SYSTEMY ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO Dr Piotr Rogala

Prezentacja na temat: "SYSTEMY ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO Dr Piotr Rogala"— Zapis prezentacji:

1 SYSTEMY ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO Dr Piotr Rogala
„Niniejszy dokument został opublikowany dzięki pomocy finansowej Unii Europejskiej. Za treść tego dokumentu odpowiada Fundacja Kaliski Inkubator Przedsiębiorczości, poglądy w nim wyrażone nie odzwierciedlają w żadnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej” Dr Piotr Rogala SYSTEMY ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO

2 PROGRAM: Normalizacja TQM i koncepcja ciągłego doskonalenia
System zarządzania jakością ISO 9001 System zarządzania środowiskowego ISO 14001 EMAS

3 MODELE SYSTEMÓW NORMALIZACYJNYCH
NORMALIZACJA Normalizacja w najogólniejszym ujęciu jest działalnością zmierzającą do ograniczenia różnorodności. Polega na wyborze jednej opcji lub jednego wariantu i promowaniu go jako standardu MODELE SYSTEMÓW NORMALIZACYJNYCH „brytyjski” „europejski” „amerykański”

4 NORMALIZACJA działalność mającą na celu uzyskanie optymalnego stopnia uporządkowania w określonej dziedzinie, poprzez przyjęcie postanowień przeznaczonych do powszechnego i wielokrotnego stosowania.

5 NORMALIZACJA Podstawowe cele normalizacji: Racjonalizacja produkcji i usług poprzez stosowanie uznanych reguł technicznych lub rozwiązań organizacyjnych. Usuwanie istniejących barier technicznych w handlu i zapobieganie ich powstawaniu. Zapewnienie ochrony życia, zdrowia, środowiska i interesu konsumentów oraz bezpieczeństwa pracy. Zapewnienie jakości i niezawodności wyrobów, procesów i usług. Ułatwienie porozumiewania się przez określanie terminów, definicji, oznaczeń i symboli do powszechnego stosowania.

6 NORMALIZACJA Norma to przyjęty na zasadzie konsensusu i zatwierdzony przez upoważnioną jednostkę organizacyjną dokument ustalający – do powszechnego i wielokrotnego stosowania – zasady, wytyczne lub inne charakterystyki odnoszące się do uzyskania optymalnego stopnia uporządkowania w określonej dziedzinie.

7 NORMALIZACJA Rodzaje norm: Terminologiczne. Podstawowe (ogólne postanowienia dotyczące jakiejś dziedziny). Badań. Wyrobu. Usług. Procesu. Interfejsu. Danych.

8 NORMALIZACJA Normy generalnie mają charakter dobrowolny i jedynie na mocy odpowiednich przepisów prawa, w uzasadnionych przypadkach mogą zostać uznane za obligatoryjnie obowiązujące

9 NORMALIZACJA Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna
Europejski Komitet Normalizacyjny Polski Komitet Normalizacyjny

10 NORMALIZACJA – POZIOM KRAJOWY
Ustawa o normalizacji Polski Komitet Normalizacyjny w Warszawie (prezes powoływany przez Prezesa Rady Ministrów) Ponad tys. norm Normy zakładowe (ZN)

11 NORMALIZACJA – POZIOM MIĘDZYNARODOWY
Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (International Organization for Standardization - ISO) Najważniejsza i najstarsza tego typu organizacja Powstała w 1947r. Siedziba znajduje się w Genewie. Języki: angielski, francuski i rosyjski. Skupia ponad 140 instytucji normalizacyjnych z całego świata Wydała ponad norm Międzynarodowa Komisja Elektrotechniczna - IEC

12 TQM działalność Shawharta II wojna światowa sytuacja Japonii przed i po II wojnie światowej funkcjonowanie Związku Japońskich Naukowców i Inżynierów działalność Deminga działalność Jurana rozwój gospodarczy Japonii zainteresowanie w USA 1989 r. - publikacja J.S. Oaklanda „Koncepcja TQM - historia i rozwój idei”

