Motywacje czytelnicze i aktywność czytelnicza uczniów szkół podstawowych i gimnazjów Konferencja nauczycieli bibliotekarzy – 25 IV 2016 r. Opracowanie:

Prezentacja na temat: "Motywacje czytelnicze i aktywność czytelnicza uczniów szkół podstawowych i gimnazjów Konferencja nauczycieli bibliotekarzy – 25 IV 2016 r. Opracowanie:"— Zapis prezentacji:

1 Motywacje czytelnicze i aktywność czytelnicza uczniów szkół podstawowych i gimnazjów Konferencja nauczycieli bibliotekarzy – 25 IV 2016 r. Opracowanie: Iwona Supronowicz

2 Badanie czytelnictwa dzieci i młodzieży zostało zrealizowane w ramach projektu pt. „Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego”. Jest to projekt systemowy, realizowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Projekt zrealizowany został przez Instytut Badań Edukacyjnych we współpracy z Biblioteką Narodową. 2

3 Badani: Uczniowie klas VI szkół podstawowych i uczniowie klas III gimnazjów  1721 uczniów klas VI szkoły podstawowej (53% chłopców, 47% dziewcząt)  1816 uczniów klas III gimnazjum (52% chłopców, 48% dziewcząt).  Metoda: ankieta audytoryjna wśród uczniów wylosowanych oddziałów VI klasy – po jednym ze 100 szkół podstawowych i III klasy – po jednym ze 102 gimnazjów z całej Polski.  Metoda: 48 pogłębionych wywiadów indywidualnych.  Termin: listopad 2013 r.  84% - poziom realizacji próby: wszystkie odsetki odpowiedzi są reprezentatywne dla całej populacji uczniów klas VI SP i uczniów klas III gimnazjów. 3

4 Kierunek polityki oświatowej państwa na rok szkolny 2015/2016 Rozwijanie kompetencji czytelniczych oraz upowszechnianie czytelnictwa wśród dzieci i młodzieży. 4

5 Kompetencja a umiejętność  Kompetencja – połączenie trzech atrybutów: wiedzy, umiejętności i postawy. Wyróżniają one daną osobę łatwością sprawnej, skutecznej, odpowiadającej oczekiwaniom jakościowym, realizacji danych zadań.  Umiejętność - praktyczna znajomość czegoś, biegłość w czymś. 5

6 Kompetencje czytelnicze  Czytanie książek, rozumianych jako dłuższe (mające co najmniej kilkadziesiąt stron) i złożone, wielowątkowe teksty.  Taka praktyka stanowi świadectwo korzystania ze złożonych umiejętności i kompetencji kulturalnych. 6

7 Czytanie książek przez uczniów  Obowiązki szkolne codziennie wymuszają na uczniach pisanie i czytanie, jednak indywidualna intensywność tych czynności jest bardzo różna.  Uczeń szkoły podstawowej: Codziennie na pewno coś przeczytam, nawet jeżeli to jest mało, to chociażby jakiś temat w podręczniku. Po prostu, ja na przykład przy śniadaniu, załóżmy, nawet czytam sobie skład jakiegoś mleka, które stoi przede mną. 7

8 Inicjacje lekturowe  Głośne czytanie dzieciom w wieku przedszkolnym bajek i wierszy, z czasem bardziej złożonych powieści przez ich opiekunów (matki, ojców, dziadków).  Silniej angażują się w kolejne etapy socjalizacji czytelniczych swoich dzieci rodzice, którzy sami dużo czytają, posiadają bogate księgozbiory, kupują bądź pożyczają książki.  Wpływ starszego rodzeństwa – podobnie jak rodzice, może ono odgrywać istotną rolę w poszerzaniu zainteresowań uczniów.  Czas przejściowy – rodzice pomagający w czytaniu lektur.  Pierwsze dziecięce lektury. 8

