętrznego okółka są żywiej zabarwione. Pręcików jest dziewięć. wchodzi animacja 8 Słupkowie jest apokarpijne i składa się z sześciu pojedynczych słupków, wyrastających w okółku. W czasie kwitnienia krawędzie owocolistka są niecałkowicie zrośnięte. Pamiętaj, że jest to bardzo pierwotna cecha budowy słupka. Także znamię ma archaiczną budowę – nie jest wyraźnie wyodrębnione, identyfikuje je tylko obecność tkanki stigmatoidalnej. wchodzi animacja 9 Nasady i boki słupków wydzielają duże krople nektaru. wchodzi animacja Owocem jest mieszek. Łączeń bywa uprawiany jako roślina do oczek wodnych. Jego kłącza są jadalne po upieczeniu.

9 Jednoliścienne. Butomanae - Hydrocharitales - żabiściekowate
Podklasa: Alismatidae – żabieńcowe Nadrząd: Butomanae - łączniopodobne Rząd: Hydrocharitales - żabiściekowce Rodzina: Hydrocharitaceae (16 rodzajów /80 gatunków) Druga rodzina nadrzędu łączniopodobnych, która omówię należy do rzędu żabiściekowców i jest to centralna rodzina tego rzędu – żabiściekowate, Hydrocharitaceae. Do tej niewielkiej rodziny należą wyłącznie hydrofity, także morskie. Są to rośliny albo o liściach pływających, jak rodzime żabiściek i osoka, wchodzi animacja 1+2 albo całkowicie zanurzone w toni wodnej, jak moczarka kanadyjska, którą widzisz na zdjęciu czy Vallisneria. W związku z takim trybem życia występują u nich modyfikacje budowy morfologicznej i anatomicznej oraz uproszczenie budowy kwiatów. Kwiaty są stosunkowo duże i promieniste u gatunków o liściach pływających. wchodzi animacja 3 Na zdjęciu widzisz kwiat męski moczarki. U tej rośliny kwiaty są raczej małe. Kwiaty żabiściekowatych są zawsze rozdzielnopłciowe i zawsze wystają nad powierzchnię toni wodnej. Zapylane są albo przez owady albo za pośrednictwem wody, albo też za pośrednictwem kwiatów męskich swobodnie unoszących się na powierzchni toni. U gatunków morskich pyłek uwalniany jest w nitkowatych zespołach. W odróżnieniu od łączniowatych, u żabiściekowatych słupek jest jeden, dolny i powstaje z 3-6 owocolistków. Owocem jest torebka, otwierająca się pod wodą. Znaczenie użytkowe rodziny jest niewielkie. Należy do niej kilka gatunków stosowanych do oczek wodnych i akwariowych.

10 Jednoliścienne. Alismatanae - Alismatales - żabieńcowate
Podklasa: Alismatidae – żabieńcowe Nadrząd: Alismatanae - żabieńcopodobne Rząd: Alismatales - żabieńcowce Rodzina: Alismataceae (rodzajów 11 /90 gatunków) Rodzina żabieńcowatych, Alismataceae, jest niewielka. Należą do niej kosmopolitycznie rozprzestrzenione hydrofity i helofity. wchodzi animacja 1+2 W naszej florze reprezentowana jest przez dwa rodzaje – żabieniec (pokazany na lewym zdjęciu) i strzałka(na prawym zdjęciu) wchodzi animacja 3+4 U przedstawicieli żabieńcowatych kwiaty są niewielkie, ale mogą być zebrane w duże, rozgałęzione kwiatostany, jak u pokazanego na zdjęciu żabieńca. wchodzi animacja 5 Kwiaty żabieńca są obupłciowe, jak widzisz na zdjęciu obok. Zwróć uwagę, że widzisz tylko trzy białe działki okwiatu, Jest tak dlatego, że u żabieńcowatych okwiat jest zróżnicowany – występują trzy działki zewnętrzne zielone, podobne do kielicha u dwuliściennych i trzy wewnętrzne barwne, podobne do korony. Słupkowie jest apokarpijne, a słupki są górne i wyrastają w okółku. wchodzi animacja 6+7 Inaczej wyglądają kwiaty strzałki. Są one rozdzielnopłciowe. Na zdjęciach widzisz (z lewej) kwiat męski z licznymi pręcikami i (z prawej) kwiat żeński z bardzo licznymi pojedynczymi słupkami (jest to słupkowie apokarpijne). wchodzi animacja 8+9 Owocem żabieńcowatych jest niełupka. Na zdjęciach widzisz (po lewej) dojrzałe niełupki żabieńca i (po prawej) zespół niedojrzałych niełupek strzałki. Podobnie jak w przypadku innych rodzin należących do podklasy Alismatidae, także i wśród żabieńcowatych są gatunki uprawiane w oczkach wodnych. Niektóre gatunki strzałki mają jadalne kłącza.

11 Jednoliścienne. Najadanae - Scheuchzeriales - bagnicowate
mapa: ryc. Sturm JG, Podklasa: Alismatidae – żabieńcowe Nadrząd: Najadanae - jezierzopodobne Rząd: Scheuchzeriales - bagnicowe Rodzina: Scheuchzeriaceae (1 rodzaj /1 gatunek) Rodzina bagnicowatych, Scheuchzeriaceae, jest najmniejsza z możliwych – monotypowa. Jest jednak bardzo wyraźnie wyodrębniona w nadrzędzie z powodu relatywnie niewielkiej specjalizacji. wchodzi animacja 1+2 Bagnica torfowa, jedyny przedstawiciel tej rodziny, występuje w strefie klimatu umiarkowanego na półkuli północnej. W Polsce występuje w górach i na niżu, na torfowiskach wysokich i przejściowych. Jest to roślina rzadka i podlega ochronie. Jest zagrożona wyginięciem w związku z zanikiem jej siedlisk, znajduje się w polskiej „Czerwonej księdze”. wchodzi animacja 3+4 Bagnica jest byliną kłączową, jak widzisz na rycinie. Jej kwiaty są niepozorne, o zielonkawym okwiecie, obupłciowe i wiatropylne. Bardzo archaiczna jest budowa słupkowia bagnicy. Jest ono apokarpijne z trzema pojedynczymi słupkami. Krawędzie owocolistka są w czasie kwitnienia nie całkiem zrośnięte – zrastają się dopiero w czasie tworzenia owocu. Mam nadzieję, że pamiętasz, że tak pierwotna budowa słupka występuje współcześnie u rodzaju Degeneria z magnoliowych i u Butomus omawianego w tym wykładzie. Owocem bagnicy jest mieszek.

12 Jednoliścienne. Najadanae - Potamogetonales - rdestnicowate
mapa: ryc. Lindman CAM, rys. Wettstein 1923 Podklasa: Alismatidae – żabieńcowe Nadrząd: Najadanae - jezierzopodobne Rząd: Potamogetonales - rdestnicowce Rodzina: Potamogetonaceae (4 rodzaje /102 gatunki) Rodzina rdestnicowatych, Potamogetonaceae, grupuje stosunkowo dużą liczbę gatunków w porównaniu do innych rodzin podklasy. wchodzi animacja 1+2 Przedstawiciele tej rodziny mają prawdziwie kosmopolityczny zasięg geograficzny. Tylko obszary lądów pozbawione zbiorników wodnych, jak Sahara i wnętrze kontynentu australijskiego nie są tym zasięgiem objęte. Rdestnice zasiedlają wody słodkie. wchodzi animacja 3+4 Są one bylinami kłączowymi, podobnymi do gatunków przedstawionych na rycinie i na zdjęciu. Liście rdestnic są naprzemianległe, o blaszce szerokiej lub przeciwnie - bardzo wąskiej. wchodzi animacja 5 Kwiatostany mają postać gęstych kłosów i wystają ponad powierzchnię toni wodnej. Kwiaty są drobne, niepozorne, obupłciowe, zapylane przez wiatr lub ptaki. Kwiaty są czterokrotne, przy czym jest tylko jeden okółek okwiatu (działki są wskazane strzałkami czerwonymi). Słupkowie jest apokarpijne, zbudowane z czterech pojedynczych słupków, wskazanych na rysunku strzałkami niebieskimi. Owoce rdestnic są dość zróżnicowane – mogą być typu orzeszka, niełupki lub pestkowca. pręcik

