Literatura z historii wychowania

Prezentacja na temat: "Literatura z historii wychowania"— Zapis prezentacji:

1 Literatura z historii wychowania
S. Wołoszyn, Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa 1964. Łukasz Kurdybacha (red.), Historia wychowania, t. I i II, Warszawa 1968, Wyd. PWN. Ryszard Wroczyński, Dzieje oświaty polskiej, t. I i II, Warszawa 1980 i 1983, Wyd. PWN. Kalina Bartnicka, Irena Szybiak, Zarys historii wychowania, Warszawa 2001, Wyd. „Żak”. Hanna Markiewiczowa, Wybrane zagadnienia z historii wychowania, cz. 1, 2001, Wyd. APS ; Karol Poznański, Wybrane…., cz. 2, 2006, Wyd. APS.

2 S. Kot, Historia wychowania, t. I i II, Lwów 1934 ……………………………………………………
S. Kot, Historia wychowania, t. I i II, Lwów …………………………………………………….. Wznowienie: Warszawa 1994, wyd. „Żak”

3 Stanisław Kot, autor bardzo popularnego podręcznika do historii wychowania w okresie II Rzeczypospolitej, postulował, że: „Aby wydobyć z historii czynnik kształcący pedagoga, trzeba (…) pokazywać rozwój ideałów pedagogicznych i form ich urzeczywistniania się z jednej strony, z drugiej wyjaśnić je przez wykrycie i uwydatnienie ich związku z kulturą społeczną i polityczną, umysłową, religijną i moralną każdej epoki (…) historia wychowania nie spełni swego zadania kształcącego, jeśli nie będzie syntezą (..) historią myśli i pracy pedagogicznej, odbywającej się w każdorazowych zmiennych warunkach bytu społeczeństwa” /S. Kot, Historia wychowania. Zarys podręcznikowy, wyd. II, Lwów 1934, t. 1, s. 6./.

4 Historia wychowania: - dyscyplina naukowa, badająca metodami historycznymi zjawiska wychowania i ich relacje z czasem, miejscem, kulturą, gospodarką, polityką - wyłoniła się z historii kultury i obyczaju, historii filozofii oraz historii prawa - początkowo obejmowała zagadnienia z zakresu myśli pedagogicznej i działalności instytucji pedagogicznych - dziś ma charakter interdyscyplinarny Cele kształcenia: wzbogacenie wiedzy źródło inspiracji pedagogicznych dostrzeganie związków przyczynowo-skutkowych w edukacji

5 Powstanie i rozwój tej dyscypliny sięga właściwie przełomu XVIII/XIX wieku /duże zasługi Niemców: Daniela Georga Morhofa, K.E. Mangelsdorfa, Martina Fritza, Johanna Schmidta, Karla Raumera, Fryderyka Paulsena, theobalda Zieglera/. Początkowo były to prace o charakterze monograficznym> pewien problem dla badaczy stanowił przedmiot i zakres badań wchodzących w skład historii wychowania (wprowadzano rozróżnienie na historie doktryn pedagogicznych i historię wychowania, i inne) Niemiec Fr. Ernst Schleiermacher pisał, że historia wychowania jest historią obyczajowego oddziaływania starszych pokoleń na młodsze Na gruncie polskim: Hugo Kołłątaj, Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III ; Jędrzej Kitowicz, Opis obyczajów w Polsce za panowania Augusta III, potem prace J. Śniadeckiego, Bronisława Trentowskiego, Ewarysta Estkowskiego. Od 1878 r. wychodziła w W-wie Encyklopedia Wychowania r. - Antoni Karbowiak uzyskuje habilitację w UJ. Pocz. XX w. : prace S. Kota, Stanisława Łempickiego, Antoniego Danysza, Jana Ptaśnika, Henryka Barycza i innych.

6 starożytna Hellada (Grecja)‏
Ideał kalokagathii (kalos kai agathos) = kalos (piękny) + agathos (dobry). Dobroć rozumiana była w kategoriach arete (cnoty), oznaczających przymioty duchowe. Piękno (kaloi) zawierało się w tężyźnie fizycznej, zdrowiu ludzi szlachetnie urodzonych. Terminu tego miał po raz pierwszy użyć ateński prawodawca Solon w VI w. p.n.e. Ideał ten najpełniej realizowano w polis ateńskiej (od VI w. p.n.e.). Duży wpływ na takie ujęcie istoty rzeczy miały eposy Homera (Iliada, Odyseja), gdzie naczelne miejsce zajmuje kult tężyzny fizycznej i sprytu. Jednostka słaba, ułomna traktowana była z lekceważeniem (Tersytes w Iliadzie)‏ Ewolucja pojęcia: w VI, V w. p.n.e. kalokagathia uwzględnia w coraz większym stopniu piękno moralne (duchowe)

7 Encyklopedyzm = od kyklos (ogólnie), pajdeja (wychowanie)
Encyklopedyzm = od kyklos (ogólnie), pajdeja (wychowanie). Wychowanie ogólne. Tego typu model wychowania ukształtował się ostatecznie w epoce hellenistycznej (323 p.n.e – do podbojów rzymskich w II i I w. p.n.e.). Badania naukowe, edukacja szkolna zyskiwały coraz większą rangę niż wychowanie fizyczne. Pedagog – pais (prowadzę), ago (chłopiec). Był to najczęściej niewolnik, który prowadził chłopca do szkoły, potem pilnował jego postępów w domowej edukacji /szkoły ateńskie były wyłącznie dla chłopców/. Pedagog nie był nauczycielem !

8 Pajdonom (pajdonomos); urzędnik państwowy kierujący wychowaniem w Sparcie Pedotriba: nauczyciel wychowania gimnastycznego w Atenach ( r. życia) Efebia; służba wojskowa, w Atenach najczęściej pomiędzy r. życia pod nadzorem sofronisty Penthatlon: pięciobój, czyli 5 dyscyplin olimpijskich: skok w dal, rzut dyskiem, bieg, zapasy, rzut oszczepem Gimnazjon: miejsce ćwiczeń efebów, pod nadzorem sofronisty (pomiędzy 18 a 20 r. życia) Hoplici : piechota grecka Heloci : ludność podbita przez Spartę, pozbawiona praw obywatelskich gramatysta i lutnista: nauczyciele szkół początkowych w Atenach.

9 Wychowanie spartańskie: pierwszy w historii model wychowania państwowego
Sparta (założona przez plemię Dorów) była jednym z setek miast-państw greckich (poleis). Około r. p.n.e. na Bałkany najechało wiele plemion (w tym Jonowie (twórcy Aten) i Dorowie). Dorowie, dzięki ulepszonej technice walki (użycie broni z żelaza), zniszczyli dorobek Achajów i stworzonej przez nich kultury mykeńskiej ( p.n.e.), którą cechowały; rozwinięte rolnictwo, wspaniała flota, kontakty handlowe, rydwany bojowe, pismo linearne „B”).

10 Na okres od 1200 do około 800 p. n. e przypadają homeryckie tzw
Na okres od 1200 do około 800 p.n.e przypadają homeryckie tzw. „Wieki Ciemne”. Poprzedza je wojna trojańska (około 1200 p.n.e.), czyli dziesięcioletnie zmagania wojowników achajskich z Myken z obrońcami Troi /wg Homera była to pierwsza wojna Europy z Azją /. Dorowie: opanowali pierwotnie południowo -wschodnią część Półwyspu Peloponeskiego, zajęli także wyspy Kretę i Rodos.

11 Jonowie: Zostali zepchnięci do Attyki i na wyspę Eubeę
Jonowie: Zostali zepchnięci do Attyki i na wyspę Eubeę. Między VIII-VI w. p.n.e. skolonizowali większą część wybrzeży Azji Mniejszej, nazywanych Jonią. Tożsamość grecka: świadomość wspólnoty językowej, religijnej, kulturowej. Wspólny przodek- Hellen, syn Deukaliona i Pyrry.

12 Ustrój Sparty: Monarchia zarządzana przez 2 władców (funkcje wojskowe i sakralne). Nadrzędne funkcje urzędnicze (administracja, sądownictwo, polityka zagraniczna) sprawowało pięciu eforów i 28 osobowa rada starszych (geruzja była wybierana na rok, dostępna także dla ludzi biednych). Ponadto istniało, powoływane przez eforów, zgromadzenie ludowe (apella), jako organ doradczy Prawa obywatelskie posiadali wyłącznie mężczyźni - Spartanie.

13 Społeczeństwo: Sparta podbiła ludy Peloponezu, czyniąc z nich niewolników (tzw. heloci). Istniała kategoria ludzi półwolnych - mogli się przemieszczać, ale nie posiadali praw obywatelskich (tzw. periojkowie). Samych Spartan - obywateli było zaledwie 9-10 tys. W III w. p.n.e. pozostało 700 Spartan. Obywatel, który wychował 3 synów był zwalniany ze służby wojskowej, wychowanie 4 synów-zwolnienie z podatków. Spartanie posługiwali się pieniądzem z żelaza. Likurg – prawodawca spartański, twórca praw spartańskich (IX-VIII w. p.n.e.).

14 Ideał wychowania spartańskiego : Dzielny żołnierz (hoplita, od hoplon = tarcza), gotowy do walki na śmierć i życie za ojczyznę /„wrócić z tarczą lub na tarczy”/. Etapy wychowania (agoge): Obejmowały wszystkich chłopców w wieku od 7 do 20 lat. Pod okiem urzędnika państwowego (pajdonomosa) chłopcy poddawani byli: wyszkoleniu wojskowemu, ćwiczeniom gimnastycznym, kształtowaniu odporności na ból fizyczny, głód, zachowania tajemnicy („lakoniczna mowa”). Umiejętność czytania i pisania miała drugorzędne znaczenie. {paides - chłopiec, paidiskoi - młodzieniec, hebontes - młody mężczyzna}

15 Opis kryptei (ok. 12 r. życia, przed przejściem do eirenów) „Młody człowiek oddalał się od miasta i musiał kryć się tak, żeby go nikt nie dostrzegł. Wędrował po górach, sypiał mało i musiał czuwać, ażeby go nikt zaskoczył, nie miał żadnej pomocy, nie zabierał z sobą żywności. Wysyłano chłopców bez ubrania, każdego oddzielnie. Mieli spędzić cały rok wędrując po górach, żywiąc się tym co ukradną albo w inny sposób zdobędą” /cyt. za L. Winniczuk, Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji I Rzymu,PWN, Warszawa 1983, s. 287./. Jeszcze przed ta próbą chłopcy poddawani byli chłoście przed ołtarzem Artemidy /nie wolno im było okazywać jakichkolwiek oznak cierpienia/

16 Od 20 do 30 r. życia młodzieńcy przebywali w koszarach
Od 20 do 30 r. życia młodzieńcy przebywali w koszarach. Obce były im trudy życia codziennego - otrzymywali od państwa w dożywotnią dzierżawę działkę ziemi (jedną z 9 tysięcy), wraz z niewolnikami (helotami) Mężczyźni zwyczajowo, po 30 r. życia, zakładali rodziny. Były to rodziny wielodzietne. Mężczyźni uwalniali się wtedy spod nadzoru urzędnika państwowego pajdonoma (pajdonomosa) Symmachia spartańska: sojusz wojskowy Spartan z licznymi polis greckimi.

17 Eliminacja słabych jednostek: Przekazy źródłowe dowodzą (Ksenofont, Platon, Plutarch z Cheronei), że nowonarodzone dzieci poddawano selekcji, słabe jednostki zrzucano z góry Tajget (os) Dzieci do 7 r. życia : Przebywały w domu, pod okiem matek (prosty pokarm, kary cielesne, lekkie ubranie).

18 Kobieta spartańska: Poddawano je szkoleniu wojskowemu
Kobieta spartańska: Poddawano je szkoleniu wojskowemu. Potrafiły władać bronią. Ich powołaniem było życie rodzinne. Zgodnie z prawami Likurga kobiety miały spełniać funkcje „zdrowych i dorodnych samic”! Po urodzeniu dziecka kobieta pozostawała na stałe w domu. Mamki spartańskie (lacedemońskie) opiekunki do dziecka znane były i cenione w całym antycznym świecie, także z urody.