13 TQM

14 TQM TQM – to inspirowany przez kierownictwo sposób zarządzania organizacją, zorientowany na osiąganie jej celów strategicznych przez działania skierowane przede wszystkim na na zadowolenie klientów i zaspokojenie potrzeb pracowników, realizowane w ciągłym procesie poprawy działalności organizacji przez cały personel we wszystkich obszarach

15 ISO 9001 Normy ISO serii 9000 to normy nietypowe – dotyczą sposobu prowadzenia działalności i mogą być stosowane w każdego typu organizacji

16 4.System zarządzania jakością 5. Odpowiedzialność kierownictwa
ISO 9001 1. Zakres normy 2. Norma powołana 3. Terminy i definicje 4.System zarządzania jakością 5. Odpowiedzialność kierownictwa 6. Zarządzanie zasobami 7. Realizacja wyrobu 8. Pomiary, analiza i doskonalenie

17 ROZWÓJ ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO:
ogólne nawrócenie na „środowiskowość” (raporty, konferencje, szczyty, zrównoważony rozwój itp..) popularność koncepcji zarządzania jakością (ciągłe doskonalenie, system zarządzania jakością ISO 9001) norma BS 7750 System Zarządzania Środowiskowego Schemat Zarządzania Środowiskowego i Auditu EMAS (1993r) Międzynarodowa norma ISO – System zarządzania środowiskowego – specyfikacja i wytyczne stosowania (1996r) + pozostałe normy z tej rodziny

18 SYSTEMY ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO:
EMAS od 1993r. Unia Europejska ISO 14001 od 1996r. zasięg globalny + inne normy ISO serii 14000

19 NORMY ISO SERII 14000 System zarządzania środowiskowego (ISO 14001, ISO 14004); Przeglądy – audity ekologiczne (ISO 14010, ISO 19011, .....); Ekoetykietowanie (ISO 14020, ISO 14021, ...); Ocena efektów działalności środowiskowej (ISO 14031, ISO 14032); Analiza cyklu życia wyrobu (ISO 14040, ISO 14041, ISO 14048, ...); Terminologia, definicje, pojęcia i słownictwo (ISO 14050); Aspekty środowiskowe w projektowaniu i rozwoju wyrobu (ISO Guide 64, ISO 14061, ISO 14062)

20 NORMA ISO 14001 W 1996 r. Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna rozpoczęła publikowanie norm ISO serii Wymagania dla systemu zarządzania środowiskowego zostały opisane w normie ISO 14001:1996 pt. System zarządzania środowiskowego - specyfikacja i wytyczne stosowania. W 1998 r. została ona opublikowana jako Polska Norma i otrzymała oznaczenie PN-EN ISO 14001:1998. 15 listopada 2004 r. Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna opublikowała nową wersję normy ISO Rok później została ona przyjęta przez PKN jako Polska Norma i oznaczona symbolem PN-EN ISO 14001:2005.

21 NORMA ISO 14001 - wymagania Spis treści: 1 Zakres normy
2   Powołania normatywne 3   Terminy i definicje 4   Wymagania dotyczące systemu zarządzania środowiskowego   4.1 Wymagania ogólne 4.2 Polityka środowiskowa 4.3 Planowanie 4.4 Wdrażanie i funkcjonowanie 4.5 Sprawdzanie 4.6 Przegląd zarządzania Załącznik A (informacyjny) Wytyczne dotyczące stosowania niniejszej normy międzynarodowej Załącznik B (informacyjny) Powiązanie ISO 14001:2004 z ISO 9001:2000 Bibliografia

22 NORMA ISO 14001 - wymagania Ciągłe doskonalenie Polityka środowiskowa
Przegląd wykonywany przez kierownictwo Polityka środowiskowa Planowanie Wdrażanie i funkcjonowanie Sprawdzanie

23 NORMA ISO 14001 - wymagania Wymagania ogólne:
Organizacja musi wdrożyć, utrzymywać i stale doskonalić system zarządzania środowiskowego spełniającego szczegółowe wymagania przedstawione w kolejnych punktach normy. Zobowiązana jest także do określenia i udokumentowania zakresu szś.

24 Polityka środowiskowa:
NORMA ISO wymagania Polityka środowiskowa: Najwyższe kierownictwo musi opracować publiczną deklarację (politykę środowiskową) zobowiązującą organizację do ciągłego podejmowania działań na rzecz ochrony środowiska. Jego zadaniem jest także doprowadzenie do tego, aby dokument ten był znany i stosowany.