13 Jednoliścienne. Najadanae - Zosterales - zosterowate
mapa: ryc. Lindman CAM, rys. Wettstein 1923 Podklasa: Alismatidae – żabieńcowe Nadrząd: Najadanae - jezierzopodobne Rząd: Zosterales - zosterowe Rodzina: Zosteraceae (2 rodzaje /14 gatunków) Kolejna rodzina w nadrzędzie jezierzopodobnych, zosterowate, Zosteraceae, liczy zaledwie kilkanaście gatunków. wchodzi animacja 1+2 Są one jednak dość szeroko rozprzestrzenione w morzach strefy umiarkowanej po tropikalną. wchodzi animacja 3+4 Należą tutaj kłączowe byliny morskie o długich wąskich liściach podobne do pokazanej na rycinie zostery morskiej. Są to rośliny całkowicie pogrążone w toni morskiej i odbywające w niej cały cykl rozwojowy. W związku z przystosowaniem do takiego trybu życia, w ich budowie powstało wiele specyficznych cech – na przykład zanikły naczynia w drewnie. wchodzi animacja 5 Kwiatostany zosterowatych są zamknięte w pochwiastej podsadce, wchodzi animacja 6 wskazanej na rycinie i na rysunku czerwonymi strzałkami. Kwiatostany mają postać kłosa lub kolby. Zosterowate są jedno- lub dwupienne, a kwiaty zawsze rozdzielnopłciowe i bardzo drobne. U gatunków jednopiennych kwiaty męskie i żeńskie wyrastają naprzemianlegle w dwu rzędach, jak widzisz na drugim rysunku, na którym przednia część pochwy jest usunięta. wchodzi animacja 7 Kolejny rysunek pokazuje wygląd kwiatów zostery. Jak widzisz, okwiat jest szczątkowy lub całkowicie zredukowany. Kwiat żeński, wskazany strzałką niebieską, składa się z jednego, pojedynczego, górnego słupka. Kwiat męski, wskazany strzałką zieloną, zbudowany jest z jednego pręcika. Ziarna pyłku u zosterowatych nie mają egzyny. Są one uwalniane do toni morskiej w długich, nitkowatych zespołach. Zapylenie następuje za pośrednictwem wody. Owocem zosterowatych jest niełupka.

14 Jednoliścienne. Najadanae - Najadales - jezierzowate
fot. Molenbrock RH, rys. Gilg i Schumann, ryc. Sturm JG, Podklasa: Alismatidae – żabieńcowe Nadrząd: Najadanae - jezierzopodobne Rząd: Najadales - jezierzowce Rodzina: Najadaceae (1 rodzaj /50 gatunków) Rodzina jezierzopodobnych, Najadaceae, jest wiodąca w nadrzędzie jezierzopodobnych i rzędzie jezierzowców. Należy do tej rodziny tylko jeden rodzaj, grupujący kilkadziesiąt gatunków. wchodzi animacja 1+2 Rośliny te są kosmopolitycznymi roślinami wodnymi, bylinami lub jednorocznymi, podobnymi do pokazanej na zdjęciu jezierzy mniejszej. Są one dość podobne do zosterowatych pod względem trybu życia – podobnie jak one cały cykl życiowy odbywają całkowicie zanurzone w toni wodnej. Podobnie jak u zosterowatych, także i w tej rodzinie nastąpiły modyfikacje budowy morfologicznej i anatomicznej. Rośliny te są wiotkie, o wąskich liściach, bez naczyń w drewnie. Jezierzowate są albo jedno-, albo dwupienne i nie wytwarzają kwiatostanów. wchodzi animacja 3+4 Jak widzisz na rycinie, kwiaty wyrastają pojedynczo w kątach liści. Są one bardzo drobne i skrajnie uproszczone. wchodzi animacja 5 Kwiat męski jest pochwiasto otoczony łuskami i podsadką, zredukowany do jednego pręcika. Kwiat żeński nie ma podobnych osłon i jest zredukowany do jednego, górnego, pojedynczego słupka. Na rysunku zalążnia jest przedstawiona w przekroju, z uwidocznieniem zalążka. Ziarna pyłku są uwalniane w zespołach, a zapylenie następuje w wodzie. Owocem jest niełupka o cienkiej owocni. W polskiej florze występują trzy gatunki jezierzy. Jezierza giętka jest objęta ochroną gatunkową ścisłą.

15 Jednoliścienne. Podklasa tryurydowe
Podklasy:  Alismatidae – żabieńcowe Triurididae - tryurydowe Liliidae - liliowe Arecidae - arekowe Podklasa: Triurididae - tryurydowe Nadrząd: Triuridanae - tryurydopodobne Rząd: Triuridales - tryurydowce skrajny mykoheterotrofizm Podklasa tryurydowych jest wyróżniana tylko w niektórych podziałach systematycznych. wchodzi animacja 2+3 Jest ona bardzo niewielka - grupuje tylko jeden nadrząd i rząd. wchodzi animacja 4 Charakterystyczną cechą przedstawicieli tej podklasy jest skrajny mykoheterotrofizm.

16 Jednoliścienne. Triuridanae - Triuridales - tryurydowate
mapa: rys. Wettstein 1923 fot. Ambrose et al., 2006 działki okwiatu słupki pręciki Podklasa: Triurididae - tryurydowe Nadrząd: Triuridanae - tryurydopodobne Rząd: Triuridales - tryurydowce Rodzina: Triuridaceae (8 rodzajów / 48 gatunków) Rodzina tryurydowatych, Triuridaceae, grupuje zaledwie kilka rodzajów i niecałe 50 gatunków. wchodzi animacja 1+2 Tryurydowate są roślinami tropikalnymi, ale zauważ, że w Afryce ich zasięg jest bardzo mały. wchodzi animacja 3+4 Są to niewielkie rośliny zielne, podobne do pokazanego na rysunku gatunku Sciaphila major. Tryurydowate są mykoheterotroficzne - skrajnie wyspecjalizowane do pozyskiwania substancji odżywczych za pośrednictwem grzybów symbiotycznych. U tryurydowatych w plastydach nie występuje chlorofil, dlatego są to rośliny o barwie purpurowej lub żółtawej. Liście są silnie zredukowane i - jak cały pęd - nie wytwarzają aparatów szparkowych. Korzenie i inne części podziemne są przerośnięte strzępkami grzyba symbiotycznego. W drewnie nie występują naczynia. wchodzi animacja 5+6 Tryurydowate są jedno- lub dwupienne, albo też mają kwiaty obupłciowe. Zwróć uwagę, że na rysunku w kwiatostanie widać kwiaty męskie (jeden z nich wskazany jest strzałką niebieską) i żeńskie (strzałka czerwona). wchodzi animacja 5+6 Na zdjęciach obok widzisz kolejno kwiat żeński i męski Triurus brevistylis, wchodzi animacja 7+8 a następnie obupłciowy kwiat Lacandonia schismatica. Kwiaty są niewielkie – prezentowane zdjęcia pochodzą z mikroskopu. U tryurydowatych zapylenia dokonują prawdopodobnie owady. Okwiat jest zbudowany zazwyczaj z sześciu działek, wyrastających w jednym okółku. Pręcików jest zazwyczaj 3. Słupkowie jest apokarpijne i składa się z od 6 do 50 pojedynczych, górnych słupków. Zwróć uwagę, że w kwiecie Lacandonia układ pręcików i słupków jest odwrócony – pręciki są oznaczone na zdjęciach literą S, a słupki – literą C. Z powodu tego odwrócenia przypuszcza się, że kwiat jest tu w istocie silnie przekształconym kwiatostanem, w którym pierwotnie były u nasady kwiaty męskie, a na szczycie – żeńskie. Owocem jest mieszek lub niełupka.