9 Czytanie książek wśród innych zajęć czasu wolnego dzieci i młodzieży  Wśród zajęć czasu wolnego uczniów kończących szkołę podstawową i gimnazjum najważniejsze miejsce ma kontakt z masowym medium – telewizją.  Zajęciem powszechnym, zwłaszcza wśród starszych nastolatków, jest słuchanie muzyki z różnych odtwarzających ją elektronicznych urządzeń.  Kino domowe zdecydowanie wygrywa z kinem instytucjonalnym, szczególnie wśród chłopców.  Co drugi dwunastolatek deklaruje, że czyta systematycznie (co najmniej raz w tygodniu).  Co czwarty najwyżej kilka razy w roku spędza wolny czas nad książką.  Gimnazjaliści, starsi o trzy lata, czytają już rzadziej, inne formy spędzania wolnego czasu stają się dla nich atrakcyjniejsze lub bardziej dostępne, przede wszystkim częściej korzystają z komputera. 9

10  Co trzeci piętnastolatek systematycznie czyta w czasie wolnym książki.  Wyraźnie poszerza się grupa tych, którzy nie czytają lub sięgają po książkę najwyżej kilka razy w roku – stanowi aż 40% gimnazjalistów.  Płeć najsilniej zróżnicowała obecność praktyk czytelniczych w codzienności nastolatków.  Dziewczęta szczególnie przeważają w grupie codziennych czytelników.  Chłopcy, przede wszystkim piętnastoletni, dominują wśród tych, którzy w ogóle nie mają zwyczaju czytać.  Dystans między płciami znika w rodzinach o wysokim kapitale kulturowym, szczególnie mierzonym wielkością posiadanych księgozbiorów. 10

11 Czytanie książek wśród innych zajęć czasu wolnego dzieci i młodzieży  Gimnazjaliści są często bardzo zajęci – zorganizowany plan dnia nie zostawia im wolnego czasu na czytanie dla przyjemności.  Gimnazjalni czytelnicy posiadają bardziej wyrobione postawy czytelnicze niż uczniowie szkoły podstawowej: utrwalone nawyki, zdecydowane preferencje lekturowe.  Są tacy, dla których czytanie to niezbywalny element dnia.  Podobnie jak młodsi uczniowie, ci którzy mają nawyk czytania w czasie wolnym, traktują to zajęcie jako wypełnienie czasu, który pozostał po wszystkich innych zajęciach. Nie zawsze jest jakimś szczególnie cenionym zajęciem, raczej jednym z wielu, stosunkowo prostym w realizacji.  Kiedy jednak książka jest bardzo ciekawa, „wciągająca”, czytanie staje się atrakcyjnym zajęciem, konkuruje nawet z głównymi przeciwnikami: komputerem i telewizją. 11

12 Czytanie książek wśród innych zajęć czasu wolnego dzieci i młodzieży  Nastolatki, dla których czytanie to codzienna i oczywista praktyka, to częściej mieszkańcy miast niż wsi, a szczególnie wielkich miast, co najmniej półmilionowych, dzieci osób z wyższym wykształceniem oraz samodzielni kolekcjonerzy książek, bądź posiadający w domu rodzicielskim bogaty księgozbiór.  Co drugi wiejski dom dwunastoletnich uczniów posiada skromny księgozbiór liczący co najwyżej 50 woluminów (w tym 8% nie ma żadnych książek).  Bogate kilkuset tomowe zbiory znajdują się w gospodarstwach domowych zwłaszcza w środowiskach wielkomiejskich i przede wszystkim osób z wyższym wykształceniem. 12

13 Sytuacje czytelnicze uczniów 1.Czytanie poza obowiązkami szkolnymi:  własny wybór ucznia,  indywidualne zainteresowania i potrzeby, ukształtowane w wyniku przyjmowania przez ucznia kulturowych wzorów praktyk czytelniczych w jego środowisku społecznym, przede wszystkim w rodzinie i w kręgach rówieśniczych. 2.Najmocniej czytanie książek w czasie wolnym różnicuje płeć i kapitał kulturowy rodziców wyrażony poziomem wykształcenia i liczbą posiadanych książek. 13