25 Świadomość oddziaływania Rafinerii Nafty Jedlicze SA na środowisko naturalne, zarówno w aspektach pozytywnych (regeneracja olejów przepracowanych), jak i negatywnych (gospodarcze korzystanie ze środowiska) zobowiązuje do ciągłego doskonalenia działalności firmy i uwzględnia w jej planach ochrony środowiska, jako jednego z priorytetów. W tym celu RN Jedlicze SA będzie dążyć do: wdrożenia, utrzymania i ciągłego doskonalenia Systemu Zarządzania Środowiskowego zgodnego z międzynarodową normą ISO 14001 ochrony gleby i powietrza atmosferycznego przed ujemnym oddziaływaniem odpadów, ograniczania ilości produkowanych odpadów stałych, emisji zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego, poprawy jakości i ograniczania ilości odprowadzonych ścieków, racjonalnego użytkowania surowców, materiałów, paliw, energii i wody. Powyższa polityka realizowana jest poprzez: przestrzeganie obowiązujących przepisów prawa, zapewnienie środków na rzecz inwestycji służących ochronie środowiska, wybór i stosowanie nowych technologii przyjaznych środowisku, uwzględnienie w planach taktycznych i strategicznych zadań zmierzających do ograniczenia ujemnego wpływu na środowisko, prowadzenie działań promocyjnych i organizacyjnych na terenie całego kraju, mających na celu zwiększenie ilości skupu i regeneracji olejów przepracowanych, zaangażowanie całej załogi w działania zmierzające do poprawy stanu środowiska naturalnego. Prezes

26 Cele polityki środowiskowej MPWiK Spółka z o. o
Cele polityki środowiskowej MPWiK Spółka z o.o. i środki służące do ich osiągnięcia zgodnie z Systemem Zarządzania Środowiskowego PN EN ISO 14001:1998 Celem Polityki Środowiskowej MPWiK Sp. z o.o. jest zmniejszenie do minimum negatywnego oddziaływania na środowisko przy realizacji działań statutowych poprzez: kontrolę i ciągłą minimalizację ilości zanieczyszczeń odprowadzanych do środowiska, a w szczególności do wody, atmosfery i gleby oraz minimalizowanie strat wody i ilości odpadów. Temu celowi podporządkowuje się: Stosowanie nowoczesnej technologii i infrastruktury oczyszczania doprowadzanych ścieków i dowożonych płynnych nieczystości oraz podejmowanie w miarę możliwości działań dla ich doskonalenia. Zidentyfikowanie aspektów środowiskowych w tym znaczących oraz określenie zasad ich monitorowania i kontroli. Określenie celów i zadań dla proekologicznego oddziaływania na środowisko oraz ich przegląd i bieżącą ocenę realizacji. Ciągłe monitorowanie stopnia oczyszczenia ścieków odprowadzanych do odbiornika i natychmiastowe reagowanie oraz podejmowanie działań korygujących w przypadku wystąpienia niezgodności w wymaganych parametrach. Racjonalną gospodarkę pobieraną ze studni głębinowych wodą jako zasobem naturalnym. Wykorzystywanie w jak największym zakresie do celów rolniczych i przyrodniczych powstającego w trakcie procesu oczyszczania ścieków osadu. Wykorzystanie powstającego w trakcie procesu stabilizacji osadu biogazu do celów grzewczych I

27 -cd MPWiK Sp. z o.o. zobowiązuje się do:
Cele polityki środowiskowej MPWiK Spółka z o.o. i środki służące do ich osiągnięcia zgodnie z Systemem Zarządzania Środowiskowego PN EN ISO 14001:1998 -cd MPWiK Sp. z o.o. zobowiązuje się do: zapobiegania zanieczyszczeniom; przestrzegania i spełniania wymagań wynikających z przepisów prawnych w zakresie ochrony środowiska oraz wymagań określonych w tym zakresie przez regionalną administracje samorządową; podejmowanie ciągłych działań dla poprawy w zakresie oddziaływania na środowisko; udostępniania pracownikom, stronom zainteresowanym i opinii publicznej miasta Łomży informacji na temat swojej działalności prośrodowiskowej i stanu ochrony środowiska. Niniejsza Polityka Środowiskowa jest nadzorowana, uaktualniana i udostępniona pracownikom MPWiK Sp. z o.o. stronom zainteresowanym i opinii publicznej miasta Łomży. PREZES ZARZĄDU Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji G. P. LEWAŃCZUK