17 Jednoliścienne. Podklasa liliowe
Podklasa: Liliidae - liliowe Nadrząd: Lilianae - liliopodobne Rząd: Liliales – liliowce Rząd: Amaryllidales – amarylkowce Rząd: Asparagales – szparagowce Rząd: Orchidales - storczykowce Nadrząd: Bromelianae - zapylcopodobne Rząd: Bromeliales - zapylcowce Nadrząd: Zingiberanae – imbiropodobne Rząd: Zingiberales - imbirowce Nadrząd: Juncanae - sitopodobne Rząd: Juncales - sitowce Rząd: Cyperales - ciborowce Nadrząd: Commelinanae - komelinopodobne Rząd: Commelinales - komelinowce Rząd: Eriocaulales - niedotrawowce Rząd: Restionales - rześciowce Rząd: Poales - wiechlinowce Klasa: Liliopsida (=Monocotyledones) - jednoliścienne około 60 tysięcy gatunków podklasa bardzo liczebna, kilka dużych rodzin, w tym dwie >10 tys. gatunków nieliczne gatunki izolowane i/lub reliktowe różnorodność budowy organów wegetatywnych, wtórnie powstałe formy drzewiaste Podklasy:  Alismatidae – żabieńcowe  Triurididae - tryurydowe Liliidae - liliowe Arecidae - arekowe (skrajna) specjalizacja kwiatów do owadopylności, ale są też taksony wiatropylne; gatunki o pierwotnych cechach budowy kwiatu nieliczne W przeciwieństwie do podklas żabieńcowych i tryurydowych podklasa liliowych jest bardzo duża. Grupuje ona większość z około 60 tysięcy gatunków roślin jednoliściennych. wchodzi animacja 1+2 Są one zebrane w 7 nadrzędów, 21 rzędów i 77 rodzin. Z całego tego bogactwa będą tutaj omówione tylko niektóre rodziny z pięciu nadrzędów, które widzisz w ramce. Będą to najważniejsze rodziny – duże lub ważne dla zrozumienia ewolucyjnego rozwoju tej grupy roślin. wchodzi animacja 3+4 W podklasie liliowych jest mniej rodzin małych, izolowanych i reliktowych, niż w poprzednio omówionych podklasach jednoliściennych. Jednocześnie należą do tej podklasy dwie z największych rodzin roślin okrytonasiennych – storczykowate i wiechlinowate. wchodzi animacja 5+6 Rośliny należące do podklasy liliowych mają różnorodny pokrój. Przeważają zdecydowanie rośliny zielne, ale są w tej podklasie także gatunki drzewiaste. Mam nadzieję, że pamiętasz z wykładów organografii, że przyrost wtórny u drzewiastych roślin jednoliściennych odbywa się w odmienny sposób niż u roślin dwuliściennych. wchodzi animacja 7+8 W ewolucji linii rozwojowej, jaką stanowią liliowe, następowała specjalizacja w budowie kwiatostanów i kwiatów albo do owadopylności, albo do wiatropylności. Kwiaty owadopylne są efektowne, często promieniste i wolnodziałkowe, ale liczne są gatunki o kwiatach grzbiecistych i zrosłodziałkowych, występują też gatunki o kwiatach asymetrycznych. Ogromna różnorodność w budowie i przystosowaniach kwiatów owadopylnych – zwłaszcza u storczykowatych, świadczy o bardzo silnej konkurencji pomiędzy roślinami o zapylaczy. U gatunków przystosowanych do wiatropylności tendencja ewolucyjna była zupełnie inna – polegała na stopniowym zmniejszaniu się kwiatów i upraszczaniu ich budowy. Pierwotne, apokarpijne słupkowie występuje u bardzo nielicznych już gatunków, niemniej jednak i w tej podklasie są znane współczesne gatunki o nie w pełni zrośniętych krawędziach owocolistka w pojedynczych słupkach. Występowanie takich taksonów pozwala wnioskować, że przodkowie podklasy liliowych wyodrębnili się krótko po wyodrębnieniu przodków całej klasy jednoliściennych. wchodzi animacja 9+10 W podklasie liliowych największą grupę stanowią gatunki skupione w nadrzędzie liliopodobnych. Pewną trudnością w studiowaniu tego nadrzędu jest jego słabo poznana filogeneza, co przekłada się na ciągłe zmiany w układzie systematycznym. Dlatego korzystając z różnych źródeł natrafisz na istotne różnice w przyporządkowaniu gatunków do rodzin, a rodzin do rzędów. Niektóre taksony wyższego rzędu mogą w ogóle nie być wyróżniane przez wszystkie układy systematyczne, dostępne w podręcznikach lub w Internecie. Lilianae: filogeneza słabo poznana, częste zmiany w systematyce

18 Jednoliścienne. Lilianae - Liliales - melantkowate
mapa: Podklasa: Liliidae - liliowe Nadrząd: Lilianae - liliopodobne Rząd: Liliales - liliowce Rodzina: Melanthiaceae (16 rodzajów / 170 gatunków) Rodzina melantkowatych, Melanthiaceae, jest niewielka. wchodzi animacja 1+2 Jak widzisz na mapie zasięgu geograficznego, rośliny do niej należące występują głównie na półkuli północnej, w strefie klimatu umiarkowanego po borealny. wchodzi animacja 3+4 Melantkowate są bylinami, jak pokazana na zdjęciach ciemiężyca. Zimują w postaci zazwyczaj kłączy, rzadziej bulw lub cebul. Naczynia występują tylko w drewnie korzeni. Rośliny zgrupowane w podrodzinie Petrosavieae są saprofitami o zredukowanych liściach. wchodzi animacja 5+6 Do melantkowatych należą gatunki, które mają najbardziej archaicznie zbudowane kwiaty w całej podklasie. Ich kwiaty są promieniste, z okwiatem barwnym, zawierającym po trzy działki w dwóch okółkach. Także sześć wolnych pręcików jest rozmieszczone w dwóch okółkach. Słupkowie jest u niektórych gatunków apokarpijne i składa się z wchodzi animacja 7 trzech pojedynczych słupków, które w czasie kwitnienia mają szew nie w pełni zrośnięty. Do takich gatunków należą rodzime gatunki kosatki i ciemiężycy, której kwiaty widzisz na zdjęciu. Jednak u większości przedstawicieli melantkowatych słupek jest jeden i powstaje z trzech owocolistków. Kwiaty są owadopylne, a zapylacze przywabiane są nektarem, wydzielanym przez nasady działek okwiatu lub przez nektarniki znajdujące się w przegrodach zalążni słupka. Owocem melantkowatych ze słupkowiem apokarpijnych jest mieszek, a u gatunków z jednym słupkiem - torebka. wchodzi animacja 8+9 Nietypowe owoce ma chroniony czworolist, od niedawna przeniesiony do melantkowatych. Jak widzisz na zdjęciach, u tej oryginalnej rośliny owocem jest jagoda. Pamiętaj, że ciemiężyca podlega ochronie i że jest trująca - wytwarza alkaloidy steroidowe, obniżające ciśnienie krwi i powodujące spowolnienie akcji serca. Są one stosowane tylko w lecznictwie zamkniętym z uwagi na niewielką rozpiętość pomiędzy dawką leczniczą i trującą.

19 Jednoliścienne. Lilianae - Liliales - liliowate
mapa: rys. Gordeeva et al., 1953 Podklasa: Liliidae - liliowe Nadrząd: Lilianae - liliopodobne Rząd: Liliales - liliowce Rodzina: Liliaceae (19 rodzajów /610 gatunków) Rodzina liliowatych, Liliaceae, jest wiodąca dla swojego rzędu i nadrzędu. Jest to rodzina średniej wielkości, jak na jednoliścienne. wchodzi animacja 1+2 Przedstawiciele tej rodziny występują na półkuli północnej, w strefie klimatu borealnego i umiarkowanego, ale z dużymi lukami w zasięgu. wchodzi animacja 3+4 Liliowate są bylinami, podobnymi do pokazanej na zdjęciach lilii, zimującymi w postaci cebul. Jej cebule są otwarte, co oznacza, że nie wytwarzają łusek okrywających. wchodzi animacja 5+6 Kwiaty liliowatych są barwne, duże i efektowne, zwłaszcza u różnych gatunków lilii. Kwiaty mają bardzo prostą budowę – wewnątrz niezróżnicowanego okwiatu, składającego się z sześciu działek w dwóch okółkach, wyrastają dwa okółki wolnych pręcików, po trzy w każdym. Górny słupek powstaje z trzech owocolistków. Owocem jest torebka. wchodzi animacja 7+8 W krajowej florze występują nieliczne gatunki z rodzajów Gagea, Lloydia (pokazane na zdjęciach), Erythronium, Fritillaria, Lilium i Tulipa. Z wyjątkiem złoci, Gagea, są to rośliny rzadkie i albo podlegają ochronie, albo też ich naturalne stanowiska znajdują się tylko na terenach parków narodowych. Rodzimy gatunek tulipana, Tulipa sylvestris, jest niewielką rośliną o żółtozielonym okwiecie. wchodzi animacja 9 Tulipany powszechnie uprawiane jako ogrodowe i na kwiat cięty, jak ten na zdjęciu, należą do innego gatunku, Tulipa gesneriana. wchodzi animacja Jako kwiat cięty i bylina ogrodowa uprawiana jest szachownica cesarska, Fritillaria imperialis, którą widzisz na kolejnych zdjęciach.