14 Sytuacje czytelnicze uczniów 3.Czytanie w ramach obowiązku szkolnego, określanego wymogami programu szkolnego i oczekiwaniami formułowanymi przez nauczyciela, aspiracjami edukacyjnymi i stosunkiem ucznia do lekcji języka polskiego. 4.Na obydwie sytuacje czytelnicze mają wpływ indywidualne kompetencje językowe, poznawcze i kulturowe ucznia, motywacje czytelnicze, dostęp do książek i informacji o nich. 14

15 Uczniowie nieczytający  Nie czytają książek w czasie wolnym i nie czytają lektur szkolnych.  Tacy uczniowie nie realizują obowiązku szkolnego, w związku z czym nie mogą uczestniczyć aktywnie w lekcji języka polskiego; nie posiadają też własnych potrzeb czytelniczych. 15

16 Uczniowie nieczytający  Okres wakacyjny nie zwiększa czytelniczej aktywności uczniów. Wśród letnich czytelników przeważają dziewczęta, rzadko letnimi czytelnikami są chłopcy mieszkający na wsi.  Aż 23% uczniów ostatniej klasy szkoły podstawowej nie przeczytało w czasie wolnym, choćby we fragmentach, żadnej książki.  Czynnikiem najbardziej sprzyjającym czytaniu książek w czasie wolnym jest posiadanie domowego księgozbioru i samodzielne kolekcjonowanie książek przez dzieci. 16

17 Typy dziecięcych czytelników książek 1.Czytelnicy szkolni - czytają lektury szkolne w minimalnej ilości (1 w roku) i nie czytają w czasie wolnym. 2.Tacy uczniowie nie posiadają nawyku sięgania po książkę w czasie wolnym i własnych zainteresowań lekturowych. 17

18 1.Czytelnicy spontaniczni - czytają w czasie wolnym, ale unikają lektur szkolnych. 2.W zbiorowości dwunastolatków czytelnicy spontaniczni stanowili margines – tylko 8%. 3.Wśród dwunastolatków nie ma jeszcze wielu kontestatorów szkolnego obowiązku polonistycznego, posiadających własny, alternatywny świat lektur. 18

19 1.Czytelnicy aktywni - czytający lektury szkolne oraz książki z własnego wyboru:  podkategoria czytelników systematycznie aktywnych – czytają lektury szkolne i mają nawyk systematycznego czytania książek spoza listy lektur ( co najmniej raz w tygodniu). 19

20 20 Typy dwunastoletnich czytelników

21 Aktywność czytelnicza gimnazjalistów  Uczniowie trzecich klas gimnazjum są mniej aktywni czytelniczo niż uczniowie klas 6.  62% polskich piętnastolatków zadeklarowało czytanie książek w każdej postaci: drukowanych na papierze, bądź w wersji elektronicznej.  Dziewczęta były znacznie aktywniejsze czytelniczo: 72% dziewcząt i tylko 52% chłopców zadeklarowało czytanie choćby jednej książki.  Prawie co drugi piętnastolatek nie zadeklarował jakiejkolwiek lektury książkowej czytanej poza obowiązkami szkolnymi! 21

22  Analiza wyników dotyczących czytania książek w czasie wolnym wskazuje na większą aktywność czytelniczą wśród dziewcząt oraz na wpływ rodzinnego kapitału kulturowego, wyrażanego przez wykształcenie rodziców i przez liczbę posiadanych książek na podejmowanie lektur książkowych w czasie wolnym.  W domach z zasobnymi księgozbiorami różnica między dziewczętami i chłopcami maleje dwukrotnie w porównaniu z nastolatkami z rodzin posiadających mało książek. 22

23 Typy gimnazjalnych czytelników 1.Czytelnicy szkolni - czytali lektury szkolne w trzeciej klasie gimnazjum i inne książki polecane przez nauczyciela, ale nie mieli własnych wyborów lekturowych i nie czytali książek w czasie wolnym. 2.Nie mieli własnych zainteresowań książkowych ani potrzeb lekturowych. 3.Uczniowie, którzy w trzeciej klasie gimnazjum, ograniczyli się tylko do czytania określonego przez szkolny obowiązek stanowili 24% ogółu badanej młodzieży. 23