28 POLITYKA ŚRODOWISKOWA GMINY TARNOWSKIE GÓRY.
I. Charakter gminy i jej walory. Tarnowskie Góry są gminą miejską o charakterze turystyczno-przemysłowym. Miasto jest korzystnie położone w bezpośrednim sąsiedztwie aglomeracji śląskiej ale równocześnie poza negatywnym jej oddziaływaniem. Tarnowskie Góry są miastem o bogatej historii i wielowiekowej tradycji górniczej. Pomimo funkcjonującego od średniowiecza przemysłu i osadnictwa zachowało się do dzisiaj wiele cennych elementów przyrodniczych flory, fauny i krajobrazu. Walory przyrodniczo – historyczne spowodowały, że rozwój miasta zmierza w kierunku turystyczno - rekreacyjnym . Obecnie kształtowanie i ochrona środowiska przyrodniczego jest jednym z istotnych elementów strategii rozwoju przestrzennego miasta, w której obowiązują dwie zasady: 1. eksponowanie istniejących walorów przyrodniczych miasta oraz ich ochrona I wzbogacanie, 2.  likwidacja istniejących zagrożeń środowiskowych. II. Zidentyfikowane problemy środowiskowe na terenie Tarnowskich Gór, będące w zakresie kompetencji gminy: ·  wytwarzanie odpadów komunalnych,  ·  wytwarzanie ścieków komunalnych,  ·  niska emisja do atmosfery.

29 III. Gmina deklaruje podjęcie następujących działań w celu zminimalizowania problemów środowiskowych: · zwiększenie strumienia odpadów komunalnych poddanych odzyskowi, · skanalizowanie poszczególnych dzielnic miasta oraz oczyszczanie ścieków komunalnych, ·   sukcesywne zmniejszanie emisji do atmosfery z obiektów gminnych. IV. Gmina realizuje i będzie realizowała nadal swoje zadania zgodnie z przepisami prawa V. Gmina nadal będzie prowadziła działania zmierzające do podnoszenia świadomości ekologicznej mieszkańców. VI. Działania Gminy mają na celu przede wszystkim zapobieganie zanieczyszczaniu środowiska. VII. Gmina w sposób bezpośredni lub pośredni wspiera wszelkie działania proekologiczne podejmowane przez podmioty gospodarcze oraz społeczeństwo miasta. VIII. Gmina prowadzi działania mające na celu promocję przedsięwzięć przyjaznych środowisku. IX. Niniejsza polityka środowiskowa stanowi podstawę do ustalenia i przeglądu celów i zadań środowiskowych. X .Polityka Środowiskowa jest dostępna publicznie, opublikowana w prasie lokalnej, znajduje się na stronie internetowej Urzędu Miejskiego. XI. Burmistrz Miasta corocznie nowelizuje program zarządzania środowiskowego oraz rejestr celów i zadań środowiskowych.

30 Polityka środowiskowa gminy Racibórz
Rada Miasta Racibórz mając na uwadze bezpieczeństwo i ochronę środowiska naturalnego miasta oraz uznając prawo mieszkańców do zdrowego życia w harmonii z naturą, zaspokajając potrzeby obecnych i przyszłych pokoleń - uwzględniając zasadę zrównoważonego rozwoju wyraża gotowość realizacji i ciągłego doskonalenia działań proekologicznych - zobowiązuje się do zapobiegania negatywnym zmianom w środowisku oraz potencjalnym zagrożeniom poprzez : 1) ustawiczną poprawę stanu środowiska naturalnego     w wyniku:     - systematycznego ograniczania zanieczyszczeń       powietrza, wody i gleby,     - minimalizowania ilości odpadów,     - zmniejszania uciążliwości ruchu samochodowego,     - utrzymania i ochrony terenów zielonych,     - zachowania unikatowych zasobów przyrodniczych       oraz walorów krajobrazowych,     - ochrony i właściwego wykorzystania gruntów rolnych; 2) kształtowanie świadomości ekologicznej dzieci     i młodzieży 3) szeroko pojętą edukację ekologiczną społeczeństwa