20 Jednoliścienne. Lilianae - Liliales - kosaćcowate
mapa: Podklasa: Liliidae - liliowe Nadrząd: Lilianae - liliopodobne Rząd: Liliales - liliowce Rodzina: Iridaceae (66 rodzajów /2025 gatunków) Największą rodziną z rzędu liliowców są kosaćcowate, Iridaceae. wchodzi animacja 1+2 Stosownie do tego, ich zasięg geograficzny jest bardzo duży. Przedstawiciele tej rodziny występują w całej Ameryce Południowej i Północnej, z wyjątkiem strefy borealnej, w Europie, na dużych obszarach Azji i Afryki. wchodzi animacja 3+4 Do kosaćcowatych należą byliny zimujące w postaci kłączy, jak pokazany na zdjęciu kosaciec żółty, wchodzi animacja 5+6 lub w postaci cebul, jak pokazany na lewym zdjęciu kosaciec siatkowany lub też w postaci bulw, jak pokazany na prawym zdjęciu szafran spiski. Są w tej rodzinie helofity, mezofity i sklerofity. Kosaćcowate są zazwyczaj roślinami o dużych i efektownych kwiatach. Działki okwiatu są w dolnej części zrośnięte w rurkę okwiatową, co wyraźnie widać na zdjęciu szafrana. wchodzi animacja 7+8 Pręcikowie jest zredukowane do trzech lub nawet do dwóch pręcików, a słupek jest dolny i zbudowany z 3 owocolistków. Znamię słupka jest wyraźnie podzielone na trzy łatki. W budowie kwiatów można prześledzić tendencję ewolucyjną tej rodziny, wyrażającą się w coraz silniejszej specjalizacji do określonych zapylaczy. Kwiaty kosaćcowatych są zapylane przez owady lub – rzadziej – przez ptaki. Kwiaty w rodzaju szafran są jeszcze promieniste o wszystkich działkach okwiatu jednakowych. wchodzi animacja 9+10 Kwiaty kosaćców, pokazane tu na przykładzie kosaćca żółtego, są także promieniste, ale działki zewnętrznego i wewnętrznego okółka okwiatu różnią się wyraźnie. wchodzi animacja 11 Działki okółka zewnętrznego, wskazane strzałkami czerwonymi, są odgięte do dołu. Zawsze znajduje się na nich jaskrawo odcinający się od tła rysunek, który dla zapylaczy jest lądowiskiem i drogowskazem do nektarników. wchodzi animacja 12 Działki okółka wewnętrznego, wskazane strzałkami niebieskimi, mogą być małe, jak u kosaćca żółtego, lub duże i zagięte ku środkowi, jak u kosaćców z grupy bródkowych, uprawianych powszechnie w ogrodach. Z działkami okwiatu można pomylić - wskazane strzałkami żółtymi - łatki znamienia, które u kosaćców są bardzo duże i zawsze zagięte nad zewnętrznymi działkami okwiatu. Pod łatkami ukryte są pręciki. Na zdjęciach wskazane są one strzałkami zielonymi. animacja Kiedy pszczoła siada na „lądowisku”, maszeruje po wzorze ku nektarowi. Wpychając się w kwiat, naciska nitkę pręcika i powoduje, że zgina się ona, a pylniki dotykają jej grzbietu, zostawiając na nim pyłek. Zmień slajd Na kolejnych zdjęciach widzisz kwiaty dziko u nas rosnącego mieczyka dachówkowatego. U mieczyków kwiaty są już wyraźnie grzbieciste. Na działkach okwiatu skierowanych do dołu znajduje się rysunek, pełniący podobną funkcję, jak u kosaćców. Pręcikowie mieczyka składa się z tylko dwu pręcików. animacja 1+2 Owocem kosaćcowatych jest torebka, która z uwagi na dolny słupek należy uznać za owoc rzekomy. Na zdjęciach widzisz otwarte torebki kosaćca i szafrana. animacja 3+4 Na kolejnych trzech zdjęciach pokazane są przykłady roślin ozdobnych z rodziny kosaćcowatych – tu włączyć Sparaxis i Iris zgadnij na którym zdjęciu jest Sparaxis. W rodzinie kosaćcowatych jest wiele roślin uprawianych jako ozdobne. Są to różne gatunki w rodzajach Crocus, Freesia, Gladiolus, Iris, Sisyrinchium, Sparaxis, Tigridia i Tritonia. Ponadto gatunek Crocus sativus dostarcza przyprawy i barwnika zwanego szafranem. Substancje te są wytwarzane ze znamion słupków. Z kłączy kilku gatunków kosaćców (Iris germanica, Iris florentina i Iris pallida) pozyskuje się aromatyczną substancję, używaną w perfumerii i do produkcji kilku gatunków ginu.

21 Jednoliścienne. Lilianae - Liliales - kosaćcowate

22 Jednoliścienne. Lilianae - Amarylidales - czosnkowate
mapa: Podklasa: Liliidae - liliowe Nadrząd: Lilianae - liliopodobne Rząd: Amarylidales - amarylkowce Rodzina: Alliaceae (13 rodzajów /795 gatunków) Rozpocznę od rodziny czosnkowatych, Alliaceae. Jest to dość duża rodzina, choć grupuje zaledwie trzynaście rodzajów. animacja 1+2 Występują one na półkuli północnej w strefie klimatycznej borealnej, umiarkowanej po subtropikalną. animacja 3+4 Czosnkowate są roślinami zielnymi podobnymi do pokazanego na zdjęciu czosnku siatkowanego o płaskich liściach lub do pokazanego obok szczypiorku o liściach rurkowatych. Są to byliny. animacja 5 Organami przetrwalnymi są u nich cebule o dość zróżnicowanej budowie. Rośliny te są mezofitami lub kserofitami. W tkankach mogą zawierać latycyfery z białym sokiem mlecznym. Regułą jest występowanie związków siarkowych, nadających ostry zapach i smak praktycznie wszystkim częściom tych roślin. animacja 6+7 Kwiaty zebrane są w baldachy, które w pąku mogą być osłonięte podsadką, jak widzisz na prawym zdjęciu, przedstawiającym kwiatostan cebuli. animacja 8+9 Kwiaty są obupłciowe, drobne, silnie pachnące miodem – są one owadopylne, a pożytkiem jest nektar wydzielany z nektarników znajdujących się w przegrodach słupka. animacja Okwiat jest wolny. Pręciki przyrastają do nasad działek okwiatu. Zazwyczaj są wolne, ale w rodzaju czosnek są gatunki, u których nasady nitek pręcików są zrośnięte. Słupek powstaje z trzech owocolistków i jest górny. animacja Owocem jest torebka. Na zdjęciu widzisz dojrzewające torebki pora. W naszej florze spośród kilkunastu rodzajów czosnkowatych występuje tylko jeden – Allium. animacja W tym samym rodzaju jest wiele gatunków i form uprawnych, będących warzywami – jak pokazany na zdjęciu por, lub bylinami ozdobnymi, jak gatunki czosnku pokazane na kolejnych zdjęciach.