19 - w Sparcie istniały szkoły śpiewu (tzw. katastasejs)
- w Sparcie istniały szkoły śpiewu (tzw. katastasejs). Dużą wagę przywiązywano do znajomości pieśni wojennych i chóralnego śpiewu. - odkrycia archeologiczne dowodzą, że przez długi czas życie Spartan nie odbiegało od wzorców życia codziennego w innych polis /przedmioty codziennego użytku, zabawki, instrumenty muzyczne, moda, itd. - model państwa wojskowego kształtuje się właściwie około 550 r. p.n.e. / koniec podboju przez Dorów (Spartan) Peloponezu/.

20 Model państwa i wychowanie spartańskie stało się natchnieniem dla Platona, który w dialogu „Państwo” przedstawił wizję idealnego społeczeństwa /nie było w tym państwie miejsca dla słabych jednostek/ Rywalizacja Sparty z Atenami skończyła epokę złotego wieku dla Aten (wojna peloponeska p.n.e.). Niebawem Sparta uległa Tebom w bitwie pod Leuktrami (371 r. p.n.e.) i nigdy nie odbudowała swej potęgi militarnej. Dziś Sparta liczy zaledwie około 20 tys. mieszkańców. Dziedzictwo Sparty:

21 Arystoteles w „Polityce”, ks
Arystoteles w „Polityce”, ks. VIII, napisał: „…Kiedy panowanie Lakończyków już się załamało, że im to nie przyniosło szczęścia, że więc i prawodawca ich nie był dobry (…) Rządzić bowiem wolnymi jest rzeczą piękniejszą i więcej cnoty wymaga niż despotyczne panowanie nad niewolnikami” „ O zaprawienie w sztuce wojennej należy dbać nie dlatego, by ujarzmić tych, którzy na taki los nie zasłużyli, ale w tym celu, aby po pierwsze uchronić się przed ujarzmieniem przez innych” cyt za S. Możdżeń, Historia wychowania, Wybór źródeł, s. 58 i 59.

22 Oblicza się, że mogli założyć do 1500 nowych polis (eis).
Ateny (w Attyce)‏ Miasto założone przez Jonów - plemię, które w odróżnieniu od Sparty skolonizowało wybrzeża Morza Egejskiego, Morza Czarnego (tzw. Wielka kolonizacja grecka przypada na okres do p.n.e.). Ateńczycy prowadzili pokojową politykę. Zajmowali się handlem, produkcją broni, ozdób, tkanin, ceramiki. Oblicza się, że mogli założyć do 1500 nowych polis (eis).

23 W ciągu stuleci Ateny przeszły przez kilka ustrojów: monarchiczny (monos- jeden), rządy nielicznych (oligos, oligarchia), rządy jednej osoby (tyrania), rządy najlepszych (aristoi, arystokracja). Reformy Solona /timokracja- rządy oszacowanych/ w 594 p.n.e. zniósł niewolę za długi. Podzielił obywateli na 4 kategorie majątkowe. Tylko najbogatsi mieli dostęp do urzędu archonta. Obowiązkiem trzech klas majątkowych była służba wojskowa (jazda i piechota-hoplici). Wszyscy obywatele, w tym najubożsi, uczestniczyli w obradach zgromadzenia ludowego. Areopag: centralny organ władzy w państwie. Rada Czterystu: przygotowywała projekty uchwał do Zgromadzenia ludowego i porządek dzienny obrad.

24 Reformy Klejstenesa: od 508/507 r. p. n. e
Reformy Klejstenesa: od 508/507 r. p.n.e. Archont, któremu powierzono reformę państwa. Wszystkich obywateli powyżej 18 lat zapisał do jednej z ponad 150 gmin, nazywanych- demami /przynależność wg miejsca zamieszkania, niezależnie od cenzusu majątkowego. Kilkanaście demów łączył w okręgi wyborcze – fyle. Z każdej z 10 fyl wybierano przez losowanie po 50 członków do Rady Pięciuset, która zastąpiła Radę Czterystu. Aby zapobiec tyranii ustanowił ostracyzm- sąd skorupkowy /osoba zagrażająca demokracji musiała na 10 lat opuścić Ateny/ Nadrzędne znaczenie miało Zgromadzenie ludowe (ekklezja), władza wykonawcza spoczęła w rękach urzędników – archontów, istniała tez rada starszych (areopag). Urzędników losowano na urzędy, bądź wybierano (stratedzy).

25 Ateny wydały Homera (VIII w. p. n. e
Ateny wydały Homera (VIII w. p.n.e.), któremu przypisuje się autorstwo „Iliady” (opis wojny trojańskiej) i „Odysei” (opis wieloletniej podróży Odyseusza na Itakę) oraz Hezjoda, autora Teogonii.

26 Na sto lat przed ustanowieniem demokracji ateńskiej (około 600 r. p. n
Na sto lat przed ustanowieniem demokracji ateńskiej (około 600 r. p.n.e.) w Atenach pojawiły się pierwsze przepisy oświatowe i pierwsze szkoły prywatne W myśl tych przepisów żaden ojciec nie mógł żądać od syna opieki na starość jeśli nie zadbał o jego wykształcenie (wg Platona) Nauka odbywała się od wschodu do zachodu słońca. Chłopcy uczyli się czytania, pisania, pływania. Każdy uczeń miał swego pedagoga - czyli niewolnika, którego zadaniem była ochrona wychowanka przed niebezpieczeństwem.

27 Wychowanie ateńskie : U progu demokracji ateńskiej – około 500 r. p. n
Wychowanie ateńskie : U progu demokracji ateńskiej – około 500 r. p.n.e. prawo do kształcenia przysługiwało tylko najzacniejszym rodom Powszechnie uważano, że umiejętność pisania i czytania jest zastrzeżona dla elit, zaś ideały (cnota = arete) mają charakter wrodzony. Tym samym praw do nauki nie posiadali najubożsi i niewolnicy.Twierdzono, że nauczyciel nie ma wpływu na kształtowanie wychowanka, urabianie jego osobowości. Za wychowanie moralne odpowiadał dom rodzinny.

28 Szkoła ateńska Była instytucją prywatną, i to wyłącznie dla chłopców (od 7 r. życia). Do 7 lat chłopiec przebywał w domu, pod opieką matki, mamek i piastunek (wychowanie moralne, zabawa, śpiew, taniec). Ojciec zajmował się pracą, życiem publicznym i towarzyskim. Początek szkoły (7-14 lat): szkoła była własnością nauczyciela. Pierwsze 7 lat nauki obejmowało: naukę czytania i pisania, rachunków, wychowanie muzyczne i poetyckie. Było dwóch nauczycieli: lutnista i gramatysta. Nauczanie miało charakter mechaniczny, wybitnie pamięciowy, często przy użyciu rózgi. Mawiano, że : „kto nie brał kijów, nie otrzymał wychowania”... Nauczyciele byli źle opłacani, nie cieszyli się uznaniem społecznym. O kimś kto zaginął słuch mówiono : „że albo umarł, albo gdzieś uczy dzieci”....

29 Do nauki pisania służyły drewniane tabliczki połączone sznurkiem, powleczone woskiem (podobnie będzie w antycznym Rzymie). Zeszytów z drogiego papirusu używano rzadziej - Pisano rylcem albo piórem trzcinowym, używając atramentu - z rachunków przekazywano cztery działania i tabliczkę mnożenia - Naukę prowadzono z każdym uczniem oddzielnie, zaczynając od alfabetu i sylabizowania, następnie pisania i najprostszych działań arytmetycznych - około 10 r. życia rozpoczynało się nauczanie deklamacji, poezji oraz gry na instrumencie (7 strunowa lutnia). - Młodzieńcy poznawali eposy Homera (słownictwo, wymowa, umiłowanie ojczyzny) oraz wiersze (Folicydesa, Solona, Hezjoda), które zawierały sentencje moralne.

30 Palestra (od 14 do 18 r. życia): Około 14 r
Palestra (od 14 do 18 r. życia): Około 14 r. życia chłopiec przechodził w ręce pedotriby (nauczyciela gimnastyki). Nie przerywając nauki szkolnej u lutnisty i gramatysty coraz więcej czasu spędzał w palestrze (na boisku), gdzie oddawał się różnym zabawom oraz ćwiczeniom, zwanym pięciobojem (penthatlon) Bardzo często ćwiczeniom takim przyglądali się dorośli Ateńczycy, którzy prowadzili rozmowy na tematy polityczne, zdarzało się, że demonstrowali chłopcom jak wykonać konkretne ćwiczenia i starali się zaimponować młodszym.

31 Gimnazjon : Kolejny etap edukacji rozpoczynał się w 18 r
Gimnazjon : Kolejny etap edukacji rozpoczynał się w 18 r. życia i kończył się z chwilą ukończenia 20 lat. Była to tzw. efebia (służba wojskowa), nadzorowana przez urzędnika państwowego- sofronistę Ćwiczenia odbywały się w specjalnym budynku- gimnazjum, którego właścicielem był nauczyciel, zwany gimnazjarchą. Ćwiczenia te miały charakter wojskowy, w ich układaniu uczestniczyli dowódcy wojskowi. W pierwszym roku efebowie wprawiali się we władaniu bronią (łuk, dzida, dysk). W drugim roku uczyli się życia obozowego (marsze, służba polowa) Uwaga: ukończenie efebii był tożsame z przyznaniem praw obywatelskich

32 sofiści (sophistai) - nauczyciele mądrości w Atenach
Sofiści: wędrowni nauczyciele mądrości. Rozpoczęli działalność na początku V w. p.n.e., po wojnach grecko-perskich ( p.n.e.), w czasach kształtowania się demokracji ateńskiej. Ich pojawienie się miało związek z rosnącym zapotrzebowaniem na wiedzę i wykształcenie. Nie byli zawodowymi nauczycielami. Czołowi przedstawiciele: Gorgiasz, Prodyk, Hippiasz, Trazymach, Protagoras. Protagoras (ok. 485 pn.e. do 415 p.n.e) wyznawał pogląd, iż kształcenie winno być państwowe i obowiązkowe, a koszty wynagrodzenia nauczycieli powinni ponosić obywatele.

33 Protagoras: „Miarą wszystkich rzeczy jest człowiek, istniejących, że istnieją, nie istniejących, że nie istnieją” „O bogach nie mogę stwierdzić ani że istnieją, ani że nie istnieją, ani jaka jest ich istota i jak się przejawiają; wiele bowiem okoliczności stoi na przeszkodzie ich poznaniu, a między innymi ich niewidzialność i krótkość życia ludzkiego”. Gorgiasz (ok p.n.e.) twierdził, że pytanie o prawdę nie ma sensu, gdyż istnieją tylko ludzkie mniemania, a na nie można wpłynąć sztuką retoryki, a słowami można więc zawładnąć człowiekiem....

34 Dla Protagorasa i dla sofistów nie było nic ustalonego, niezmiennego
Dla Protagorasa i dla sofistów nie było nic ustalonego, niezmiennego. Prawda obiektywna nie istniała, a postrzeganie miało charakter subiektywny. Pojmowanie i postrzeganie zjawisk i rzeczy (materialnych i niematerialnych) jak np. dobro i zło jest zawsze jednostkowe Przywoływali Heraklita, który stwierdził, że nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki, choć człowiek odbiera ją zawsze tak samo, to jak twierdził wody się w niej wymieniły. Krytyka sofistów: Podstawowy zarzut – relatywizm moralny (cel uświęca środki) posługiwali się argumentacją w celu udowodnienia fałszywej tezy Sokrates i Platon krytykowali sofistów za płatne nauczanie.

