Pojęcie materii i formy materializmu Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS

Prezentacja na temat: "Pojęcie materii i formy materializmu Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS"— Zapis prezentacji:

1 Pojęcie materii i formy materializmu Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik www.filozofia.umcs.lublin.pl

2 Zagadnienie substancji świata problem: z jakich substancji składa się przyroda – „Czy istnieją zarówno substancje cielesne, jak i duchowe, czy też jeden tylko z obu tych rodzajów substancji”.(K. Ajdukiewicz, Zagadnienia 94) początki: greccy filozofowie przyrody (zagadnienie arche) współcześnie: zagadnienie duszy i ciała www.umcs.filozofia.lublin.pl natura rzeczywistości monizm (materia lub duch) materializmspirytualizm dualizm (materia i duch) pluralizm (materia, duch, idee)

3 monizm, dualizm, pluralizm, materializm, spirytualizm dualizm – istnieją zarówno substancje duchowe, jak i cielesne podłożem zjawisk psychicznych są niematerialne dusze dualizm skrajny (np. św. Augustyn, Kartezjusz) – ciała i dusze są niezależnymi od siebie substancjami dualizm umiarkowany (np. Arystoteles, św. Tomasz) – samoistnie istnieją ciała, dusza stanowi formę ciała organicznego monizm (gr. monos – jeden) – istnieje tylko jeden rodzaj substancji monizm materialistyczny (materializm) monizm spirytualistyczny (spirytualizm) pluralizm – istnieją ciała, dusze, idee (np. Platon) monizm (pluralizm) genetyczny i aktualny www.umcs.filozofia.lublin.pl

4 Ogólna charakterystyka materializmu „Z punktu widzenia umiarkowanego materializmu istnieją tylko rzeczy materialne, krócej – materia”. (W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa 101) naturalizm (antysupranaturalizm) – istnieją tylko przedmioty fizyczne nieuznawanie istnienia substancji duchowej, bogów, niezależnego od materii świata idealnego monizm materialistyczny realizm metafizyczny w odniesieniu do istnienia świata przestrzenno- czasowego, podlegającego obiektywnym prawidłowościom przyrodniczym empiryzm genetyczny (anty-aprioryzm) optymizm poznawczy – wszystko w świecie jest (zasadniczo) poznawalne ateizm racjonalizm (antyirracjonalizm) www.umcs.filozofia.lublin.pl

5 „Z perspektywy materializmu człowiek nie jest żadną wyróżnioną częścią świata, a świadomość ludzka nie może stanowić osobnej dziedziny ontycznej jako jedynego punktu wyjścia rozważań ontologicznych. Materializm odrzuca subiektywistyczny program objaśnienia istnienia i natury świata przez odwołanie się do świadomości człowieka, do jego subiektywnego doświadczenia”. (M. Hempoliński, Filozofia współczesna 112) byty duchowe, byty idealne – fikcje (według materializmu) www.umcs.filozofia.lublin.pl

6 Pojęcie materii: substancjalizm – atrybutywizm substancjalizm – koncepcja przyjmująca istnienie czystej materii, genetycznie pierwotnej (pramateria) i będącej tworzywem wszystkiego, co istnieje w przyrodzie atrybutywizm – odrzucenie koncepcji materii w ogóle, substancja materialna daje się określić za pomocą stałych i uniwersalnych atrybutów przykłady atrybutów materii: rozciągłość (przestrzenność), trwanie w czasie, nieprzenikliwość, masywność, zmienność, ciągłość, dyskretność… współczesna terminologia – zamiast pojęcia „materia” – obiekt materialny, obiekt fizyczny www.umcs.filozofia.lublin.pl

7 Materia jako zbiór konkretnych ciał naiwny realizm – bezwzględne zaufanie do zmysłów „Stół, na którym piszę, atrament, w którym maczam pióro, drzewo, które zagląda przez okno mojego pokoju, wszystko to, to materia. Materia — to tyle, co ciało jakiekolwiek”. (K. Ajdukiewicz, Z dziejów pojęcia materii) www.umcs.filozofia.lublin.pl

8 Co się stało z materią? www.umcs.filozofia.lublin.pl czas

9 Materia jako tworzywo wszechrzeczy [greccy filozofowie przyrody – zagadnienie arche] „Przy tym rozumieniu terminu ‘materia’ jest ona czymś, co rozciąga się nie tylko w przestrzeni, ale i w czasie, przechodząc w nim przez rozmaite fazy. Materia tego drzewa była przez jakiś czas po części nieorganicznym składnikiem gleby, po części węglem zawartym w drobinach dwutlenku węgla unoszącego się w powietrzu, po części jeszcze czymś innym; w późniejszym okresie czasu stała się tym drzewem, a następnie przyjmie postać popiołu i dymu. Tak rozumiana materia jest czymś, czego jak gdyby wycinkiem czasowym jest to lub owo ciało, materia jest tym, co trwa — jak sądzimy — odwiecznie i wiecznie, pozostając przez cały czas tym samym, zachowując swą identyczność, mimo zmian, jakim ulega, gdy staje się tym lub innym ciałem”. (K. Ajdukiewicz, Z dziejów pojęcia materii) www.umcs.filozofia.lublin.pl

10 Koncepcje arche w greckiej filozofii przyrody (żywioły) Tales – woda (jest powszechna w przyrodzie, przybiera różne stany skupienia; woda jest niezbędna do życia; wszelki pokarm jest wilgotny…) Anaksymander – bezkresne i nieokreślone pierwotne tworzywo – apeiron Anaksymenes – powietrze [zmiany jako procesy zagęszczania i rozrzedzania powietrza] Heraklit – ogień [panta rhei – wszystko płynie, nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki] Empedokles – ziemia, woda, powietrze, ogień [żywioły; pierwiastki] Anaksagoras – homoiomerie www.umcs.filozofia.lublin.pl