23 Jednoliścienne. Lilianae - Amarylidales - amarylkowate
mapa: Podklasa: Liliidae - liliowe Nadrząd: Lilianae - liliopodobne Rząd: Amarylidales - amarylkowce Rodzina: Amaryllidaceae (59 rodzajów /800 gatunków) W rzędzie amarylkowców centralną pozycję zajmuje oczywiście rodzina amarylkowatych, Amaryllidaceae. Pod względem liczebności gatunków jest podobna do czosnkowatych, ale liczy więcej rodzajów. animacja 1+2 Zasięg geograficzny obejmuje lądy półkuli południowej oraz strefę subtropikalną i ciepłą umiarkowaną na półkuli północnej. animacja 3+4 Do rodziny tej należą mezofityczne byliny, podobne do pokazanych na zdjęciach narcyza i przebiśniega. Organem przetrwalnym jest u większości gatunków bulwa. animacja 5+6 Kwiaty u wielu przedstawicieli są duże i efektowne, jak u pokazanych na zdjęciach Hippeastrum i Zephyranthes. Zwróć uwagę, że u Hippeastrum występuje lekko zaznaczona grzbiecistość. animacja 7+8 U niektórych gatunków w kwiecie występuje przykoronek – jak u pokazanego na zdjęciu narcyza. Jest to dodatkowa powabnia. Kwiaty w pąku są ukryte w podsadce. Zapylenia dokonują owady. animacja 9+10 Na zdjęciach kwiatu przebiśniega zwróć uwagę na kontrastową plamkę na zewnętrznej stronie działki okwiatu oraz na paskowy wzór na stronie wewnętrznej – są to drogowskazy dla zapylaczy, kierujące w stronę nektaru. U przebiśniega nektarniki znajdują się na wewnętrznych działkach okwiatu. Słupkowie składa się z sześciu pręcików w dwóch okółkach. U niektórych gatunków mogą one być u nasady zrośnięte, a nawet tworzyć rurkę okwiatową, jak u narcyza. Słupek jest jeden, powstaje z trzech owocolistków i jest dolny. Owoc jest rzekomy, typu torebki lub jagody. Do amarylkowatych należy wiele roślin uprawianych na kwiat cięty oraz jako rośliny doniczkowe i byliny ozdobne. animacja Na zdjęciach widzisz nasze rodzime gatunki. Podlegają one ochronie gatunkowej na stanowiskach naturalnych, jednak są też uprawiane z racji bardzo wczesnego zakwitania.

24 Jednoliścienne. Lilianae - Amarylidales - agawowate
mapa: fot. Tomascastelazo, fot. Shebs S, rys. Wettstein 1923 Podklasa: Liliidae - liliowe Nadrząd: Lilianae - liliopodobne Rząd: Amarylidales - amarylkowce Rodzina: Agavaceae (23 rodzaje /637 gatunków) Z rzędu amarylkowców pozostała do omówienia rodzina agawowatych, Agavaceae. Ma ona wielkość porównywalną z poprzednio omówionymi rodzinami tego rzędu. animacja 1+2 Przedstawiciele agawowatych występują w Ameryce Południowej, z wyjątkiem amazońskiej puszczy równikowej, w Ameryce Północnej po linie wielkich jezior, w Afryce na południe od Sahary, na Półwyspie Indyjskim, w Chinach i na Malajach. animacja 3+4 Rośliny należące do agawowatych są bylinami, wiele gatunków ma pokrój krzewiasty lub drzewiasty. Na zdjęciu widzisz zbiorowisko z jukką w Meksyku. animacja 5+6 Starszy egzemplarz innego gatunku jukki widzisz na kolejnym zdjęciu – zwróć uwagę, że ten osobnik jest rozgałęzionym drzewem. Wiele gatunków to rośliny monokarpiczne - wieloletnie, ale zamierające po wydaniu nasion. Organami przetrwalnymi są kłącza. Wiele gatunków to kserofity, przy czym występują wśród nich zarówno sklerofity, jak i sukulenty z fotosynteza typu CAM. Spotykane są w tej rodzinie także epifity. Liście są wiecznie zielone. animacja 7+8 Kwiaty są często zebrane w duże kwiatostany, jak widzisz na zdjęciu jednego z gatunków agawy. Kwiaty są zazwyczaj obupłciowe, zapylane przez owady, a pożytkiem jest nektar, wydzielany przez gruczoły, znajdujące się w przegrodach słupka. animacja 9+10 U agawowatych kwiaty są trójkrotne i najczęściej promieniste, jak widzisz na zdjęciu i na rysunku kwiatu jukki. Okwiat składa się z 6 działek i jest zazwyczaj wolny. animacja 11 U agawy okwiat może być zrośnięty, jak widzisz na kolejnym rysunku - w takim przypadku może występować rurka okwiatowa. Zazwyczaj wtedy pręciki są przyrośnięte do okwiatu. Pręcików jest 6 lub 3. Słupek powstaje z 3 owocolistków, jest górny lub dolny. Owocem jest torebka lub jagoda, przy czym u gatunków z dolnym słupkiem jest to owoc rzekomy. Pod względem użytkowania najważniejsze rodzaje to Agave i Yucca. Oczywiście są one uprawiane jako rośliny ozdobne – doniczkowe lub ogrodowe, ale – co ważniejsze - dostarczają ważnych surowców. Gatunki agawy dostarczają jadalnych kwiatów, a liście bywają używane jako warzywo. Podczas rozwoju pędów kwiatostanowych z agawy pozyskuje się słodki syrop, z którego po fermentacji i destylacji wyrabia się mezcal oraz tequilę, która jest jedną z odmian mezcalu. Zarówno różne gatunki agawy, jak i jukki dostarczają włókna użytkowego – są to włókna zwane sizal, henequen, pita, istle, keratto.

25 Jednoliścienne. Lilianae - Asparagales - szparagowate
mapa: rys. Szweykowska, Szweykowski, 1993 Podklasa: Liliidae - liliowe Nadrząd: Lilianae - liliopodobne Rząd: Asparagales - szparagowce Rodzina: Asparagaceae (2 rodzaje / gatunków) W rodzinie szparagowatych, Asparagaceae, wyróżnia się zaledwie dwa rodzaje, ale są one bardzo liczne. wchodzi animacja 1+2 Zasięgiem geograficznym obejmują Afrykę na południe od Sahary oraz większą część Eurazji. wchodzi animacja 3+4 Pod względem pokroju szparagowate są sklerofitycznymi bylinami kłączowymi, jak szparag lekarski pokazany na zdjęciu, krzewami lub pnączami. Na lewym zdjęciu pokazany jest młody pęd szparaga. Zwróć uwagę na bezzieleniowe, łuskowate liście, z których kątów wyrastaja pędy boczne. Liście u szparagowatych nie pełnią funkcji asymilacyjnej. wchodzi animacja 5 Przejęły ją gałęziaki, pokazane na kolejnym zdjęciu. W zależności od gatunku mogą one być igiełkowate, albo dość duże i spłaszczone jak liście. wchodzi animacja 6+7 Kwiaty mogą wyrastać pojedynczo, jak u szparaga lekarskiego lub w kwiatostanach. Są one drobne, promieniste, zapylane przez owady, które przywabiane są nektarem, wydzielanym przez słupek. Działek okwiatu jest 6 w dwóch okółkach. Mogą one być albo wolne, albo zrośnięte – w tym wypadku może wystepowac rurka okwiatowa. Pręciki są u nasady nitek przyrośnięte do okwiatu. Słupek jest górny i powstaje z trzech owocolistków. wchodzi animacja 8+9 Owocem jest niewielka, czerwona jagoda. Szparag lekarski jest uprawiany jako warzywo. Jego nazwa pochodzi stąd, że kłącze tego gatunku używane było w zielarstwie jako środek moczopedny. Liczne gatunki są uprawiane jako doniczkowe rośliny ozdobne lub na zieleń ciętą.