31 4) przestrzeganie obowiązujących przepisów prawnych w zakresie ochrony środowiska, przez:      - stwarzanie między innymi odpowiednich warunków          i udogodnień do sprostania wymaganiom          szczególnym;      - wspieranie działań zmierzających do osiągnięcia efektu          ekologicznego w odniesieniu do wszystkich dziedzin          środowiska 5) rozszerzanie podmiotowego i rzeczowego zakresu objętego działaniami systemowymi usprawniającymi  zarządzanie środowiskowe w Gminie 6) monitorowanie czynników szkodliwych w mieście oraz ich nadzorowanie i kontrolę 7) zapobieganie awariom i nadzwyczajnym zagrożeniom oraz usuwanie ich skutków 8) promowanie ekologicznego rolnictwa i produkcji rolnej 9) oszczędne i racjonalne gospodarowanie zasobami naturalnymi 10) promowanie firm i zakładów o produkcji przyjaznej  dla środowiska 11) rozwijanie współpracy z sąsiednimi Gminami i innymi podmiotami w zakresie wypracowania jednolitego systemu działań na rzecz ochrony środowiska Polityka ta jest jawna, skierowana do wszystkich zainteresowanych i wynika z realizacji założeń AGENDY 21, Polityki Ekologicznej Państwa Dyrektyw Unii Europejskiej i jest zbieżna z wojewódzkim, powiatowym i gminnym Programem Ochrony Środowiska

32 NORMA ISO 14001 - wymagania Planowanie
Organizacja musi wdrożyć rozwiązania służące identyfikacji aspektów środowiskowych oraz wskazywania tych aspektów, które mają bądź też mogą mieć znaczący wpływ na środowisko (tzw. znaczących aspektów środowiskowych). Musi także wprowadzić rozwiązania zapewniające to, że na bieżąco śledzone są przepisy prawne w zakresie środowiska. Zobowiązana jest również do przyjmowania odpowiednich celów i zadań środowiskowych oraz opracowywania i realizowania programów prowadzących do osiągania tych celów.

33 NORMA ISO wymagania Aspekt środowiskowy – element działań organizacji, jej wyrobów lub usług, który może wzajemnie oddziaływać ze środowiskiem. Znaczącym aspektem jest ten, którym może mieć znaczący wpływ na środowisko.

34 ASPEKTY ŚRODOWISKOWE - przykłady
TRANSPORT GOTOWYCH WYROBÓW: zużycie paliwa transportowego, zużycie części zamiennych zużycie wody i środków czyszczących do mycia środków transportu hałas ścieki i czyściwo Emisja zanieczyszczeń do powietrza

35 ASPEKTY ŚRODOWISKOWE Aspekt środowiskowy Proces Efekt środowiskowy
Emisja spalin Zanieczyszczenie atmosfery Transport wyrobów gotowych Zużycie zasobów naturalnych Zużycie paliwa Powstawanie hałasu Dyskomfort dla siedlisk ludzkich Możliwość wycieku oleju Zanieczyszczenie gleby

36 ASPEKTY ŚRODOWISKOWE

37 Zadanie Odpowiedzialny Termin realizacji ...
PROGRAM ŚRODOWISKOWY ASPEKT: CEL: ZADANIA: Zadanie Odpowiedzialny Termin realizacji ... 1 2 3

38 PROGRAM ŚRODOWISKOWY Aspekt Cel Zadanie Odpowiedzialny, Termin, Koszt
Emisja do powietrza Zmniejszenie wielkości emisji do powietrza z malarni o 20% w stosunku do poprzedniego Modernizacja malarni Zmniejszenie zużycia o 20% farb rozpuszczalnikowych na tonę lakierowanych konstrukcji