35 Znaczenie sofistów: - nauczali języka, gramatyki, literatury, polityki, retoryki, dialektyki (logiki), erystyki (sztuki prowadzenia sporów) - w metodologii badań posługiwali się doświadczeniem (empirią), opartym na obserwacji i wnioskowaniu (dedukcja), w prowadzeniu sporów posługują się dialektyką, poznanie świata oparli na zmysłach (sensualizm) - w sporze czy natura, czy nauczanie kształtuje charakter człowieka ? odpowiadali, iż „nauczanie potrzebuje przyrodzonych zdolności i ćwiczenia” - cel wychowania: wykształcenie doskonałego indywiduum, osoby o silnym charakterze moralnym, opartym na jasności myśli i stałości woli („eubulji”) Dziś termin sofistyka ma zabarwienie pejoratywne i oznacza posługiwanie się nieuczciwą argumentacją

36 Platon o sofistach: „ Jeśli się potrafi przekonywać słowami, zarówno sędziów przed sądem, jak i na zebraniu rady jej członków i lud na zgromadzeniu ludowym (...) więc gdy masz taką umiejętność w swojej mocy, wtedy lekarz będzie twoim sługą, nauczyciel gimnastyki twoim sługą, a w przypadku bankiera okaże się, że mnoży on zyski nie dla siebie, tylko dla ciebie, gdyż ty potrafisz mówić i przekonywać tłum”

37 Sokrates (ur. w Atenach ok. 470 p.n.e. –399 p.n.e.)‏
Syn rzeźbiarza Sofroniskosa oraz akuszerki Fajnarete . Uczestnik wielu bitew i wojen. Żył skromnie, mówiąc: „kto potrzebuje najmniej, jest najbliższy bogom”. Dbał o zdrowie, uprawiał gimnastykę, tańczył. Pod koniec życia nauczył się grać na instrumencie. Brał udział w kampaniach wojennych Mistrzami Sokratesa byli: Anaksagoras i Archelaos. Widoczny jest także wpływ szkoły Pitagorejczyjków Został skazany na śmierć pod zarzutem braku poszanowania ateńskich bóstw państwowych oraz złego wpływu na młodzież. Wyrok wykonano w 399 r. p.n.e.

38 Działalność nauczycielska: Przechadzał się po Atenach (skromnie ubrany, boso), prowadził rozmowy (przypominające grę w pytanie i odpowiedź) z uczniami i napotkanymi przypadkowo przechodniami, a także politykami, rzemieślnikami, rolnikami, i innymi. Cel rozmów: poszukiwanie (cnoty- arete), rozumianej w kategoriach wiedzy o tym jak żyć?, jak znaleźć szczęście ? Uznawał (inaczej niż sofiści) istnienie obiektywnych wartości, które można ogarnąć na drodze poznania rozumowego.

39 Sam o sobie mawiał, „że wie, iż nic nie wie” (scio me nihil scire) Jego celem było wzbudzenie, nakłonienie uczniów do samodzielnego, konstruktywnego, krytycznego myślenia W dochodzeniu do prawdy widział najwyższą cnotę i drogę do szczęścia (kierował się głosem wewnętrznym dajmonionem - sumieniem)

40 Metoda Sokratesa składa się z dwóch części: 1) elenktycznej (negatywnej, krytycznej) ) majeutycznej (pozytywnej, konstruktywnej) Zwana też: metoda dialogu lub metoda erotematyczną (erotema = pytanie), heurystyczną (heuresis = znalezienie) W elenktyce uczył, przez umiejętne stawianie pytań, usuwania fałszywego przekonania (tezy) swego rozmówcy. Sokrates zbijał kolejne argumenty adwersarza, prowadząc go do wniosku sprzecznego z jego pierwotnymi przekonaniami. Mawiał o sobie ,że jest porównywalny z bąkiem, który kłuje, gryzie, wprowadza w zakłopotanie….

41 Tzw. ironia (eironeia) Sokratesa nie była celem samym w sobie
Tzw. ironia (eironeia) Sokratesa nie była celem samym w sobie. Miała służyć dla zwalczania fałszywej próżności, jaka gościła na ogół w duszy jego rozmówców

42 „ A ja sam, jeżeli ta drętwa, sama zdrętwiała, przez to i drugich w odrętwienie wprawia, to ja jestem do niej podobny (…) Bo to nie tak, żebym ja sam miał dużo, a tylko drugich w biedę wprowadzał, tylko całkiem na pewno ja sam nic nie mam i przez to drugich też w biedę wciągam. Tak i teraz o cnocie- co to jest, ja sam nie wiem.” Sokrates w rozmowie z Menonem /patrz Platon, Menon. Cyt za: I. Krońska, Sokrates, Wiedza Powszechna, 1989, s /.

43 Sokrates, ustosunkowując się do uwag Apollodorosa, który twierdził, że skazano go niesprawiedliwie, miał mu odpowiedzieć: „ A ty byś wolał (…) żebym umierał sprawiedliwie?” A. Krokiewicz, Sokrates, Wyd. PAX, 1958, s. 63. …………………………………………… Innym razem, w rozmowie z Glaukonem, który jako kandydat na polityka okazał się mało kompetentny, Sokrates miał powiedzieć: „ Strzeż się więc żebyś dążąc do władzy nie osiągnął skutku wręcz przeciwnego” / cyt. za I. Krońska, Sokrates, op., cit., s. 200/

44 W drugiej części rozmowy, zwanej majeutyczną (od maieus = rodzić), Sokrates pomagał rozmówcy dojść do prawdy, wydać na świat myśl, wydobyć z niego wiedzę, podobnie jak akuszerka pomagająca położnicy w porodzie. Podczas rozmów tylko Sokrates zadawał pytania: „Co to jest mądrość?”, „Co to jest sprawiedliwość?”, „Czym jest cnota?”, „czym jest pobożność ?” Kolejne pytania były tak pomyślane by rozmówca, opierając się na rozsądku, odpowiadał tak lub nie i uświadomił sobie swe błędne mniemania.

45 Znaczenie Sokratesa: - uczył rozmówców samodzielnego myślenia, - nigdy nie przekazywał uczniom gotowej wiedzy, - najcenniejsza jest wiedza zdobyta własną pracą, - nauczanie i uczenie opierał na moralności, prawdzie, - nie pozostawił po sobie żadnego dzieła, - Sokrates obecny jest niemal we wszystkich dziełach Platona, - do jego dokonań odwoływali się na przestrzeni dziejów liczni pisarze, myśliciele, filozofowie - badał istotę rzeczy /ogólnych prawideł/

46 Alcybiades, uczeń Sokratesa o jego metodzie nauczania: „Bo kto by się chciał przysłuchać rozmowom Sokratesa, wydawałyby mu się śmieszne na pierwszy rzut oka. To, co on mówi, to ubrane w takie słowa zwroty, jakby w kosmatą skórę, jakiego szelmy satyra. Mówi o osłach objuczonych, o jakichś kowalach, szewcach, grabarzach i wydaje się, że on zawsze jedno i to samo mówi w ten sam sposób, tak, że każdy, kto go nie zna i nie uważa, musi się śmiać z tego. Ale kiedy kto do wnętrza tych słów zaglądnie, kiedy kto wejdzie w nie naprawdę, zobaczy, że tylko w takich słowach jest jakiś sens, a potem się przekona, że tam są w nich skarby dzielności, znajdzie tam prawie wszystko, a raczej wszystko, na co uważać powinien człowiek, który chce być doskonały” (Patrz Platon, Uczta, XXXVII)‏

47 Platon /właściwie Arystokles / 437-347p.n.e.
Był Ateńczykiem, pochodził ze znakomitego rodu (królewskiego). Przez blisko 10 lat był uczniem i przyjacielem Sokratesa. Po śmierci Sokratesa podróżował (przez około 12 lat). Odwiedził m.in.: Egipt, Italię, Sycylię, wybrzeża Azji Mniejszej. Po powrocie do Aten założył własną szkołę – Akademię, poświęconą Akedemosowi (kierował nią przez 42 lata). Akademię zamknięto po 916 latach, w czasach cesarza bizantyńskiego - Justyniana Wielkiego, w 529 r. n.e. Platon posiadał wszechstronną wiedzę, z zakresu: muzyki, poezji, malarstwa, matematyki

48 Twórca koncepcji idealistycznej /świat idei - świat rzeczy materialnych/ Opowiadał się za celowym aktem stworzenia świata przez Demiurga. Wierzył w nieśmiertelność duszy (śmierć jest zatem wybawieniem duszy)‏ Dusza ludzka posiada 3 władze: rozumną, impulsywną i zmysłową. Ten podział posłużył mu do opracowania koncepcji państwa idealnego /filozofowie, wojownicy, żywiciele/

49 Zachowały się wszystkie wydane pisma Platona
Zachowały się wszystkie wydane pisma Platona. Większość utrzymywana są w formie dialogów (28) i 13 innych prac o podobnym charakterze. Pisał je pod wyraźnym wpływem Sokratesa. /Patrz: „Obrona Sokratesa”, „Krition”, ”Protagoras”, „Gorgiasz”, „Menon”, „Uczta”, „Fedon”, „Fajdros”/ Dialogi Platona obejmują zagadnienia z zakresu: męstwa, cnoty, miłości, piękna, przyrody, retoryki, sprawiedliwości, władzy, człowieczeństwa, praw, etc. - Poglądy Platona na temat wychowania zawarte są w dialogu „Państwo” i „Prawa”.

50 wpływ wychowania spartańskiego u Platona: potrzeba edukacji państwowej, eliminacja słabych jednostek, hartowanie i wychowanie fizycznego dzieci - Platon przyznawał prawa do nauki głównie chłopcom - Skłaniał się ku selekcji, kształceniu najzdolniejszych jednostek (mędrców filozofów), które wg niego należało przygotować do rządzenia państwem

51 Platon o filozofach: „ Jak długo (
Platon o filozofach: „ Jak długo (...) albo miłośnicy mądrości nie będą mieli w państwach władzy królewskiej, albo ci dzisiaj tak zwani królowie i władcy nie zaczną się w mądrości kochać uczciwie i należycie, i pokąd to się w jedno nie zleje-wpływ polityczny i umiłowanie mądrości (...) tak długo nie ma sposobu, żeby zło ustało (...) nie ma ratunku dla państw” / Patrz; Platon, Państwo z dodaniem siedmiu ksiąg „Praw”, V. w przekładzie W. Witwickiego, t. 1 i 2, Warszawa 1958./

52 Koncepcji platońskiego państwa odpowiadają 4 cnoty (umiarkowania, męstwa, rozumu, sprawiedliwości): cnotę umiarkowania przypisuje pracującym (rolnikom, rzemieślnikom, kupcom), cnotę męstwa przypisuje strażnikom, czyli wojownikom, cnotę rozumu przypisuje rządzącym, czyli mędrcom filozofom, których poddaje wnikliwej, długoletniej edukacji. Cnotę sprawiedliwości pojmował w kategoriach harmonii zrodzonej z trzech stanów Niewolnicy - będący własnością innych- nie odgrywają w platońskiej koncepcji państwa idealnego żadnej roli. Przynależność do konkretnego stanu nie jest ustalona w momencie urodzenia. Dzięki wykształceniu i zdolnościom, a także przez wybór każdy ma szansę awansu społecznego

53 Wychowanie według Platona: 1) państwo stoi na straży wychowania (przymus, cenzura, nadzór urzędników) 2) w idealnym państwie nie ma własności, nie ma rodziny (dzieci są własnością państwa, po urodzeniu oddawane są do domów dziecka, w wieku 3 lat oddaje się je do przedszkoli) 3) być może jako pierwszy podejmuje tematykę okresu prenatalnego - stąd rola właściwej diety u matek, narodzin dziecka w okresie między r. życia matki 4) przedszkole 3-6 lat (przy świątyniach): nadzór odpowiednio przygotowanych opiekunek (rola gier, zabaw, opowiadania bajek, tańca, wychowania muzycznego itd. dla chłopców i dziewcząt.

54 5) 6 –10 lat: Dzieci rozdziela się wg płci
5) 6 –10 lat: Dzieci rozdziela się wg płci. Program: jazda konna, strzelanie z łuku, rzucanie włócznią, miotanie kamieniami z procy. Znaczenie gimnastyki i muzyki. 6) 10 lat: początek nauki szkolnej (dla chłopców). Przez trzy lata uczono ich czytania, pisania, liczenia. Lata poświęcano na wykształcenie muzyczne i literackie (żywe słowo). Bardzo ważne miejsce przypisuje Platon matematyce (rozwija myślenie i pamięć) i astronomii. 7) efebia (obowiązkowa służba wojskowa). Według Platona człowiek niezdolny do dzielności nie był wart istnienia, ważny był interes zbiorowości. Na tym etapie dokonywano pierwszej selekcji: najzdolniejsi studiowali dalej, celem przygotowania ich na wyższe stanowiska państwowe. 8) lat: studia „matematyk”: geometria, planimetria, astronomia i muzyka.

55 - od 30 do 35 lat: najlepsi wychowankowie przechodzą przez 5-letni kurs filozofii platońskiej w Akademii (poznanie filozofii idealistycznej). Po zakończeniu kursu/studiów odbywają 15- letnią praktykę w wojsku i urzędach cywilnych. I wreszcie w 50 r. życia zostawało się mędrcem filozofem, w pełni predysponowanym do rządzenia państwem, które wg Platona miało liczyć nie więcej niż 5 tys. ludzi.