26 Jednoliścienne. Lilianae - Asparagales - konwaliowate
rys. Gordeeva et al., 1953 Podklasa: Liliidae - liliowe Nadrząd: Lilianae - liliopodobne Rząd: Asparagales - szparagowce Rodzina: Convallariaceae (11 rodzajów /65 gatunków) Niewielka rodzina konwaliowatych, Convallariaceae, nie zawsze jest wyróżniana – te same gatunki bywają włączane do rodziny dracenowatych jako podrodzina. Konwaliowate występują głównie na półkuli północnej w krainach holarktyczne, paleotropikalnej i neotropikalnej, a także na Karaibach. wchodzi animacja 1+2 Należą do tej rodziny mezofityczne byliny kłączowe lub wytwarzające bulwy. Na zdjęciach widzisz rodzime gatunki z konwaliowatych – konwalię majową i kokoryczkę wielokwiatową. wchodzi animacja 3+4 Kwiaty są zebrane w groniaste kwiatostany lub wyrastaja pojedynczo w kątach liści, są raczej drobne, promieniste. Są one zapylane przez owady, przywabiane nektarem wydzielanym przez słupek – z wyjątkiem rodzaju Aspidistra. wchodzi animacja 5+6 U tych roślin zapylaczami są prawdopodobnie ślimaki. Aspidistra jest u nas dość często spotykana jako roślina doniczkowa, kwitnie jednak bardzo rzadko, a nawet jeśli zakwitnie, łatwo jest to przeoczyć, ponieważ kwiaty są prawie ukryte w podłożu. Szkoda, bo - jak widzisz na zdjęciu – są one dość oryginalne. wchodzi animacja 7+8 Działki okwiatu mogą być wolne, jak u konwalijki majowej, którą widzisz na zdjęciu. wchodzi animacja 9 Jednak częściej spotykane są kwiaty z działkami zrośniętymi, jak u konwalii czy kokoryczki – na zdjęciu obok i na rysunku. W takich kwiatach pręciki są nitkami przyrośnięte do okwiatu. Słupek u konwaliowatych jest jeden, górny i powstaje z trzech owocolistków. wchodzi animacja Owocem jest jagoda - czerwona, jak u konwalijki i konwalii lub granatowa, jak u kokoryczki. Wiele gatunków roślin z rodziny konwaliowatych jest uprawiane jako byliny ogrodowe. Ponadto niektóre z nich sa ważnymi roślinami leczniczymi, jak konwalia majowa. Zawiera ona glikozydy nasercowe z grupy kardenolidów, z których najwazniejsza jest konwalatoksyna. Glikozydy te wzmacniają siłę skurczu mięśnia sercowego bez spowolnienia akcji serca.

27 Jednoliścienne. Lilianae - Asparagales - dracenowate
fot. Sujkowska rys. Szweykowska, Szweykowski, 1993 Podklasa: Liliidae - liliowe Nadrząd: Lilianae - liliopodobne Rząd: Asparagales - szparagowce Rodzina: Dracenaceae (2 rodzaje /160 gatunków) Ostatnią rodziną z rzędu szparagowców, jaką omówię jest rodzina dracenowatych, Dracaenaceae. W zależności od przyjętego układu systematycznego jest to rodzina o małej lub średniej liczebności, jak na jednoliścienne. Ja przyjmuję układ tradycyjny, w którym w tej rodzinie występują tylko dwa rodzaje – dracena i sansewiera. Rośliny te obejmują swoim zasięgiem lasy deszczowe i sawanny w strefie klimatu tropikalnego i subtropikalnego. wchodzi animacja 1+2 Przedstawiciele tej rodziny są roślinami zielnymi, jak sansewiera, albo krzewami lub roślinami drzewiastymi, jak różne gatunki draceny. Na zdjęciu widzisz drzewo z gatunku Dracaena draco, przypuszczalnie najstarszy egzemplarz na Teneryfie, mający prawdopodobnie około 650 lat. Przedstawiciele tego gatunku osiągają około 20 m wysokości. wchodzi animacja 3+4 Czasami można doczekać się kwitnienia draceny uprawianej w doniczce, jak widzisz na zdjęciu. Kwiaty są bardzo drobne, ale zebrane w bardzo duże, luźne kwiatostany. wchodzi animacja 5 Okwiat jest trójkrotny, złożony z sześciu działek w dwóch okółkach i może być wolny, jak na rysunku, jednak nie jest to regułą. Pręciki, w liczbie sześciu, przyrastają u nasady do okwiatu. Górny słupek powstaje z trzech owocolistków. Zawiera nektarniki w przegrodach zalążni. Owocem jest zazwyczaj jagoda, rzadziej – torebka.

28 Jednoliścienne. Lilianae - Orchidales - storczykowate
rys. Szweykowska, Szweykowski, 1993 ryc. Haeckel E, Podklasa: Liliidae - liliowe Nadrząd: Lilianae - liliopodobne Rząd: Orchidales - storczykowce Rodzina: Orchidaceae (880 rodzajów / gatunków) Rodziną storczykowatych, Orchidaceae, należącą do rzędu storczykowców, zakończę omawianie podklasy liliowych. Jest to rodzina największa pod względem liczebności – zarówno rodzajów, jak i gatunków. W zależności od źródła, liczy ona 22 do około 25 tysięcy gatunków. Zasięg geograficzny jest kosmopolityczny – storczykowate występują na wszystkich lądach z wyjątkiem obszarów pustynnych lub pokrytych wiecznym lodem, ale najbardziej liczne są w tropikach. Na tych obszarach występuje około 95% wszystkich gatunków storczykowatych. Centrum bioróżnorodności storczykowatych znajduje się na terenie Ameryki Środkowej i Południowej. wchodzi animacja 1+2 Storczykowate są bez wyjątku bylinami o bardzo zróżnicowanej morfologii. Na zdjęciach widzisz trzy gatunki, różniące się pokrojem i trybem życia. Są to kolejno: rodzima Listera ovata, także rodzimy Neottia nidus-avis, który jest bezchlorofilowym saprofitem i tropikalna Vanda, będąca epifitem, nie wymagającym praktycznie podłoża w uprawie doniczkowej. Jej korzenie pokryte są welamenem, jak i u innych epifitycznych storczykowatych. Storczykowate różnią się między innymi wielkością – od miniaturowych, kilkucentymetrowych roślinek do około stumetrowej Vanilla. Niektóre gatunki wytwarzają tylko jeden liść, niektóre mają liście zredukowane i fotosyntetyczne łodygi, niektóre są bezchlorofilowymi saprofitami mykotroficznymi. Znane są też dwa całkowicie podziemne gatunki z rodzaju Rhizantella, które nawet kwiaty wytwarzają pod ziemią. Storczykowate są helofitami, mezofitami lub kserofitami. Niektóre są sukulentami, inne epifitami lub pnączami. wchodzi animacja 3+4 Ewolucja w linii rozwojowej, reprezentowanej przez storczykowate przebiegała w kierunku specjalizacji do określonego zapylacza. Efektem jest powstanie ogromnej różnorodności morfologicznej kwiatów, co dobrze oddaje stara rycina. Kwiaty powstają na roślinie pojedynczo lub w kwiatostanach groniastych różnego typu. Z racji wspomnianej różnorodności kwiaty storczykowatych bardzo trudno jest scharakteryzować krótko i zwięźle, a zarazem w sposób pasujący do całej rodziny. Oczywiście podejmiemy ten trud ;-) wchodzi animacja 5+6 Jak widzisz na schematycznych rysunkach, kwiaty mają wyraźną symetrię grzbiecistą. Okwiat składa się z sześciu działek w dwóch okółkach. Jedna z działek wewnętrznego okółka ma postać tak zwanej warżki. Stanowi ona lądowisko dla zapylacza i służy ukierunkowaniu jego poruszania się po kwiecie tak, żeby trafił w określone miejsce, gdzie zostanie na nim zdeponowany pyłek. Niekiedy warżka jest ukształtowana w taki sposób, że stanowi zbiornik nektaru lub pułapkę, chwytającą zapylacza. Zazwyczaj warżka zawiera także ostrogę, niekiedy bardzo długą. Kwiaty są zazwyczaj obupłciowe. Zapylenia dokonują owady, a mechanizm tego zapylenia jest często wyjątkowo wyspecjalizowany i dostosowany do zachowania konkretnego gatunku owada. Powabnię stanowi okwiat oraz często intensywny zapach, a pożytkiem jest zazwyczaj nektar, wydzielany przez okwiat lub przez słupek.