24 1.Czytelnicy spontaniczni - czytają książki wyłącznie w czasie wolnym, a nie czytają lektur polecanych przez szkołę i ograniczają się do książek z własnego wyboru. 2.Najmniej liczna grupa nastolatków – kontestująca szkolny obowiązek lekturowy i jednocześnie mająca własne zainteresowania czytelnicze. 3.Należy do tej kategorii co dziesiąty gimnazjalista. 24

25 1.Czytelnicy aktywni - czytają książki w czasie wolnym i co najmniej jedną lekturę w ciągu dwóch miesięcy w danym roku. 2.Czytelnicy aktywni stanowią 53% ogółu. 3.Systematycznie aktywni czytelnicy – czytają systematycznie w czasie wolnym ( co najmniej raz w tygodniu), stanowią 25% ogółu. 25

26 26 Typologia piętnastoletnich czytelników

27 27 Komponenty motywacji czytelniczych

28 Analiza motywacji czytelniczych dzieci i młodzieży  Wraz z wiekiem uczniów spada intensywność odczuwania motywacji czytelniczych we wszystkich mierzonych komponentach.  Najsilniej słabną motywacje zewnętrzne, czyli obowiązkowość w czytaniu.  Słabną też motywacje wewnętrzne, szczególnie umiejętność czerpania przyjemności z zaangażowania w lekturę, a nawet znaczenie przypisywane czytaniu.  Nie rośnie też zaciekawienie czytanym tekstem, będące powodem podjęcia lektury. 28

29 Analiza motywacji czytelniczych dzieci i młodzieży  Większy jest spadek motywacji czytelniczych u starszych chłopców niż u dziewcząt. Starsi chłopcy łatwiej ulegają trudnościom napotykanym w czytaniu, obniżają się również ich motywacje wewnętrzne.  Chłopięce motywacje czytelnicze charakteryzują się słabym społecznym aspektem czytania.  Chłopcy niezależnie od wieku mniej chętnie niż dziewczęta uczestniczą w związanych z czytanymi książkami interakcjach z rówieśnikami i rodziną. Ta cecha motywacji nasila się u nich z wiekiem. 29

30  Dziewczęce motywacje czytelnicze wyróżniają się silną motywacją wewnętrzną, szczególnie umiejętnością zaangażowania się w lekturę, objawiającą się chęcią do czytania ciekawych tekstów, nawet jeśli muszą pokonywać trudności. Ta cecha motywacji czytelniczych nie słabnie z wiekiem.  Dziewczęta chętnie angażują się w społeczne relacje sprzężone z czytanymi lekturami.  Z wiekiem dziewczęta coraz wyraźniej odczuwają znaczenie towarzyszącej czytaniu komunikacji z rówieśnikami. 30

31  Trudny w odczuciu nastoletnich czytelników język tekstu stanowi przeszkodę w podjęciu jego lektury. Bariera ta potrafi nawet silniej zniechęcić do czytania starsze dziewczęta niż chłopców.  Intensywność odczuwania motywacji czytelniczych zależy przede wszystkim od płci ucznia i kapitału kulturowego rodziny, wyrażonego wykształceniem rodziców i wielkością domowych księgozbiorów. Najsłabiej od tych czynników zależna jest motywacja zewnętrzna. 31

32  Wszystkie komponenty motywacji czytelniczych mają wpływ na oceny z języka polskiego w szkole podstawowej i gimnazjum.  Zaobserwowano pozytywną korelację między siłą motywacji czytelniczych we wszystkich czterech komponentach a aktywnością czytelniczą w czasie wolnym i czytaniem lektur szkolnych.  Najmocniejszy jest związek między samooceną własnych umiejętności i motywacjami wewnętrznymi; istotna statystycznie ale nieco słabsza jest zależność między motywacją zewnętrzną a aktywnością czytelniczą.  Niepokojące jest to, że duża część gimnazjalistów charakteryzuje się niskimi kompetencjami czytelniczymi i ma trudności z dokończeniem czytanej książki. 32