56 Istota poglądów pedagogicznych Platona: - edukację pragnie przekazać organom państwa - postuluje wprowadzenie przymusu kształcenia, także dla dziewcząt - wprowadza cenzurę, celem walki z demoralizacją dzieci i młodzieży - opisuje istotę zabaw dziecięcych, gier, ćwiczeń na świeżym powietrzu - żąda utworzenia publicznych przedszkoli - akcentuje znaczenie wychowania fizycznego, dbałości o zdrowie.

57 - zaleca dobór małżonków wg cech charakteru - dobór treści kształcenia wedle uzdolnień uczniów - był twórcą utopijnej wizji państwa idealnego, zarządzanego przez intelektualistów, (niejednokrotnie gardził demokracją ateńską, w której rządy sprawowali ludzie przypadkowi, np. losowani na urzędy) - opowiada się za eliminacja słabych, nieprzydatnych społecznie jednostek - wzorem Sparty przekazuje dzieci na własność państwu

58 widoczny jest brak wiedzy przyrodniczej w programie nauki szkolnej u Platona tak jak Sokrates cnotę (arete) sprowadza do wiedzy wyznaje ateńską koncepcję harmonijnego rozwoju (kalokagację) uprawianie polityki łączy z przymiotami moralnymi i gruntowną wiedzą platonizm wywarł ogromny wpływ na filozofię religijną: prawa moralne, jak „nie zabijaj”, „nie kradnij” są absolutnie obiektywne w sensie platońskim Rozwój filozofii Platona, znanej jako neoplatonizm miał wpływ na myśl chrześcijańską.

59 Arystoteles ze Stagiry (384-322 p.n.e.)‏
Jeden z najwybitniejszych filozofów w dziejach, uczeń Platona, członek i absolwent Akademii platońskiej, przez kilka lat był osobistym nauczycielem Aleksandra Wielkiego (Macedońskiego), założyciel szkoły filozoficznej poświęconej Apollinowi Likejskiemu, zwanej Liceum/ Likejon. Autor kilkuset dzieł (tomów) z dziedziny: logiki, fizyki, zoologii, metafizyki, etyki, polityki, kosmologii, ekonomii, retoryki, geologii, biologii, psychologii, historii literatury, matematyki

60 Arystoteles odrzuca platoński idealizm na rzecz realizmu i praktycyzmu Podobnie jak Platon przyznaje państwu nadrzędne prawa do organizacji i nadzorowania edukacji obywatelskiej, przewidzianej głównie dla chłopców Poglądy Arystotelesa na wychowanie zawarte są w dziełach: „Etyka Nikomachejska” i „Polityka” Interesował się problematyką: celów i treści kształcenia, wychowania przedszkolnego, wychowania obywatelskiego

61 Arystoteles skłania się ku stwierdzeniu, że tylko byt społeczny ma charakter trwały i pożyteczny. Człowiek istnieje zatem w związku ze zbiorowością (społeczeństwem). Uważa iż człowiek jest zwierzęciem społecznym = zoon politikon. Szkoła musi być przeto instytucją publiczną, prowadzoną przez państwo: „ Skoro zaś jeden jest tylko cel dla całego państwa, musi widocznie być wychowanie jedno i to samo dla wszystkich obywateli, a troska o nie musi być publiczna a nie prywatna, jak teraz, kiedy to każdy troszczy się o swoje dzieci z osobna, ucząc je prywatnie tego, co mu się podoba...” /”Polityka”, ks. V, s. 31/

62 Rodzina: Arystoteles, inaczej niż Platon, uważa iż wychowanie małych dzieci powinno realizować się w domu rodzinnym, w atmosferze serdeczności, szczęścia małżonków, dbających o rozwój fizyczny i moralny dziecka. „ Należy przyjąć, że dla dzieci, które się narodziły, wielką różnicę ze względu na ich rozwój fizyczny rodzaj pożywienia, jakie otrzymują (...) korzystne jest również używanie ruchu, o ile na to delikatny wiek pozwala, ażeby członki z powodu swej miękkości nie uległy skrzywieniu (...). Do wszystkiego do czego można dzieci przyzwyczajać, lepiej jest przyzwyczajać zaraz od początku (...)” / Polityka, ks. VII /

63 Arystoteles wobec intelektualizmu platońskiego: Arystoteles sceptycznie odnosi się do platońskiej koncepcji kształtowania cnoty na drodze oddziaływania stricte intelektualnego. Inteligencja (nazywa ją cnotą intelektualną) jest wg niego czymś odmiennym od charakteru i woli człowieka (cnoty moralne), dlatego nie ma (lub nie musi mieć) bezpośredniego wpływu na ludzkie postępowanie. Największym szczęściem człowieka jest szczęście (eudajmonia), czyli doskonałość jednostki. Można je osiągnąć dzięki wykształceniu, działaniu zgodnym z rozumem i z moralnością. Do osiągnięcia eudajmonii niezbędne jest zaspokojenie potrzeb cielesnych: jedzenia, zdrowia, dóbr materialnych itd. Postępowanie cnotliwe wymaga zastosowania środka, obrania drogi pośredniej między lękliwością i zuchwalstwem (męstwo), rozrzutnością a sknerstwem (hojność)‏

64 Charakter człowieka kształtują go trzy czynniki: 1) natura 2) przyzwyczajenia 3) rozum W człowieku, obok duszy rozumnej istnieje dusza nierozumna, która wywołuje pożądliwość, gniew, często kształtuje nasze nawyki i przyzwyczajenia Zgodnie z doktryną „złotego środka” można pracować nad charakterem, modyfikować nasze skłonności i zachowania (potrzeba działań konsekwentnych, wielokierunkowych, z uwzględnieniem przymusu, terapii muzycznej itd.) Przyzwyczajenie ma polegać na wyrobieniu nawyków działania etycznego (dobrego). Oznaką dobrego wychowania jest zadowolenie z faktu, że postępuje się dobrze i smutek, kiedy czynimy źle.

65 Arystoteles rozróżnia nauki godne i niegodne wolnego człowieka (w Polityce, ks. VIII). Według niego „niegodna” jest nauka szukająca praktycznych korzyści, rzemieślnicza, banauzyjna – taka która prowadzi do kształtowania owego usposobienia, niezdolnego do realizowania cnoty. Praca w celu korzyści upadla umysł. Nauki „godne”- takie, które wybieramy z ciekawości lub po to by pomóc innym. ………….. Za nieszlachetną uznaje pracę dla zysku-takie myślenie funkcjonowało w Helladzie w czasach Arystotelesa i maiło w dziejach różne odniesienia (np. szlacheckość)

66 Arystotelesowska teoria dydaktyczno-psychologiczna: W aspekcie psychologicznym zdobywanie wiedzy przebiega przez trzy stadia: a) poznania zmysłowego (postrzegania) b) zapamiętywania (gromadzenia wrażeń) c) przetwarzania (uogólnianie) W aspekcie dydaktycznym należy: a) zaprezentować odpowiednio dobrany materiał b) stworzyć warunki służące zapamiętywaniu (ważny jest dobór metod nauczania) c) wprawić ucznia w umiejętność operowania zdobytą wiedzą (kontrola wyników nauczania)‏

67 Istota poglądów pedagogicznych Arystotelesa: - człowiek jest częścią społeczeństwa /dopuszcza istnienie różnorodnych form ustroju państwowego: demokracji, oligarchii, monarchii/ - wzorem Platona kładzie akcent na właściwy dobór małżonków - twierdzi, iż wychowanie dziecka rozpoczyna się już od pierwszych od jego narodzin i odbywa się w gronie rodzinnym /znaczenie zdrowego pożywienia, ruchu, hartowania ciała, bajek i zabaw, oddziaływania moralnego /

68 edukację szkolną radzi rozpocząć najpóźniej w siódmym roku życia dziecka i kontynuować ją aż do ukończenia 20 lat (jej zwieńczeniem była efebia) - dobór treści kształcenia szkolnego powinien cechować utylitaryzm /„należy uczyć tego co konieczne”/ - uwzględnia kształcenie elementarne, rysunek (walory estetyczne), gimnastykę (neguje dążność do wyglądu atletycznego), muzyka (stymuluje rozwój charakteru) - nie wypowiada się na temat tego co ma stanowić przedmiot dociekań naukowych (być może A. stawia na samodzielne poszukiwanie wiedzy po 21 r. życia? Byłby to postulat kształcenia przez całe życie)

69 opowiada się za eliminacji niepełnowartościowych (niepełnosprawnych jednostek) - kształcenie/zdobywanie wiedzy rezerwuje dla wolnych ludzi (obywateli) - Można by powiedzieć, że gardzi pracą fizyczną, zarobkową Za sens życia uznaje poszukiwanie wiedzy (uznaje system władzy oparty na niewolnictwie) Arystotelesowska teoria wychowania jest częścią nauki o państwie

70 Isokrates - twórca pierwszej szkoły średniej (ogólnokształcącej)
Isokrates ( p.n.e.) pochodził z Aten. W 393 r. p.n.e. założył własną szkołę dla chłopców (prowadził ją blisko 50 lat) w wieku lat. Pobierał duże opłaty za nauczanie (w szkole istniał 3-4 letni cykl nauki). Cel (idea) nauczania: praktyczne przygotowanie podopiecznych do życia obywatelskiego. Naczelne miejsce w nauczaniu zajmuje w jego szkole sztuka wymowy (retoryka). Mowa wyróżnia człowieka od zwierzęcia, a jej znajomość umożliwia wszelki postęp, rozwój cywilizacyjny. Etapy edukacji szkolnej: zgłębienie zasad gramatyki, kompozycji i wymowy. Potem przystępował do objaśniania pięknych utworów literackich. Uczniowie przygotowywali tematy przemówień

71 wykształcenie mówcy było uwarunkowane autorytetem i zdolnościami nauczyciela oraz wrodzonymi zdolnościami ucznia (pamięć, głos, talent, charakter, wiedza ogólna, zainteresowania itd.) - wykształcił około 100 uczniów, w śród których byli znani politycy: Demostenes, Likurg oraz historycy, literaci. - Isokrates wymagał od nauczycieli wysokiego poziomu moralnego, zacności i głębokiej wiedzy. Uważał, że dobrych nauczycieli trzeba cenić wyżej od rodziców bo to im zawdzięcza się życie godne, mądre i szczęśliwe. - na wzór szkoły retorycznej Isokratesa powstawały potem inne szkoły w Atenach a następnie w Rzymie, wszystkie przygotowujące do życia publicznego.

72 Isokrates o sztuce retoryki: „ Ona to bowiem określała prawo, co się tyczy rzeczy godziwych i niegodziwych, brzydkich i szlachetnych. A gdyby te nie były uporządkowane, nie byłoby nam możliwe żyć ze sobą razem. Mową też to z jednej strony występnych (o występek) przekonywamy, z drugiej ludzi zacnych sławimy; przy jej pomocy nieumiejętnych kształcimy a roztropnych wychwalamy. Dar bowiem wypowiadania rzeczy tak, jak wymaga potrzeba, uważamy za najważniejszy znak zdrowej myśli, i mowa prawdziwa, rzetelna i sprawiedliwa oznaką jest duszy prawej i stałej”. /cytat za S. Możdżeń, Historia wychowania. Wybór źródeł ,cz. I starożytność, Kielce 1996, s. 67./

73 Plutarch z Cheronei (ok. 50-120 n.e.)
Autor traktatu „O wychowaniu”. Odrzuca spartańską wizję wychowania państwowego. Skłania się ku wychowaniu domowemu/prywatnemu Uważa, że dzieci winny wychowywać się na łonie rodziny, w zdrowej atmosferze moralnej. Przestrzega (tak jak Platon i Arystoteles) przed demoralizacją dzieci i młodzieży, stąd ważne jest środowisko dziecka, zwraca uwagę na konsekwencje właściwego doboru małżonków. Odrzuca przemoc i kary fizyczne w wychowaniu. Kłamstwo, upór należy zwalczać poprzez przestrogi i napomnienia, przez przykład własny Sporo uwag poświęca edukacji fizycznej, sprawom właściwego odżywiania, Porusza m.in. zagadnienia: wymowy, filozofii, rozwijania pamięci, kształtowania obyczajów