29 Jednoliścienne. Lilianae - Orchidales - storczykowate
rys. Szweykowska, Szweykowski, 1993 Najbardziej charakterystyczną cechą kwiatów u storczykowatych jest przekształcenie pręcikowia i słupkowia w tak zwany prętosłup, zaznaczony na schemacie jasnoniebieskim kolorem. Prętosłup powstał poprzez redukcję pręcikowia do jednego płodnego pręcika, a następnie zrośnięcie się tego pręcika z szyjką słupka wraz ze znamieniem w jeden organ. Ziarna pyłku powstające w jednej komorze pyłkowej są sklejone ze sobą w tak zwane pollinium. Pollinia obydwu komór pyłkowych są ze sobą połączone specjalnym wyrostkiem, tak zwanym rostellum, które służy także do przyklejenia pollinium do ciała zapylacza. Rostellum powstało przez przekształcenie szczytowej części jednej z łatek znamienia słupka. wchodzi animacja 1+2 Spójrz na sekwencję zdjęć. Na pierwszym widzisz kwiat Cymbidium. Zwróć uwagę na wzorzystą warżkę oraz łukowato zagięty nad nią prętosłup. Strzałka wskazuje, gdzie pod ścianą pręcika znajdują się pollinia. wchodzi animacja 3+4 Na następnych dwu zdjęciach widzisz zbliżenie prętosłupa z polliniami zakrytymi oraz widocznymi – po usunięciu ich luźno trzymającej się osłony. wchodzi animacja 5+6 Nawet lekkie muśnięcie tej okolicy przez owada powoduje przyklejenie się rostellum do jego ciała – w tym wypadku przykleiło się do ołówka. wchodzi animacja 7+8 Następuje przeniesienie polliniów na znamię słupka – powierzchnia znamieniowa jest ukryta w szczytowym zagięciu prętosłupa poniżej polliniów. Na zdjęciach wskazana jest strzałką. wchodzi animacja 9 U Cymbidium po zapyleniu znamię zagina się wokół pollinium i wydziela dość dużo płynu, ułatwiającego spęcznienie pollinium i skiełkowanie ziaren pyłku. Po zapyleniu kwiat szybko się starzeje i okwiat opada. wchodzi animacja Na zdjęciu widzisz preparat mikroskopowy z pollinium Oncidium. Jak widzisz, ziarna pyłku w polliniach są zazwyczaj połączone w grupy – są to nierozdzielone tetrady. Pollinia mogą mieć różną strukturę – mogą być tak zwane twarde, jak pollinium Cymbidium, które pokazałam przed chwilą, wchodzi animacja 12 lub miękkie, jak pollinium Ludisia, na kolejnym zdjęciu. Pamiętaj, że pollinia są w całości deponowane na znamieniu słupka. wchodzi animacja Jednak nie u wszystkich storczykowatych występuje prętosłup. U niektórych gatunków, jak u Neuwiedia pokazanego na rysunku, nadal zachowana jest pierwotna budowa kwiatów, polegająca na występowaniu oddzielnego pręcikowia, zawierającego najwyżej trzy pręciki, wyrastające w dwóch okółkach.

30 Jednoliścienne. Lilianae - Orchidales - storczykowate
zaschnięty okwiat klapa owocni Słupek u storczykowatych jest dolny i zbudowany z trzech owocolistków. Jak widzisz na zdjęciu, zalążnia jest zazwyczaj jednokomorowa i zawiera ogromną liczbę bardzo drobnych zalążków. wchodzi animacja 1+2 U większości gatunków szypułka kwiatowa wraz z dolną zalążnią są skręcone o około 180o. Efektem tego skręcenia jest skierowanie kwiatu warżką ku dołowi. Porównaj pokazane na zdjęciach dwa różne storczyki, Epidendrum z zalążnia nieskręconą i warżką sterczącą do góry z Miltonia, u której warżka jest skierowana w dół wskutek skręcenia zalążni. wchodzi animacja 3+4 Owocem u storczykowatych jest zazwyczaj torebka, która po pęknięciu uwalnia ogromną liczbę mikroskopijnych nasion, rozsiewanych przez wiatr. W mniej licznych przypadkach owoce nie pękają i mają wtedy charakter jagody, jak u Vanilla. W związku z tym, że słupek storczykowatych jest dolny, owoc – niezależnie od jego zróżnicowanej mięsistości i zdolności pękania – jest owocem rzekomym. Nasiona są w czasie rozsiewania praktycznie bez tkanki spichrzowej, a zarodek jest w bardzo wczesnym stadium rozwoju. Po rozpoczęciu kiełkowania musi zostać nawiązana symbioza z odpowiednim grzybem, żeby rozwój zarodka był kontynuowany i żeby mogła wyrosnąć nowa roślina. Kwiaty wielu gatunków storczykowatych są wyjątkowo długowieczne. Jest to przystosowanie do długotrwałego – nierzadko wielotygodniowego - oczekiwania na „swojego” zapylacza. Skrajne dostosowanie wielu gatunków storczykowatych do biologii zachowania ściśle określonego gatunku zapylacza powoduje w wielu przypadkach obniżenie zdolności reprodukcyjnej populacji tych gatunków storczykowatych. Jest to zazwyczaj skutkiem presji człowieka na siedliska i powoduje konieczność ochrony zagrożonych wyginięciem gatunków.

31 Jednoliścienne. Lilianae - Orchidales - storczykowate
Coeloglossum viridae Listera ovata Pseudorchis albida Dactylorhiza majalis Dactylorhiza fuchsii Traunsteinera globosa Orchis ustulata Orchis mascula Corallorhiza trifida Neottia nidus-avis Jak wspomniałam wcześniej, znakomita większość storczykowatych to rośliny tropikalne i epifityczne. W klimacie umiarkowanym storczykowate są roślinami zakorzenionymi w glebie i wytwarzającymi podziemne bulwy czy kłącza. W nasze florze występuje około 30 gatunków storczykowatych i większość z nich podlega ochronie. Na zdjęciach przedstawiam wybrane gatunki krajowe. Na zdjęciach widzisz Platanthera bifolia o wyjątkowo długich ostrogach, w których można zobaczyć zgromadzony nektar. Są w stanie sięgnąć do niego tylko motyle, mające długi aparat gębowy i umiejące „zawisnąć” w powietrzu. wchodzi animacja 1+2 Na kolejnych trzech zdjęciach widzisz gatunki o niepozornych, zielonkawych kwiatach. wchodzi animacja 3+4 Na kolejnych dwu widzisz dwa gatunki z rodzaju Orchis – czyli storczyk. Jest to okazja, żeby zwrócić Twoją uwagę na fakt, że nieprawidłowe jest określanie wszystkich storczykowatych nazwą storczyk, bo odnosi się ona tylko do nielicznej grupy gatunków. Kolejne trzy zdjęcia pokazują gatunki o różowych kwiatach. Jest to okazja, żeby pokazać Traunsteinera globosa, którego kwiatostan jest nietypowy - ma skrócone międzywęźla i przypomina główkę. I na zakończenie dwa gatunki bezchlorofilowe – niepozorny Corallorhiza trifida i okazalszy Neottia nidus-avis. Żaden z naszych gatunków nie ma znaczenia użytkowego. Liczne tropikalne gatunki o dużych kwiatach są uprawiane jako rośliny doniczkowe i na kwiat cięty. Niedojrzałe i sfermentowane owoce Vanilla stanowią przyprawę, znaną jako laski wanilii.

32 Jednoliścienne. Bromelianae - Bromeliales - zapylcowate
mapa: fot. Carr GD, fot. Kopcińska Podklasa: Liliidae - liliowe Nadrząd: Bromelianae - zapylcopodobne Rząd: Bromeliales - zapylcowce Rodzina: Bromeliaceae (57 rodzajów / 1700 gatunków) W nadrzędzie zapylcopodobnych istnieje jedna linia ewolucyjna, co ma odzwierciedlenie w podziale systematycznym: w nadrzędzie tym wyróżnia się jeden rząd, a w nim jedną rodziną – zapylcowatych, Bromeliaceae. Jest ona duża – grupuje około gatunków. wchodzi animacja 1+2 Zasięg geograficzny tej rodziny obejmuje przede wszystkim Amerykę Południową i Amerykę Środkową. wchodzi animacja 3+4 Do zapylcowatych należą byliny, które w większości są epifitami, podobnymi do pokazanego na zdjęciu. Są to mezofity lub kserofity. Jako epifity, zapylcowate nie mogą korzystać z wody w glebie. Dlatego u większości gatunków liście tworzą zwartą rozetę, tworzącą kielichowaty zbiornik na wodę deszczową, którą roślina wchłania za pomocą odpowiednich włosków. wchodzi animacja 5+6 Gatunki mniej wyspecjalizowane korzenią się w glebie, jak ananas, pokazany na zdjęciu. wchodzi animacja 7+8 Kwiaty zapylcowatych są obupłciowe. Pojedyncze kwiaty zazwyczaj są drobne, ale zebrane w dość duże kwiatostany. Symetria kwiatów jest promienista lub słabo grzbiecista, jak widzisz na zdjęciu. Są one zapylane przez owady, ptaki (zwłaszcza kolibry) lub nietoperze, w rzadkich przypadkach są wiatropylne. Powabnię stanowi barwny okwiat oraz dodatkowo także barwne liście wspierające kwiatostan – podsadki, oraz nektar wydzielany przez nektarniki w przegrodach zalążni słupka. Pręcikowie składa się z sześciu pręcików w dwóch okółkach, wolnych u gatunków o wolnym okwiecie lub zrośniętych z okwiatem u gatunków, u których działki okwiatu są zrośnięte. Słupek jest jeden, górny lub dolny i zawsze powstaje z trzech owocolistków. Owocem jest jagoda lub torebka. wchodzi animacja 9+10 U najlepiej nam znanego przedstawiciela zapylcowatych – ananasa – z całego kwiatostanu powstaje owocostan, pokazany na zdjęciu. Mięsiste i jadalne są w nim nie tylko owoce, ale także ściśle z nimi zrośnięte przysadki, wchodzi animacja które na powierzchni owocu są widoczne jako niewielkie łuski, wskazane na zdjęciu strzałkami czerwonymi. Na przekroju przysadki są już nierozróżnialne od owocni poszczególnych jagód, składających się na owocostan. Można za to rozróżnić komory zalążkowe i przegrody w słupkach, dostrzegalne są także zalążki – na zdjęciach są one wskazane strzałkami czarnymi. Oprócz ananasa uprawiane są także - jako rośliny ozdobne - Aechmea, Billbergia, Bromelia, Cryptanthus, Guzmania, Neoregelia, Tillandsia i Vriesea.