39 Wdrażanie i funkcjonowanie
NORMA ISO wymagania Wdrażanie i funkcjonowanie Organizacja musi: ·  - zapewnić zasoby niezbędne do prawidłowego funkcjonowania systemu zarządzania środowiskowego, w tym świadomych, szkolonych i kompetentnych pracowników, infrastrukturę organizacyjną, technologię i zasoby finansowe, ·  - wyznaczyć przedstawiciela kierownictwa, który będzie zajmował się szś, ·  - wdrożyć system komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej, ·  - opracować i nadzorować dokumentację systemu, · - odpowiednio zaplanować i zorganizować operacje i działania związane ze znaczącymi aspektami środowiskowymi, tak aby zapewnić, że prowadzone będą one w ustalonych warunkach, być przygotowana na wypadek wystąpienia awarii.

40 NORMA ISO 14001 - wymagania Sprawdzanie Organizacja musi:
- wdrożyć rozwiązania gwarantujące dokonywanie pomiarów i monitorowania parametrów, związanych ze znaczącym oddziaływaniem na środowisko, ·        - badać i zapewniać zgodność swojej działalności z wymaganiami prawnymi, ·        - ustanowić sposoby postępowania w sytuacjach wystąpienia niezgodności lub zidentyfikowania możliwości wystąpienia niezgodności, ·        - sporządzać, przechowywać oraz zabezpieczać zapisy środowiskowe, - w sposób zaplanowany przeprowadzać audity wewnętrzne w celu stwierdzenia czy szś jest zgodny z zaplanowanymi ustaleniami oraz właściwie wdrożony i utrzymywany

41 NORMA ISO 14001 - wymagania Przegląd zarządzania
Kierownictwo organizacji musi okresowo przeprowadzać przeglądy systemu zarządzania środowiskowego w celu zapewnienia jego stałej przydatności, adekwatności i skuteczności

42 Zagraniczne jedn. akredytujące
Certyfikacja Działanie jednostki kompetentnej i niezależnej od użytkowników, konsumentów, sprzedawcy, producenta lub jego przedstawiciela, polegające na przeprowadzeniu oceny i na jej podstawie (w razie pozytywnego wyniki) wydanie odpowiedniego zaświadczenia Zagraniczne jedn. akredytujące Jednostki akredytowane PCA Jednostki akredytowane Jednostki bez akredytacji

43

44 EMAS Rejestracja w systemie eko-zarządzania i auditu (Eco - Management and Audit Scheme - EMAS) została ustanowiona na mocy rozporządzenia Rady Unii Europejskiej nr 1863/93 „w sprawie dopuszczenia do dobrowolnego udziału przedsiębiorstw sektora przemysłowego Wspólnoty w schemacie eko- zarządzania i auditu”. Ostateczna wersja rozporządzenia została opublikowana w Oficjalnym Dzienniku Unii Europejskiej 10 lipca 1993 roku, ale zaczęła funkcjonować dopiero od kwietnia 1995 roku. Okres od czerwca 1993 do kwietnia 1995 roku kraje członkowskie wykorzystały do stworzenia systemu weryfikacji, akredytacji i rejestracji wymaganego przez rozporządzenie. W 2001 roku nastąpiła nowelizacja systemu poprzedzona serią analiz oraz konsultacji z zainteresowanymi grupami. 19 marca przyjęte zostało rozporządzenie nr 761/2001 (zwane EMAS II) zmieniające zasady rejestracji podmiotów.

45 EMAS Podmioty, które chcą uzyskać rejestrację w systemie EMAS muszą:
1) Spełniać wszystkie wymagania prawne dotyczące ochrony środowiska i obowiązujące w danym kraju, 2) Wdrożyć system zarządzania środowiskowego. Jest on tożsamy z wymaganiami normy ISO Jednak w rozporządzeniu znajdują się także zapisy wprowadzające konieczność rozszerzenia SZŚ o dodatkowe elementy. 3) Opracować a następnie, po uzyskaniu pozytywnej oceny wydanej przez weryfikatora, opublikować raport środowiskowy zwany także oświadczeniem środowiskowym 4) Poddać się ocenie akredytowanego weryfikatora środowiskowego. Po uzyskaniu pozytywnej opinii weryfikatora zwrócić się do jednostki kompetentnej o zarejestrowanie w systemie EMAS.

46 Dziękuję za uwagę