74 Plutarch uległ wpływom filozofii stoickiej: „ bo w szczęściu być szlachetnym jest wyrazem męskości, wyzbyć się zaś zazdrości, łagodne objawiać usposobienie, przy pomocy rozumu lubieżności w sobie stłumiać (...), panować nad gniewem jest znakiem duszy niepospolitej” Inne wybrane wypowiedzi Plutarcha: „ze wszystkich dóbr jakie posiadamy sama mądrość wyłącznie jest nieśmiertelna i boska” „dzieci nakłaniać należy do nauki siłą przekonania i zachęty, nie zaś przez cielesne i hańbiące kary”(...) „ w obejściu się rodziców z dorosłymi dziećmi nie powinna przewodniczyć surowość” „ cały bieg życia naszego, praca i wypoczynek kolejno przegradza”

75 Igrzyska (agony) w świecie helleńskim (greckim)‏
Igrzyska (agony, agones) organizowały niemal wszystkie polis greckie, Największą popularność zyskały igrzyska w Olimpii na Peloponezie (rozgrywane co 4 lata, począwszy od 776 r. p.n.e., poświęcone Zeusowi), Mniej znane igrzyska: pytyjskie (Delfy) ku czci Apollina oraz istmijskie (Przesmyk Koryncki) ku czci Posejdona , nemejskie (Menea na Peloponezie) ku czci Zeusa, Pokój olimpijski (3 miesiące), zwano ekecheirią - zakaz walk w świecie greckim Igrzyska dla kobiet: organizowano je w Olimpii, również co 4 lata, ku czci Hery (stąd zwano je herajskimi). Kobiety rywalizowały tylko w biegu na 160 metrów. Na temat zmagań sportowych pisali m.in.: Ksenofont, Plutarch, Pauzaniasz

76 Grecy odmierzali czas w cyklu 4-letnim, począwszy od pierwszych igrzysk datowanych na r. p.n.e. /nowsze badania dowodzą, że obyczaj zawieszania wojen na czas rywalizacji sportowej zaczął się około 900 r. p.n.e./ - Igrzyska trwały początkowo 1 dzień, po około 50 latach - 3 dni, a od 468 r. p.n.e.- 5 dni. - największy rozkwit igrzysk przypada na V w. p.n.e. /okres demokracji ateńskiej/ - Koniec igrzysk: 393 r. n.e.- zakaz igrzysk wprowadził cesarz rzymski Teodozjusz I Wielki, który uznał je za wydarzenie pogańskie Następne igrzyska (tzw. nowożytne) odbyły się dopiero w końcu XIX w.

77 Przebieg rywalizacji sportowej podczas igrzysk:
Przebieg rywalizacji sportowej podczas igrzysk: pierwszy dzień: obrzędy religijne, składanie przysięgi przez zawodników, segregowanie zawodników, drugi dzień: zmagania młodzieńców (17-20 lat). Rywalizowali w biegu na 1 stadion, w zapasach i w boksie trzeci dzień: zawody mężczyzn. Rywalizowano w biegu na 1 stadion (192,27 m), w skoku w dal, w zapasach, w boksie (odmiana boksu: pankration = boks połączony z zapasami= wszystkie chwyty dozwolone). W tym dniu ucztowano ku czci Zeusa czwarty dzień: konkurencje hippiczne (2 i 4-konne zaprzęgi), pięciobój (pentathlon)- w skład którego wchodziły: skok w dal, biegi, zapasy, rzut dyskiem i oszczepem. piąty dzień: rozdanie nagród, uroczysty pochód ku czci Zeusa, uczta pożegnalna. W Olimpii Odbywały się również zawody trębaczy.

78 Grecy posługiwali się pismem alfabetycznym (24 znaki), wynalezionym ok
Grecy posługiwali się pismem alfabetycznym (24 znaki), wynalezionym ok r. p.n.e. na obszarze Fenicji. Twórcami najstarszego, znanego pisma byli Sumerowie na terenie Mezopotamii (IV tys. p.n.e.).

79 Epoka hellenistyczna (macedońska) (323 p.n.e.-30 p.n.e.)‏
Rozpoczyna się z chwilą śmierci Aleksandra Wielkiego (Macedońskiego). Jej koniec wyznaczają podboje rzymskie i upadek ostatniego państwa hellenistycznego, tj. Egiptu Ptolemeuszów w 30 r. p.n.e. Pojęcie: hellenizm należy rozumieć jako ekspansję kultury greckiej na obszary podbite przez Aleksandra i jej synkretyzm z innymi kulturami wschodnimi( w sferze: religii, sztuki, wymiany handlowej, obyczajów, języka (greka), filozofii, literatury, form władzy oraz szkolnictwa i nauki)‏ społeczność grecka tworzyła elitę polityczną i społeczną na podbitych terytoriach. Wykształcenie helleńskie (greckie) otwierało drogę do kariery politycznej.

80 W okresie hellenistycznym niemal we wszystkich miastach greckich znajdowały się gimnazja (gymnasiony) dające odpowiedni standard wykształcenia w zakresie kultury fizycznej i literackiej. Powstały prężne ośrodki naukowe: Pergamon/ wynalazek pergaminu ,„Muzeum” w Aleksandrii, w których prowadzono badania naukowe, gromadzono księgozbiór. W Aleksandrii znajdowało się blisko tys. rękopisów, istniały tam liczne sale i ogrody, obserwatorium astronomiczne). Znane szkoły wymowy istniały na Rodos, w Delfach, w Kos.

81 W okresie hellenistycznym na znaczeniu zyskiwał encyklopedyczny model kształcenia, górujący nad wychowaniem fizycznym i wojskowym (efebia ulega skróceniu do 1 roku i nie ma już takiej rangi jaka miała w Atenach). ………………………………………………………… Synonimem greckiego modelu wychowania /pajdei/ staje się człowiek wykształcony, przygotowany do życia społeczno-politycznego, cechujący się kulturą osobistą.

82 Szkoła w okresie hellenistycznym stawała się instytucją publiczną
Szkoła w okresie hellenistycznym stawała się instytucją publiczną. Uczęszczały do niej dziewczęta. Szkoły elementarne: były na ogół prywatne, ale za to bardziej rozpowszechnione (zarówno dla chłopców i dziewcząt) Szkoła średnia (gimnazjum) ewoluowała ku nauczaniu przedmiotowemu, ułożonemu w kanon 7 sztuk wyzwolonych (tzn. godnych wolnego człowieka, obywatela i nie związanych z zarobkowaniem)‏

83 W skład siedmiu sztuk wyzwolonych (septem artes liberales) wchodziły sztuki (triwium) i nauki (kwadriwium): a) triwium (trivium): gramatyka, dialektyka, retoryka b) kwadriwium (quadrivium): arytmetyka, geometria, muzyka i astronomia W epoce hellenistycznej pojawiły się pierwsze podręczniki szkolne, stosowano pomoce dydaktyczne (mapy, globusy), kształtowały się obyczaje szkolne (uroczystości), w szkołach znajdowały się cenne księgozbiory.

84 Badania naukowe w epoce hellenistycznej: Archimedes (prawo Archimedesa, prawo dźwigni, zjawisko równi pochyłej, hydrostatyka, statyka) - Arystarch z Samos (teoria heliocentryczna) - Eratostenes (geografia) - Ptolemeusz (geocentryzm) - Euklides (geometria)

85 Starożytny Rzym (Roma)‏
W ciągu II tysiąclecia p.n.e. na Półwysep Apeniński napływały ludy indoeuropejskie, określane pod jedną nazwą - Italików. Wśród ludów Italii byli: Umbrowie, Sammnici, Lukanowie, Sykulowie, Latynowie (od nazwy tego ludu pochodzi nazwa języka-łacina). legendarne początki Rzymu wiążą się z opowieścią o Romulusie i Remusie (bracia - założyciele miasta wykarmieni przez wilczycę, wychowani przez pasterza Faustulusa).

86 Według Tytusa Liwiusza, autora monumentalnego dzieła historycznego: „Od założenia miasta” (Ab Urbe condita), Rzym miał powstać w 753 r. p.n.e. Odkrycia archeologiczne rzeczywiście potwierdzają istnienie osady w VIII w. p.n.e.

87 Za właściwych twórców Rzymu uznaje się Etrusków/ lud azjatyckiego pochodzenia. Etruskowie stworzyli w Italii związek 12 miast, na czele z królami- lukumonami / Przyjmuje się, iż Etruskowie byli twórcami Forum Romanum, otoczyli miasto murami, zbudowali kolektor ściekowy, przeprowadzili reformy wojskowe i inne. Pod ich wpływem kształtowały się wierzenia, życie codzienne i kultura Rzymian. Wg tradycji po obaleniu ostatniego władcy z dynastii Etrusków: Tarkwiniusza Pysznego – w 509 r. p.n.e. rozpoczyna się okres republiki rzymskiej.

88 Republika rzymska /res publica/ (509 p.n.e.- 31 p.n.e.)‏
Rozpoczyna się z chwilą obalenia monarchii Etrusków. Władza: Pierwsze 200 lat historii znamionuje konflikt między patrycjuszami (patres - ojcowie) a plebejuszami (ludem rzymskim- populus Romanus). Za datę końcową tej rywalizacji przyjmuje się 287 r. p.n.e., gdy plebejusze zdobywają dostęp do głównych urzędów państwowych (konsul, trybun, edyl, kwestor, cenzor) a uchwały zgromadzenia ludowego (concilium plebis) uzyskują moc prawną w całym państwie.

89 Po zakończeniu rywalizacji o władzę formuje się nowa warstwa społeczna: nobilitas (nobilis-szlachetny). Nobilitas- żądni władzy, uznania i posiadania skierowali Rzym na drogę podbojów. { Rzym w 264 r. p.n.e. władał na całym Półwyspie Apenińskim}. Według historyka Polibiusza sukces ten był możliwy m.in. dzięki temu, iż Rzym w III wieku p.n.e. mógł wystawić nawet 700 tys. armię …………………………………………………………….(Aleksander Macedoński podbijał Wschód mając do dyspozycji około 35 tys. wojska).

90 W połowie II w. p.n.e. łupem Rzymu pada: Kartagina, Macedonia, ziemie greckie, część Azji Mniejszej (Antiochia). Sukcesy militarne były możliwe dzięki niespotykanej w innych państwach antycznych spójności Rzymu: - „głód ziemi”- skutkujący zaangażowaniem chłopów w wojny, - kult przodków - mos maiorum, - wychowanie domowe pod nadzorem pater familias – ojca (głowy) rodu

91 Po zakończeniu wojen (około 150 r. p. n. e
Po zakończeniu wojen (około 150 r. p.n.e.) - pomimo zachowania instytucji republikańskich - dochodzi do konfliktów i napięć społecznych, spowodowanych zawłaszczaniem ogromnych połaci ziemi przez arystokrację, powstaniami niewolników, dążeniem ludów podbitych (często na drodze rewolt) do nadania obywatelstwa rzymskiego (civitas Romana). …………………………………….. Około 100 r. p.n.e. na 7 mln ludzi w Imperium - niewolnicy stanowili aż 3 mln mieszkańców

92 Ideały wychowawcze w okresie republiki rzymskiej
Obywatele rzymscy okresu republiki trudnili się w zdecydowanej większości rolnictwem. Było to więc społeczeństwo zdecydowanie wiejskie (rustykalne). Rzemiosło i handel zawsze znajdowały się na drugim planie. Siłą napędową Rzymu byli wolni chłopi, posiadacze ziemi. Przystępując do wojen bronili swego stanu posiadania. Uprawnione wydaje się twierdzenie, że ideały wychowawcze kształtowały się pod wpływem roli jaką odgrywała ta grupa społeczna /kult ziemi, szacunek do pracy, pokora wobec sił natury, poświęcenie dla ojczyzny, kultywowanie pamięci o przodkach, przekazy historyczne o autentycznych bohaterach, surowość i prostota obyczajów, dominująca rola mężczyzny- jako głowy rodu/.

93 Rzymianie, inaczej niż Grecy, czerpali wzorce osobowe z autentycznych postaci historycznych. Bohaterów sławiono w pieśniach i ustnych przekazach. W republice rzymskiej dominuje wychowanie domowe. Zgodnie z przekazami historycznymi, o życiu i śmierci narodzonego dziecka, decydował ojciec (wspomniany: pater familias). Rzymianie dopuszczali eliminację nowonarodzonych dzieci, najczęściej dziewczynek. Regulacje prawne dotyczące potomstwa zawiera najstarszy kodeks prawny republiki: Prawo XII Tablic (wydany około 450 p.n.e.).