33 Jednoliścienne. Zingiberanae - Zingiberales - imbirowate
mapa: fot. Carr GD, Łotocka fot. Carr GD, Podklasa: Liliidae - liliowe Nadrząd: Zingiberanae – imbiropodobne Rząd: Zingiberales - imbirowce Rodzina: Zingiberaceae (46-52 rodzaje / gat.) Rodzina imbirowatych jest bardzo duża – liczy ponad tysiąc gatunków. wchodzi animacja 1+2 Przedstawiciele tej rodziny występują w klimacie tropikalnym, a najwięcej gatunków – w południowo-wschodniej Azji. wchodzi animacja 3+4 Imbirowate są bylinami podobnymi do pokazanej na zdjęciu kurkumy. Organem przetrwalnym są u nich kłącza. Są one zazwyczaj grube, jak pokazane na zdjęciu kłącze imbiru. Kwiaty są zebrane w duże kwiatostany, w których często występują kolorowe podsadki. Różowe elementy na zdjęciu kurkumy, to właśnie podsadki. wchodzi animacja 5+6 Same kwiaty są obupłciowe i wyraźnie grzbieciste, z okwiatem zrośniętym, jak widzisz na zdjęciu. Są one zapylane przez owady lub ptaki. Tylko jeden pręcik jest funkcjonalny, pozostałe są przekształcone w prątniczki, często zrośnięte ze sobą. Górny słupek powstaje z trzech owocolistków. wchodzi animacja 7+8 Owocem jest torebka lub jagoda, a owocostany są często bardzo dekoracyjne, jak widzisz na zdjęciu. Znaczenie użytkowe imbirowatych wiąże się z okazałymi kwiatostanami i olejkami eterycznymi. Niektóre gatunki – jak chociażby kurkuma – są uprawiane na kwiat cięty. Tak zwany „kwiat” jest tutaj oczywiście kwiatostanem, czemu zawdzięcza swoją trwałość. Kłącza i owoce – są to u imbirowatych organy szczególnie bogate w olejki – są używane w perfumerii oraz jako surowce przyprawowe i zielarskie. Przykładami są kłącza imbiru i kurkumy oraz nasiona rodzajów Elettaria i Amomum, które znane są w handlu jako kardamon.

34 Jednoliścienne. Zingiberanae - Zingiberales - paciorecznikowate
mapa: fot. Carr GD, rys. Wettstein, 1923 Podklasa: Liliidae - liliowe Nadrząd: Zingiberanae – imbiropodobne Rząd: Zingiberales - imbirowce Rodzina: Cannaceae (1 rodzaj /10 gatunków) W przeciwieństwie do poprzedniej, rodzina paciorecznikowatych, Cannaceae, jest bardzo mała. Należy do niej tylko jeden rodzaj. wchodzi animacja 1+2 Paciorecznik pochodzi z Ameryki Południowej i Ameryki Środkowej. wchodzi animacja 3+4 Jest to duża bylina, której organem przetrwalnym jest kłącze. Pacioreczniki są helofitami lub mezofitami. Ich kwiaty są obupłciowe, o asymetrycznym okwiecie. Zapylenia dokonują owady, a mechanizm zapylenia jest wyspecjalizowany. Ziarna pyłku są jeszcze w pąku deponowane na znamieniu, skąd po rozwinięciu kwiatu zabiera je zapylacz. Pręcikowie jest silnie zmodyfikowane. Tylko jeden pręcik jest funkcjonalny i ma on tylko jeden pylnik. Obok tego pręcika znajdują się trzy prątniczki. Jedna z nich jest duża i tworzy lądowisko dla zapylaczy. Jest ono ustawione w taki sposób, że owad wędrując do nektaru musi zebrać pyłek, umieszczony wcześniej na znamieniu. Słupek jest dolny i powstaje z niego owoc rzekomy typu torebki. Szeroko uprawiane jako efektowne rośliny rabatowe są mieszańce pacioreczników, tzw. Canna x generalis.

35 Jednoliścienne. Zingiberanae - Zingiberales - bananowcowate
mapa: ryc fot. Kopcińska fot. Kopcińska Podklasa: Liliidae - liliowe Nadrząd: Zingiberanae – imbiropodobne Rząd: Zingiberales - imbirowce Rodzina: Musaceae (2 rodzaje / 35 gatunków) Niewiele większa od poprzedniej jest inna rodzina należąca do imbirowców – bananowcowate, Musaceae. Należą do niej dwa rodzaje i około trzydziestu gatunków. wchodzi animacja 1+2 Rośliny te występują w Afryce równikowej i w Azji południowo-wschodniej. wchodzi animacja 3+4 Są to olbrzymie byliny, które dzięki wytwarzaniu łodygi pozornej mają drzewiasty pokrój. Organami przetrwalnymi są kłącza lub bulwy. W liściach, kwiatach i owocach występują kanały ze śluzowatą zawartością. Liście mają bardzo duże, pojedyncze blaszki, które jednak zazwyczaj są pierzasto porozdzierane. Rośliny te są jednopienne. Kwiaty są zapylane przez owady, ptaki i nietoperze, przywabiane nektarem. wchodzi animacja 5+6 Jak widzisz na zdjęciu, kwiaty są zebrane w bardzo duże kwiatostany, w których kwiaty wyrastają w kątach dużych, pochwiastych podsadek. W kwiatostanie jednocześnie znajdują się owoce, rozwinięte kwiaty i pąki kwiatowe. Kwiaty są wyraźnie grzbieciste. W okwiecie pięć działek jest zrośniętych, a jedna wolna. Słupek w kwiatach żeńskich jest dolny i powstaje z trzech owocolistków. Owocem jest jagoda rzekoma, zawierająca liczne nasiona. Owoce dostępne u nas w handlu nie zawierają nasion – ten typ owoców bananowca powstaje partenokarpicznie. Bananowiec dostarcza jadalnych owoców różnych typów. Są one spożywane surowe lub przetworzone. Ponadto z bananowców pozyskuje się włókna, znane pod nazwami handlowymi abaca i manila.

36 okrytonasienne część 5 JEDNOLIŚCIENNE część 1. Literatura
Podstawowa: Szweykowska A, Szweykowski J Botanika. Tom 2 Systematyka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Dodatkowa: Ambrose BA, Espinosa-Matias S, Vazquez-Santana S, Vergara-Silva F, Martinez E, Marquez-Guzman J, Alvarez-Buylla ER Comparative developmental series of the Mexican triurids support a euanthial interretation for the unusual reproductive axes of Lacandonia schismatica (Triuridaceae). American Journal of Botany 93: 15–35. Gordiejewa TN, Kruberg JK, Pis’jaukowa WW Prakticzeskij kurs sistematiki rastenij. Gosudarstwiennoje uczebno-pedagogiczeskoje izdatelstwo Ministerstwa proswieszczenia RSFSR. Moskwa, Leningrad. Wettstein R Handbuch der Systematischen Botanik. Franz Deuticke, Leipzig und Wien.