33 33 Typy książek czytanych w czasie wolnym dwunastolatków (w %)

34 34 Autorzy i ich książki najczęściej czytani przez dwunastolatków (w %)

35 Wybory lekturowe czasu wolnego w kl. VI 35

36 36 Typy książek czytanych w czasie wolnym piętnastolatków (w %)

37 37 Autorzy i ich książki najczęściej czytane przez piętnastolatków (w %)

38 Wybory lekturowe czasu wolnego piętnastolatków 38

39 39 Czytanie przez dwunastolatków lektury na ekranie (komputera, laptopa, czytnika, telefonu komórkowego)

40 40 Czytanie przez piętnastolatków książek w czasie wolnym na ekranie (komputera, tabletu, czytnika, telefonu komórkowego

41 Uczniowskie postawy wobec lektur szkolnych  Doświadczenia lekturowe gimnazjalistów determinują i wyczerpują zalecenia podstawy programowej.  Do szerszego obiegu czytelniczego nie przenikają inne teksty niż te, które należą do kanonu sugerowanego przez zapisy programowe.  Uczniowie przyznają, że przyczyną częstej niechęci do czytania lektur szkolnych jest przymus - obowiązek, a nie samodzielny wybór.  Do braku zaangażowania w czytanie lektur szkolnych przyczynia się niewiedza o powodach wyboru danej lektury szkolnej, brak zrozumienia, dlaczego warto dany utwór przeczytać. 41

42 Uczniowskie postawy wobec lektur szkolnych  Uczniowie wskazują na zjawisko nieprzystawalności literatury omawianej w szkole do ich zainteresowań czytelniczych, wieku, doświadczeń lekturowych.  Pierwszą barierą albo zachętą do lektury są walory lekturowe książki, a przede wszystkim przystępność językowa. 42

43 Uczniowskie postawy wobec lektur szkolnych  Jeśli dziewczętom może się podobać beletrystyka obyczajowa opisująca relacje międzyludzkie i codzienne problemy młodzieży, to chłopców takie tematy mogą zniechęcić do lektury, a nawet przeszkodzić w czytaniu - to oni są niechętni literaturze obyczajowej dla młodzieży, szczególnie klasycznej, np. powieściom Lucy Maud Montgomery.  Uczniowie najchętniej czytaliby w szkole książki takie jak czytają w czasie wolnym - powieści fantastyczne dla młodzieży, a gimnazjaliści utwory fantastyczne dla dorosłych; poczytnych autorów, takich jak Joanne K. Rowling, J.R.R. Tolkien czy Andrzej Sapkowski. 43

44 Uczniowskie postawy wobec lektur szkolnych  Zdaniem większości uczniów lektury szkolne powinny budzić zaciekawienie, które może wynikać z atrakcyjnej, wartkiej fabuły oraz bliskości uczniom, wyrażanej w ciekawym temacie, najlepiej zbieżnym z ich zainteresowaniami.  Uczniowie poszukują w lekturach szkolnych przede wszystkim atrakcyjnych walorów lekturowych - bardziej wartości rozrywkowych, niż poznawczych, etycznych czy artystycznych. To nie tyle literackie przesłanie, co „wciągająca” fabuła i przystępna forma wpływają na pozytywną ocenę tekstu i motywacje czytelnicze. 44

45 Uczniowskie postawy wobec lektur szkolnych  Różnice w strategiach podejmowanych przy czytaniu lektur między dziewczętami i chłopcami (czytanie całości tekstów, fragmentów, streszczeń) wynikają z charakteru i tematyki czytanych książek. 45

46 Obieg książek wśród nastoletnich czytelników 46

47 47 Z kim dwunastolatki rozmawiają o książkach czytanych w czasie wolnym?