94 W okresie cesarstwa rzymskiego (31 p. n. e. - 476 n. e
W okresie cesarstwa rzymskiego (31 p.n.e n.e.) zabijania niemowląt zakazywali cesarze: Walentynian, Walens, Gracjan (IV wiek). W 314 r. podczas synodu w Ankarze przerywanie ciąży uznano za przestępstwo.

95 Do 7 r. życia wychowanie dzieci spoczywało całkowicie w rękach matki (mater familias) odpowiedzialnej za wychowanie moralne - pietas, czasem wspieranej przez krewniaczkę (rzymskie rodziny były wielopokoleniowe). Dziewczęta uczyły się zajęć domowych, przędzenia wełny, tkania. Od 7 r. życia spod opieki matek wychodzili chłopcy. Pieczę nad nimi przejmowali ojcowie, którzy wprowadzali synów w dorosłe życie: uodparniali na zimno, cierpienia, uczyli władać bronią, przygotowali do prac polowych, do prowadzenia gospodarstwa. Wszyscy chłopcy zwyczajowo zobowiązani byli do poznania przepisów Prawa XII Tablic. Umiejętności czytania i pisania uczono w domu. W wieku 16 lat chłopiec na znak dorosłości przywdziewał togę. Przez rok pozostawał pod opieką osoby starszej (kuzyn) by w 17 r. życia rozpocząć służbę wojskową / zaczynał od szeregowca, służba była wieloletnia/.

96 Katon Starszy /Marcus Porcius Cato/ (234-149 p. n. e. )
Katon Starszy /Marcus Porcius Cato/ ( p.n.e.) Rzymski polityk, pisarz, mówca /zachowała się połowa z 150 mów jakie wygłosił i to we fragmentach/. Uczestnik II wojny punickiej, rzecznik całkowitego zniszczenia Kartaginy. Napisał: „O gospodarstwie wiejskim” (De agri cultura)- jest to najstarsze, zachowane w całości dzieło napisane po łacinie (prozą). Zawarł w nim zasady prowadzenia gospodarstwa wiejskiego.

97 W „Naukach dla syna” (Praecepta ad filium), zawarł informacje z zakresu retoryki, medycyny, rolnictwa W obawie przed hellenizacją kultury łacińskiej, obejmującej elity rządzące Rzymem, osobiście zajmował się wychowaniem i kształceniem syna. Pełnił szereg urzędów (kwestora, edyla, cenzora). W wolnym czasie osobiście pracował na swoim polu, nosił staroświeckie ubrania, podtrzymywał dawne zwyczaje.

98 Szkoła w okresie republiki rzymskiej
Prócz dominującego w okresie republiki wychowania domowego w V w. p.n.e. powstawały pierwsze publiczne szkoły elementarne. W szkołach tych, zwanych ludus (ludus- gra, zabawa) naukę pobierali się zarówno chłopcy i dziewczęta. Szkoły elementarne były przeznaczone dla biedoty.

99 Nauczyciele, zwani byli mistrzami szkoły (magister ludi): - literator /uczył czytania i pisania, przekazy z dziejów Rzymu, prawo rzymskie/ - kalkulator / calculus- gładki kamyk do rachowania/. Nauka miała charakter pamięciowy, stosowano kary cielesne /Horacy nadał swemu nauczycielowi Orbiliuszowi przydomek plagosus, to znaczy tyle, co wymierzający kary/

100 Szkoła elementarna: Była na ogół bardzo skromna, najczęściej mieściła się w portyku, bardzo często w miejscach zatłoczonych, targowych ( in triviis = na skrzyżowaniu ulic). Dzieci dużo czasu poświęcały na pamięciowe opanowanie alfabetu, nie oglądając ich kształtu. Uczniowie pisali rylcem (pod dyktando nauczyciela) na drewnianych tabliczkach (zwanych tabulae cere) powleczonych woskiem. Nauka odbywała się od października do końca czerwca.

101 Szkoła średnia: gramatyczna (gramatykalna):
Szkoła średnia: gramatyczna (gramatykalna): Szkoły gramatykalne (powstawały od III w. p.n.e.) i zakładano je na wzór szkoły greckiej. Przeznaczone były dla chłopców z bogatszych warstw społecznych. Uczniowie pod okiem gramatysty, który stał wyżej w hierarchii społecznej od literatora, przygotowywali się do życia publicznego. Podstawę kształcenia stanowiły utwory pisarzy greckich i rzymskich (od I w. p.n.e.) - dzieła poetów i prozaików. Nauczanie polegało na czytaniu tekstów ze zrozumieniem po czym poddawano je interpretacji. Teksty analizowano pod względem gramatycznym, historycznym, etymologicznym, filozoficznym itd. Młodzież otrzymywała w ten sposób wszechstronne wykształcenie literackie i encyklopedyczne.

102 Szkoła retoryczna (wyższa): Przyjmuje się, że pierwszą szkołę retoryczną założył Plotius Gall w 93 r. p.n.e. Szkoła tego typu cieszyła się w cesarstwie rzymskim największym uznaniem Nauczyciel – retor – stał najwyżej w hierarchii nauczycielskiej, był dobrze wynagradzany. Szkoła retoryczna przygotowywała sprawnych urzędników państwowych i stała się instrumentem romanizacji prowincji rzymskich. Szkoły takie powstawały we wszystkich większych miastach, zachowując jednolity program nauczania. Szkoły retoryczne nie od razu zdobyły społeczne uznanie: początkowo zwano je szkołami bezwstydu (tzw. : ludus imprudentiae)‏

103 Metoda nauczania: Niewiele odbiegała od szkół niższych typów: dominowało monotonne czytanie przez kilka godzin, w zazwyczaj ciasnej izbie. Studia w szkole retorycznej: Rozpoczynały się od opracowania krótkich zadań (wystąpień o charakterze publicznym), następnie przystępowano do szczegółowej lektury utworów literackich – ich poznanie stanowiło materiał do opracowania mów doradczych, sądowych i pochwalnych (panegirycznych). Nauka w tej szkole trwała około trzech lat i kończyła się między 19 i 20 rokiem życia

104 Ideały wychowawcze cesarstwa rzymskiego (31 p.n.e. - 476 n.e.)‏
Podbój świata helleńskiego skutkował „importem” kultury greckiej od II w. p.n.e. Po długoletnich walkach o władzę w I w. p.n.e. (I i II triumwirat) upada republika rzymska (31 p.n.e). Przez 500 następnych lat (do początków średniowiecza) dominuje model władzy cesarskiej /począwszy od Oktawiana Augusta/. Realną władzę posiadał cesarz oraz rody arystokratyczne zasilające skład senatu. Aby zostać senatorem trzeba było dysponować ogromnym majątkiem, obliczanym na 1 mln sestercji rocznego dochodu {roczny żołd legionisty= 1 tys. sestercji}. Cenzus majątkowy dotyczył także innych urzędów. Elita Rzymu stanowiła około 1% ludności.

105 Apulejusz na temat szkoły rzymskiej: „Pierwszy puchar wiedzy napełnia nam nauczyciel – litterator, który wygładza braki naszego umysłu, potem przychodzi gramatyk - grammaticus, który wzbogaca nas różnorodną wiedzą, wreszcie retor- daje nam oręż wymowy” (cyt. za Lidia Winniczuk, Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa 1983, s. 293.)‏

106 Republikański etos wychowania domowego sytuującego na piedestale chłopa -legionistę przeżył się bezpowrotnie z chwilą zakończenia wojen, w końcowych latach republiki. Miejsce dobrego rolnika, obywatela, żołnierza zajmuje w dobie cesarstwa wykształcony urzędnik państwowy, znający biegle łacinę i grekę, obeznany z retoryką, prawem i historią państwa a przy tym odznaczający się głęboką kulturą, zaletami moralnymi, zmysłem praktycznym.

107 Szkoła retoryczna: w okresie cesarstwa była najważniejszym i jednocześnie ostatnim etapem przygotowania do życia publicznego. Uczniowie zdobywali techniczne umiejętności konstruowania i wygłaszania mów. Poznawali przepisy prawa, zajmowali się lekturą i interpretacją tekstów literackich. - Dużym uznaniem cieszyły się rzymskie szkoły prawnicze. - Rzymianie rozwinęli własną wiedzę z zakresu miernictwa i geodezji, medycyny, architektury, budowy dróg, akweduktów. - Od Greków Rzymianie przejęli elementy erudycyjne i retoryczne programu nauczania, odrzucając grecki kult tężyzny fizycznej oraz model wychowania muzycznego.

108 W okresie cesarstwa można mówić o świadomej polityce oświatowej (opieka państwa nad nauczycielami, uczniami, szkołą). - Nauczyciele: otrzymują ulgi podatkowe, nadawano im obywatelstwo i prawa wyborcze (Gajusz Juliusz Cezar) a od czasów Wespazjana nie byli powoływani do wojska. - W utrzymaniu szkół partycypowały samorządy, fundowano stypendia dla ubogiej młodzieży. Na mocy zarządzeń cesarskich stolice prowincji utrzymywały ze skarbu państwa po 10 lekarzy i po 5 nauczycieli retoryki i gramatyki, średnie miasta po 7 lekarzy i 4 nauczycieli, mniejsze po 5 lekarzy i 3 nauczycieli (Wespazjan, Antonius Pius).

109 W imperium rzymskim zbudowano wiele bibliotek, zmodernizowano lub założono szereg zakładów naukowych: a) Ateneum Hadriana - ośrodek studiów wyższych na Kapitolu, b) Muzeum w Aleksandrii - z zarządzenia cesarza Augusta c) Biblioteka Wespazjana w Rzymie, d) Uniwersytet w Konstantynopolu r. n.e.

110 Na obszarze całego cesarstwa powstał system szkolnictwa średniego, zrodziła się myśl pedagogiczna. Rzymianie, w przeciwieństwie do Greków, nie wdawali się w zawiłości teorii wychowania tym samym nie wytworzyli oryginalnej teorii pedagogicznej Ponadczasowe myśli i spostrzeżenia dotyczące wychowania, pozostawili: Marek Tuliusz Cycero ( p.n.e.), Lucjusz Seneka (4 r. p.n.e.-65 n.e), Pliniusz Młodszy ( n.e.), Decimus Iunius Juvenalis ( n.e). Satyryk Juwenalis mawiał - „zdrowy duch w zdrowym ciele”. Do tego sformułowania powrócą humaniści renesansowi, a w XVII w. John Locke, autor dzieła „Myśli o wychowaniu” (XVII w.).

111 Lucjusz Seneka: 4 p. n. e. - 65 n. e. - urodził się w Hiszpanii
Lucjusz Seneka: 4 p.n.e n.e. - urodził się w Hiszpanii. Pochodził ze znakomitej rodziny (jego ojciec Seneka Starszy był wybitnym nauczycielem retoryki) - Piastował wysokie stanowiska urzędnicze za Kaliguli i Klaudiusza, następnie zasłynął jako nauczyciel Nerona. Gdy Neron został cesarzem to Seneka, w piśmie De clemantia („O łagodności”) zalecał mu mądre, oparte na autorytecie, rządy. - interesowały go problemy etyczne i sprawy społeczne {pisał np. o haniebnym zwyczaju walk gladiatorów, domagał się równouprawnienia płci} - Skłaniał się ku filozofii chrześcijańskiej i stoikom: „Nie bać się ludzi ni bogów, nie pożądać niczego, co niegodne, nieumiarkowane, mieć nad sobą całkowite panowanie”.

112 Opinia Kwintyliana o Senece: „ Pracował Seneka niemal na każdym polu litereratury; bo i mowy jego śa w obiegu, i poezje, i listy, i dialogi. Jako filozof jest za mało ścisły, ale niepospolity w smaganiu ludzkich błędów. Dużo u niego znajdzie się wspaniałych myśli ogólnych w formie sentencji, dużo jego pism zasługuje na czytanie ze względu na poruszone w nich zagadnienia etyczne, ale w stylu i sposobie wyrażania się jest pełen przewrotnej maniery, a dlatego tak niesłuchanie zgubnej , że w błędy, która ona obfituje, są bardzo kuszące. Pragnęłoby się, aby ten autor w stylu i języku kierował się nie talentem własnym, lecz sądem kogoś innego… (…) A szkoda, że tego sam nie zrobił. Wart bowiem był ten talent, żeby pragnąc czegoś lepszego; wszystko przecież, czego zapragnął, potrafił urzeczywistnić” (cyt. za Kwintylian, Kształcenie mówcy, X 1, , przekład M. Brożek)

113 Seneka uważał, że dziecko przychodzi na świat z określonymi skłonnościami. Celem nauczania miało być według Seneki praktyczne przygotowanie do życia /autor słynnego powiedzenia: „nie dla życia lecz dla szkoły uczymy się”/. Uważał, że w wychowaniu szkolnym zbyt mało miejsca poświęcano wychowaniu moralnemu. Nauczyciel winien stale podnosić swe kwalifikacje, nigdy nie unosić się gniewem, postępować moralnie, rozbudzać w wychowankach zamiłowanie do nauki. Seneka mawiał też: „Długa droga przez przepisy, krótka przez przykłady”.

114 O Senece (współcześnie): „Jeżeli ktoś z myślicieli antycznych symbolizował dla późniejszych stuleci starożytna mądrość życiową, ową veterum sapientia, i jeśli któryś z nich może ją do pewnego stopnia symbolizować jeszcze dla nas, to przede wszystkim Seneka. Nie idzie tylko o fakt, że myśl filozoficzna Seneki wywarła ogromny wpływ na piśmiennictwo średniowiecznej i renesansowej Europy, że nie było wówczas i nie ma jeszcze nadal poważniejszej biblioteki humanistycznej, w której zabrakłoby dzieł Seneki, lecz może przede wszystkim o swojego rodzaju nimb, jakim przez wiele wieków otaczano postać rzymskiego filozofa, nimb wszechstronnej wiedzy o życiu, nimb uczoności i powagi” (cyt. za Lucjusz Anneusz Seneka, Myśli. Wybór, przekład i opracowanie S. Stabryła, Kraków, 2006, s. 5).

115 Wybrane cytaty z Seneki: „O Opatrzności” (De providentia): „Cóż dziwnego, że Bóg twardo doświadcza szlachetne dusze? Miękkość nie jest nigdy sprawdzianem cnoty” „ Nie ma żadnego nieszczęścia w tym co przyzwyczajenie uczyniło naturą. Stopniowo bowiem staje się przyjemnością to, co wynikło z konieczności’ „ Próbą złota jest ogień, nieszczęście-dzielnych ludzi”

116 „O niezłomności mędrca” (De constantia sapientis): „ Broń posterunku, który ci wyznaczyła Natura ! Jaki to posterunek? – pytasz? Prawdziwego człowieka” „O Gniewie” (De ira): Tak ustanowiła natura, że cokolwiek urosło na cudzym strachu, samo nie jest odeń wolne” „Tylko ten zdolny jest władać, kto potrafi podporządkowac się władzy” „Na gniew najlepszym lekarstwem czas” „Nie idzie o to, w jaki sposób wyrządzono krzywdę, lecz w jaki ją znoszono…” „ Kto chce rozmawiać z tobą jedynie w tajemnicy, nie ma ci prawie nic do powiedzenia”

117 „O spokoju ducha” (De tranquillitate animi) „Często starzec pochylony wiekiem nie ma innego dowodu na to, że żył tak długo, jak tylko liczbę przeżytych lat” „ Nawet jeśli inni zajmą miejsce w pierwszej linii, a ciebie los rzuci między żołnierzy trzeciego szeregu, walcz także stamtąd, zachętą, przykładem, odwagą” „Nlepsza jest taka miara majątku, żeby nie popaść w ubóstwo, ani od ubóstwa nie być daleko”

118 „O krótkości życia” (De brevitate vitae) „ Najkrótsze i najbardziej niespokojne jest życie tych, którzy zapominają o przeszłości, lekceważąc teraźniejszość, lękają się przyszłości. Kiedy dochodzą do kresu, zbyt późno pojmują, nieszczęśni, że byli tak długo zajęci, niczego nie robiąc” „Łatwo jest gospodarować czymś co jest pewne, jakkolwiek niewielkie, gorliwiej należy oszczędzać tego, czego nie wiedzieć kiedy zabraknie”

119 „O dobrodziejstwach” (De beneficiis): „Niewielu zachowuje wdzięczność po otrzymaniu dobrodziejstwa. Większość dopóty pamięta o darach, dopóki z nich korzysta” „ Najpierw daj swobodę wyboru , a potem obdarzaj dobrodziejstwami” „Nie samo życie jest dobrem, ale życie dobre” „Niewdzięczny jest, kto niechętnie zaciąga dług wdzięczności” „ Chcieć i móc słuchać napomnień jest to druga, najlepsza forma cnoty” „ Znamienna cechą mentalności władców jest chwalić to, co przestało istnieć, aby pomniejszyć to, co istnieje, i tylko tym ludziom przypisywać cnotę szczerości, od których już się nie trzeba obawiać słów prawdy” „ Niezmordowana dobroć zwycięża złość, i nikt nie jest tak zaciekle wrogi temu co godne miłości, żeby nie kochał dobrych ludzi, nawet wyrządziwszy im krzywdę”

120 „Rodzice zazwyczaj przewyższają nas dobrodziejstwami
„Rodzice zazwyczaj przewyższają nas dobrodziejstwami. Jednak dokąd ich mamy, tak długo uważamy ich za surowych i tak długo nie pojmujemy ich dobrodziejstw. A kiedy z wiekiem nabierzemy nieco rozumu i zacznie stawać się dla nas oczywiste, że powinniśmy ich kochać za to właśnie, za co ich nie kochaliśmy, za napomnienia, za surowość, za ciągłe czuwanie nad naszą młodzieńczą nierozwagą, wtedy ich tracimy. Tylko niewielu osiąga taki wiek, by trud włożony w wychowanie dzieci przyniósł im prawdziwe owoce; inni znają tylko ciężar posiadania dzieci”

121 „O łagodności” (De clementia) „Nikt nie może długo nosić maski, a ten, kto udaje, prędko wraca do swej prawdziwej natury. Lecz to, w czym tkwi prawda i co wyrasta, że tak powiem, z twardego gruntu, w miarę upływu czasu rozrasta się i staje się lepsze” „ Kto szybko potępia, jest o krok od tego, by znajdować w tym przyjemność. Kto nadmiernie karze, jest o krok od niesprawiedliwości” „Łagodność to powściągliwość ducha w korzystaniu z możliwości zemsty lub tez pobłażliwość silniejszego w wymierzaniu kary słabszemu” „ Okrucieństwo jest złem najmniej ludzkim i niegodnym cywilizowanej duszy. Dzika to wściekłość-znajdować upodobanie we krwi i ranach i wyzbywszy się człowieczeństwa, zmieniać się w leśne zwierzę”

122 „O zjawiskach natury” (Naturales quaestiones): „…Jesteśmy sami dla siebie uprzykrzeni, gdyż borykamy się bądź to z przesadną miłością własną, bądź to z obrzydzeniem do siebie. Naszą nieszczęsną duszę raz rozdyma pycha, a raz rozsądza żądza. Wyniszcza nas już to nadmiar rozkoszy, to znowu trawi zgryzota. A najgorsze jest, że nigdy nie możemy być sami: z konieczności więc w takim zbiorowisku wad musi się toczyć ustawiczna walka”

123 „Herkules szalejący” (Hercules furens): „…Kres jednego nieszczęścia jest stopniem ku następnemu” „Nieszczęśliwi łatwo uwierzą w to, czego pragną” „Bóg - mściciel ściga pysznych” „Po wielu trudach męstwo zazwyczaj pragnie wytchnienia” „Tylko mężny człowiek poskromi to, co wszystkich przeraża”

124 „Trojanki„ (Troades): „Porywczość jest grzechem niedojrzałości” „Czego nie zabrania prawo, zabrania wstyd” „Z bliska zazwyczaj lęk jest mniejszy” „Matczyna miłość nie zna strachu” „Oducza się umysł powoli, czego się uczył długo” „Tylko w porównaniu z innymi jest się nieszczęśliwym” „Wielki smutek nie umie sam położyć sobie kresu” „Wina wraca do tego, kto przymusił do zbrodni”

125 „Medea” (Medea): „ Dom zdobyty zbrodnią opuścić zmusza zbrodnia” „Los może wydrzeć nam majątek, ale odwagi nie” „Złym ludziom żadna chwila nie jest za krótka, żeby nie zaszkodzić innym” „Prawdziwa miłość nie boi się nikogo” „Lekki to smutek, który umie się zdobyć na rozwagę i sam się ukryć; wielkie nieszczęścia nie mogą pozostać w ukryciu”

126 „Fedra” (Phaedra): „ Połowa wyzdrowienia to chcieć wyzdrowieć” „…Smutek nie dodaje otuchy nieszczęśliwym” „Prawe umysły śmielej się wznoszą ku sławie, jeżeli szlachetną duszę wspiera ożywcza wolność” „Kogo los zniewala, temu można wybaczyć jego nieszczęście; lecz jeśli kto dobrowolnie pcha się w biedę i sam siebie dręczy, zasługuje na to, by utracić szczęście, z którego nie umie korzystać” „Zbrodnie trzeba osłaniać zbrodnią” „Najlepsza śmierć to umrzeć tak, żeby płakali najbliżsi” „Szybki czas leci na niepewnych skrzydłach, a chyży Los nie udziela nikomu gwarancji”

127 „Król Edyp” (Oedipus): „…Nieszczęśliwi nie znają wstydu” „Niemęska to rzecz uciekać przed losem” „Wkrótce nie będziesz chciał wiedzieć tego, o co tak wypytujesz” „Kto ma urojone lęki, ten zasługuje na prawdziwe” „Prawda nie lubi czekać” „…Wina nie spada na tego, kim kieruje Przeznaczenie”

128 „Agamemnon”: „Ślepy i nierozważny jest ten, kto zdaje się na łaskę przypadku” „Kupioną wierność da się przekupić” „Władza ani małżeństwo nie znoszą wspólników” „Kto nie chce się dowiedzieć o swojej klęsce, powiększa swój strach…” „Nigdy nie jest za późno, aby wkroczyć na uczciwa drogę: kto żałuje swych grzechów, ten już prawie niewinny”

129 „Tiestes” (Thyestes): „Młodzi chętnie słuchają gorszych rad” „Pośród wielu nieszczęść uczymy się sztuki milczenia” „Nie ma na tronie miejsca dla dwóch” „Gorszy jest od wojny strach przed wojną” „Kogo wschodzące słońce zastaje pysznym, tego zachodzące widzi powalonego” „Szczególna to wada nieszczęśliwych, że nigdy nie dowierzają swemu szczęściu: chociaż powraca pomyślny Los, zgnębieni-nie chcą się nim jednak cieszyć” „Chciwy życia jest ten, kto nie chce umrzeć wraz z ginącym światłem”

130 „Herkules na Ecie” (Hercules Oetaeus): „ Rzadko się trafia być szczęśliwym na starość…” „Ruiny są złym probierzem wielkości” „Długie miała życie matka, której syn sprawia pogrzeb” „Dzielni ludzie zabraniają się smucić, tchórzliwi-każą” „Nie jest winny, kto niechcąco staje się winny”

131 „Fenicjanki” (Phoenissae): „ Przykra to rzecz z króla stać się niewolnikiem” „Oktawia” (Octavia): „Łagodność jest świetnym lekarstwem na strach” „Czy godzi się wymuszać to, czego nie można wyjednać prośbami?” „Szczęśliwe ubóstwo z zadowoleniem kryje się w niewielkiej chatynce; wyniosłymi domami często wstrząsają burze lub Los je obraca w perzynę”

132 Inne: „ Nie ten biedny, kto posiada mało, lecz ten, kto pragnie więcej” „ Doszedł do szczytu mądrości, kto wie, czym się cieszyć, kto swego szczęścia nie opiera na cudzej potędze” „Nie na wiele się przyda odrzucenie własnych wad, jeżeli trzeba wojować z cudzymi’ „Prawdę trzeba mówić tylko temu, kto chce jej słuchać” „Wielu skrywa swe wady z bezsilności” „Miejsce pobytu niewiele stanowi o naszym spokoju. Jedynie duch nadaje wszystkiemu wartość” „Ojczyznę kocha się nie dlatego, że wielka ale dlatego, że własna” „Lepiej poszukać sobie nowego przyjaciela niż płakać po dawnym” „Każdy ponosi karę, kto jej oczekuje. A oczekuje Każdy, kto na nią zasłużył” „Dola przestępców jest ciągły niepokój” „ Opilstwo nie rodzi wad ale je wydobywa”