48 48 Z kim piętnastolatki rozmawiają o książkach czytanych w czasie wolnym

49 49 Źródła książek czytanych w czasie wolnym przez dwunastolatków

50 50 Źródła książek czytanych w czasie wolnym przez piętnastolatków

51 Sposoby pozyskiwania książek  Biblioteki szkolne: źródło lektur szkolnych dla 60% dwunastolatków i 58% piętnastolatków czytających lektury szkolne; starsi uczniowie rzadziej niż młodsi znajdują w nich pożądane książki: nieliczni z wielkich miast, najczęściej ci mieszkający na wsi.  Biblioteki publiczne: najważniejsze źródło książek czytanych w czasie wolnym dla uczniów, a przede wszystkim uczennic, z gimnazjów wiejskich i z małych miast. 51

52 Sposoby pozyskiwania książek  Własny zakup: uczniowie mieszkający na wsi najrzadziej sami kupują książki i najrzadziej robią to ich rodzice; dla gimnazjalistów wielkomiejskich to najważniejszy sposób pozyskiwania książek.  Pożyczanie książek od rówieśników: dziewczęcy sposób pozyskiwania lektur - to istotny element społecznego aspektu motywacji czytelniczych. 52

53 Zalecenia i wnioski dla bibliotek szkolnych  Uczniowie najczęściej zadanych do przeczytania pozycji książkowych szukają w bibliotekach szkolnych.  Nauczyciele, gdy decydują o wyborze lektury, kierują się z reguły zawartością zasobów bibliotecznych.  Dlatego konieczne jest, aby biblioteki szkolne uzupełniały swoje zasoby o tytuły poczytne wśród nastolatków.  Obecność takich pozycji w szkolnych księgozbiorach sprzyjałaby wspólnym wyborom lektur przez ucznia i nauczyciela, również nauczycielowi łatwiej byłoby rekomendować do czytania te tytuły, które są dostępne w bibliotekach. 53

54 Zalecenia i wnioski dla bibliotek szkolnych  Troska o grupy niechętne czytaniu – biblioteka przyjazna dla chłopców!  Budowanie księgozbiorów adekwatnych do indywidualnych potrzeb czytelniczych.  Podstawa programowa daje nauczycielowi pełną (w szkole podstawowej) czy bardzo dużą (w gimnazjum) swobodę w doborze tekstów omawianych na lekcji.  W wyborze utworu nauczyciel powinien kierować się wiedzą o preferencjach lekturowych uczniów, gdyż celem jest wyrobienie w nich silnej motywacji do czytania.  Tytuły z literatury fantastycznej takie jak Hobbit czy Opowieści z Narni, które stały się lekturami szkolnymi, są przez uczniów oceniane jako najbardziej interesujące. 54

55  Biblioteka – miejsce spotkań koleżeńskich i forum dyskusyjne.  Uczniowie cenią sobie sytuacje, w których są aktywnymi aktorami: dyskutują o czytanej lekturze.  Dla uczniów, szczególnie gimnazjalistów, istotna jest opinia rówieśników o książkach, które warto czytać.  Warto wykorzystać uczniowskie rekomendacje do wzajemnej wymiany ocen, recenzji. Sytuacje, gdy sami wybierają i komentują wybory innych. 55

56 56 Musimy pamiętać, że czytanie książek:  Nie jest już jedyną i prymarną formą docierania do informacji.  Coraz rzadziej jest źródłem przeżyć estetycznych.  Wymaga podjęcia wysiłku lekturowego - co sprawia, że na przestrzeni innych źródeł informacji, książka niestety nie jest autorytetem.

57 Literatura:  Zasacka Zofia: Zmiana miejsca i roli biblioteki szkolnej w rozwijaniu czytelnictwa uczniów. [online] [dostęp: 4 grudnia 2015]. Dokument pdf  Zasacka Zofia: Czytelnictwo dzieci i młodzieży. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych, 2014. ISBN 978-83-61693-66-6 57

58 58 Dziękuję za uwagę.