133 „…Ani niemowlęta, ani dzieci, ani chorzy umysłowo nie lękają się śmierci i że najbardziej haniebne jest, jeżeli rozum nie zapewnia takiego spokoju, do jakiego prowadzi brak rozumu” „Prawdziwa radość ma to do siebie, że nie ustaje i nie obraca się w swe przeciwieństwo” „Często krzywda sprowadza lepszy los. Wiele rzeczy runęło, aby wznieść się wyżej” „Każdy jest na tyle nieszczęśliwy na ile się za nieszczęśliwego uważa” „Nie powiększaj wagi swoich nieszczęść i nie przydawaj sobie ciężaru skargami” „Cokolwiek będziesz czynił, szybko zawróć od ciała ku sprawom ducha”

134 „Kto nie uśmierzy swojego cierpienia rozumem, tego pocieszy czas
„Kto nie uśmierzy swojego cierpienia rozumem, tego pocieszy czas. Lecz dla człowieka myślącego najbardziej haniebnym lekarstwem na smutek jest znużenie smutkiem” „Słaby jest i tchórzliwy, kto pozbawia się życia z powodu cierpienia, głupi kto żyje tylko dla cierpienia” „Trzeba być obecnym przy wszystkim, po pierwsze dlatego, że ludzie bardziej wierzą oczom niż uszom, a po drugie dlatego, że droga poprzez udzielanie pouczeń jest długa, natomiast przez przykłady-krótka i skuteczna”

135 Marek Cyceron: Był znakomitym mówcą (retorem) rzymskim, pisarzem, filozofem i politykiem (piastował godność konsula). W całości zachowało się 58 jego mów, ponadto pisał listy oraz utwory poetyckie/. Był popularyzatorem myśli greckiej w j. łacińskim. Twórca podstaw kształcenia retorów rzymskich (traktat „De oratore”). Wychowanie traktował jako udoskonalanie zdolności danych człowiekowi przez naturę. Kładł nacisk na rozpoznanie zdolności dziecka, uwzględnienie jego indywidualność, Naukę zalecał rozpoczynać od najmłodszych lat. Opowiadał się za przekazywaniem wiedzy przydatnej w życiu. Sztukę oratorską wiązał z wymogiem przekazywania gruntownej wiedzy, m.in. z zakresu 7 sztuk wyzwolonych, prawa, ekonomii, geografii, filozofii i głębokiej moralności

136 Na temat kar i nagród Cyceron pisał: „Wszelka kara, czy polega na słownym czy czynnym karceniu, nie powinna zawierać w sobie nic hańbiącego ani poniżającego. Powinna ona odpowiadać winie popełnionej (...) w gniewie nigdy karać nie należy (...) karcący unikać powinien nawet pozoru niechęci lub nienawiści ku strofowanemu” /cyt. za H. Markiewiczowa, Wybrane zagadnienia z historii wychowania, cz. 1, Warszawa 2001, s. 29./ Mowy Cycerona i listy przez niego pisane wykorzystywali młodzi Rzymianie a potem młodzież europejska aż po XX stulecie (także w Polsce). Teksty te zachęcały do uczestnictwa i zachowania uczciwości w życiu politycznym, namawia w nich do działań na rzecz pożytku publicznego.

137 Marek Fabiusz Kwintylian (ok. 35-95 n.e.)‏
Pierwszy publiczny („zawodowy”) nauczyciel retoryki w Rzymie uhonorowany przez samego cesarza Wespazjana ( i godnie opłacany). Pochodził z Hiszpanii, z rodziny nauczycielskiej, ukończył studia prawnicze i prócz pracy nauczycielskiej, czynnie zajmował się adwokaturą Był opiekunem i wychowawcą dzieci w rodzinie cesarza Domicjana Przez ok.. 20 lat zajmował się nauczaniem

138 Kwintylian na emeryturze (około 90 r. n
Kwintylian na emeryturze (około 90 r. n.e) pisze obszerny traktat: Institutio oratoria („Kształcenie mówcy”) w 12 księgach. Przedstawił w nim szereg postulatów dotyczących kształcenia mówcy (retora) Dzieło to odkryte na nowo w XV w. stało się natchnieniem pedagogicznym dla wielu humanistów europejskich. …………………………………………………….. Według Kwintylina retoryka spełniała dwie, powiązane ze sobą funkcje: kształcącą i wychowawczą

139 We Wstępie Kwintylian nakreśla cel swego dzieła:
„Kształcenie mówcy” We Wstępie Kwintylian nakreśla cel swego dzieła: „A celem naszym jest przedstawienie wykształcenia mówcy idealnego. Takim zaś może jedynie zostać człowiek moralnie dobry (...) niechże nasz mówca będzie takim człowiekiem, żeby zasługiwał na imię prawdziwego mędrca. Nie tylko powinien on być wzorem moralności, ale także wzorem człowieka wykształconego i mistrzem wszelkiej umiejętności krasomówczej” /cyt. Za S. Możdżeń, Historia wychowania ..., s. 87./

140 Kwintylian z optymizmem odnosi się do możliwości rozwojowych człowieka: „ Bo jak ptaki rodzą się do latania, konie do biegania, a dzikie zwierzęta są z natury skłonne do drapieżności, tak nam właściwa jest ruchliwość i sprawność umysłu” /ibidem, s. 79./

141 Kwintylian uważa, iż rodzice winni łączyć z dzieckiem jak najlepsze nadzieje. Dzieci różnią się między sobą zdolnościami, te zaś rozwijają się sukcesywnie w miarę upływających lat, w toku edukacji szkolnej. Należy dbać o właściwy dobór opiekunek (ów) do dziecka, także o ty by mówiły one poprawnym językiem, posiadały duży zasób wiedzy ogólnej. Dziecko musi wychowywać się w zdrowej atmosferze moralnej /analogicznie Platon, Arystoteles, Plutarch/

142 Wiek przedszkolny stanowi fundament wychowania i edukacji przyszłego retora. Nauczanie winno być jak najbardziej zbliżone do rozrywki: „nauka we wczesnych latach powinna być zabawą”. Nie należy rezygnować z pochwał, rozbudzania ambicji w dziecku. Kwintylian wykluczał wszelki przymus i karę fizyczną. Jednocześnie przestrzega przed pobłażliwością wobec dzieci. „Obyśmy sami nie przyczynili się do zepsucia obyczajów naszych dzieci ! Bo już w dzieciństwie rozpuszczamy je pieszczotami, zbyt łagodne owo wychowanie (...) osłabia w nich wszelką tężyznę umysłu i ciała. Czegóż w wieku dorosłym nie zechce się temu, kto w purpurach raczkował?” / Ibidem, s /

143 W trosce o właściwą wymowę: „Wiele wad w wymowie, o ile nie zostaną usunięte we wczesnej młodości, pozostaje na zawsze jako zło, którego nie da się już potem naprawić” /Ibidem, s. 83./

144 Treści nauczania w wieku przedszkolnym wg Kwintyliana : „Uważam za rzecz wskazaną, by chłopiec zaczynał od języka greckiego. Łaciński bowiem, którego ogół używa, przyswoi sobie nawet bez naszej woli, a poza tym najpierw też musi się on kształcić w naukach greckich, z których przecież i nasze wypłynęły (...) niedaleko w tyle, a niebawem równolegle powinien iść język łaciński” /Ibidem, s /

145 Naukę alfabetu można zaczynać w okresie przedszkolnym o ile pozwalają na to zdolności i zainteresowania dziecka. Uważał, że nauka liter winna odbywać się: „jednocześnie z wyglądu i z imienia”. Przydatna będzie tabliczka woskowa, trzeba dbać o staranność pisma. W nauce zgłosek: „Należy przerobić wszystkie od początku do końca (..) pożyteczną rzeczą będzie ciągłe powtarzanie wszystkiego i wbijanie w głowę”. Nie powinno się przynaglać chłopców przy nauce czytania: „czytanie zatem musi być przede wszystkim pewne, potem ciągłe i długo dość powolne” /Ibidem, s /

146 Na temat pierwszej nauki liter: „Nie podoba mi się chociażby to, co jak zauważyłem bardzo często się praktykuje, że małe dzieci uczą się nazw i porządku alfabetycznego liter pierwej niż ich kształtów, przeszkadza to później dzieciom w przyswajaniu sobie kształtu liter, ponieważ nie zwracają uwagi na sam ich wygląd, lecz idą za tym, czego się poprzednio nauczyły… najlepiej uczyć się poznawać litery tak jak ludzi jednocześnie z wyglądu i z imienia”

147 Na postawione przez siebie pytanie: „Gdzie lepiej uczyć: w szkole czy w domu?” odpowiada, że edukacja szkolna/publiczna jest najkorzystniejsza. Uczeń poznaje zawiłości dydaktyki: „W domu może się chłopiec dowiedzieć tylko tego, co nauczyciel wykłada jemu samemu, w szkole zaś również tego, co mówi do innych (...) korzystny wpływ wywrze na niego nagana, udzielona drugiemu za opieszałość, korzystny wpływ wywrze pochwała, udzielona za pilność” /ibidem, s. 87./

148 Nauczyciel (retor) Najważniejsze są „moralne wartości” nauczyciela W codziennej pracy z uczniami nauczyciel: „Powinien podchodzić do swoich uczniów jak ojciec, powinien sobie zdawać sprawę z tego, że zastępuje im w szkole tych, którzy mu dzieci swe oddają na wychowanie. Musi sam być wolny od błędów i u innych błędów nie tolerować. W surowości swej nie powinien być dla uczniów aż przykry, ale i przystępność jego nie powinna ich dopuszczać do zbytniej swobody i spoufalenia. Z tamtej bowiem może się zrodzić u chłopców niechęć do niego, a z tej lekceważenie jego osoby” / Ibidem, s. 97./

149 „Nie ma nic gorszego nad ludzi, którzy niewiele posunęli się w nauce poza wstępne wiadomości, a już nabrali o sobie fałszywego przekonania, że są uczonymi” „Bo nauczyciel im lepszy, tym bardziej cieszy się z wielkiej ilości uczniów. Natomiast tacy drugorzędni nauczyciele, zazwyczaj z powodu swej słabości, najchętniej tkwią stale przy pojedynczych uczniach” (cyt. za L. Winniczuk, Ludzie (…), s. 295.).

150 Nauczyciel powinien być opanowany, nie ulegać gniewliwości, musi być cierpliwy, dokładny (ale nie drobiazgowy). Wskazane jest by umiał rozpoznać zdolności uczniów po aby: „Każdego doskonalić w tym kierunku, w którym się najlepiej zapowiada” /ibidem, s. 101/ Wg Kwintyliana nauczyciel nie powinien budować swego autorytetu wśród uczniów pod przymusem.

151 „Zakres wykształcenia ogólnego” (Ks
„Zakres wykształcenia ogólnego” (Ks. I): Umiejętność czytania i pisania stanowiła przepustkę do szkoły gramatycznej, w której odbywała się nauka poprawnego wyrażania się oraz objaśnianie dzieł poetów. W szkole gramatycznej uczeń poznawał teorię pisowni, uczył się krytycznej oceny, poznawał utwory poetyckie i „prozaików”. Ważna stawała się znajomość muzyki (miary wierszowe, rytm, rymy, umiejętność modulacji głosu), astronomii, geometrii, która „pobudza umysł, zaostrza zdolności” (Ibidem,s.94) oraz wprowadza określony porządek w rozumowaniu. Nie rezygnował też z ćwiczeń gimnastycznych: „Tak żeby ułożenie rąk nie było prostackie i niezgrabne, żeby postawa człowieka była przystojna, żeby w stawianiu kroków nie uwidaczniała się jakaś nieudolność” /Ibidem,s.95./

152 Kwintylian, wychodząc z założenia, że umysł młodzieńca jest bardzo chłonny, twierdzi iż można przekazywać wiedzę z kilku przedmiotów jednocześnie: „ Wielkie wrodzone zdolności tkwią w ludzkim umyśle, który jest ruchliwy i bystry, tak wszechstronnie żeby tak powiedzieć spostrzegawczy, że nawet nie może się zajmować czymś jednym tylko, lecz uwagę swoja zwraca na kilka rzeczy naraz, i to nie tylko w ciągu tego samego dnia, ale nawet w ciągu jednej chwili” /Ibidem, s. 96./