11 Materia jako czysta możliwość Arystoteles substancja = materia (materiał, z którego rzecz jest zrobiona) + forma (własności dzięki którym coś jest tą a nie inną rzeczą) materia prima nie posiada żadnej formy, jest czystą możliwością forma – czynnik aktywny materia – czynnik bierny „to, co się nazywa formą albo substancją, nie powstaje, natomiast utworzona z nich całość powstaje, […] we wszystkim, co powstaje, znajduje się materia, […] ona jest jednym składnikiem, a forma drugim” (Arystoteles, Metafizyka) hylemorfizm: substancja = materia + forma www.umcs.filozofia.lublin.pl

12 różna materia (materiał), ta sama forma (forma wazy) www.umcs.filozofia.lublin.pl

13 Materia jako ostateczne i niezmienne składniki wszelkich rzeczy Leukippos, Demokryt, Epikur, Lukrecjusz: „Początkiem wszechrzeczy są atomy [άτομα] i próżnia [κενόν]. Wszystko inne jest tylko mniemaniem” (Demokryt, cyt. w: Diogenes Laertios, Żywoty…, IX, 44). „Czymś umownym […] jest słodkie, czymś umownym gorzkie, czymś umownym gorące, czymś umownym zimne, czymś umownym jest barwa, naprawdę zaś istnieją tylko atomy i próżnia” (Sekstus Empiryk, Adversus mathematicos, VII 135; FVS 68 B 9). Materializm mechanistyczny Renesans atomizmu – XVII w.: Gassendi, Boyle, Newton XIX w. Dalton – naukowy atomizm www.umcs.filozofia.lublin.pl

14 Materia jako res extensa Kartezjusz: „[…] natura materii, czyli ciała rozpatrywanego w ogólności, nie na tym polega, że jest ono jakąś rzeczą twardą czy ciężką, czy barwną, czy w jakiś inny sposób działającą na zmysły, ale tylko na tym, że jest ono rzeczą rozciągłą wzdłuż, wszerz i w głąb. […] ciężar i barwa, i wszystkie inne tego rodzaju jakości, dające się odczuwać w materii cielesnej, mogą być z niej usunięte, podczas gdy ona sama pozostaje nienaruszona; stąd wynika, że jej natura od żadnej z nich nie zawisła”. (R. Descartes, Zasady filozofii 56) spór: koncepcja atomistyczna – koncepcja ośrodków ciągłych mechanika kwantowa: dualizm korpuskularno-falowy www.umcs.filozofia.lublin.pl

15 Subiektywistyczne pojęcie materii George Berkeley: „Nie mam bezpośredniej intuicji tego, że istnieje materia; nie mogę również z wrażeń zmysłowych, z idei, z pojęć, z działań lub uczuć wyprowadzić ani prawdopodobnego, ani koniecznego wniosku, aby istniała substancja, niezdolna do myślenia i postrzegania, nieaktywna. Natomiast o istnieniu mojego Ja, to znaczy mojej duszy, umysłu lub zasady myślącej, posiadam wiedzę oczywistą na podstawie refleksji” (Berkeley, Trzy dialogi między Hylasem i Filonousem70). „materia” = podłoże własności obiektywnych Jakości pierwotne (obiektywne) a wtórne (subiektywne) Berkeley: „Gdzie zatem znajdują się te inne jakości tam również muszą się znajdować jakości pierwotne, to znaczy w umyśle i nigdzie indziej” (Berkeley, Traktat 29). www.umcs.filozofia.lublin.pl

16 Definicje materii def. epistemologiczno-ontologicza 1. materią jest to, co istnieje obiektywnie i jest poznawane za pomocą zmysłów kryteria istnienia obiektów materialnych: obserwacyjne (rzeczy obserwowalne) eksplanacyjne (rzeczy nieobserwowalne) def. ontologiczne 2. materią jest wszystko to, co istnieje w czasie i przestrzeni 3. materią jest wszystko to, co podlega prawom przyrody (jednoznacznym albo statystycznym) 4. materią jest wszystko to, co oddziaływa fizycznie (wywiera siły, emituje energię) (W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa, s. 101-123) www.umcs.filozofia.lublin.pl

17 Materializm mechanistyczny Leukippos, Demokryt, Epikur, Lukrecjusz, Gassendi, Hobbes, La Mettrie, Diderot, d’Alambert, Helvetius, Holbach, Cabanis, Feuerbach ontologia substancjalnych bytów jednostkowych – istnieją ostateczne, niezmienne składniki materii (atomizm) mechanicyzm = wyjaśnienie wszelkich zmian w świecie na podstawie praw mechaniki redukcjonizm – różnice jakościowe są redukowalne do ruchu i przestrzennych układów atomów układ złożony = zbiór układów prostych i składników elementarnych, zbiór własności składników elementarnych i prostych układów zbiór relacji (xt) i oddziaływań zjawiska psychiczne redukowalne do fizjologicznych czynności mózgu obiekt materialny = indywiduum materia = zbiór obiektów elementarnych www.umcs.filozofia.lublin.pl

18 Materializm dialektyczny Marks, Engels materia w procesie rozwoju uzyskiwała nowe jakości nieredukowalne do poprzednio posiadanych (dialektyka Hegla + naturalizm Feuerbacha) materia nieorganiczna – materia organiczna – materia świadoma antyredukcjonizm (emergentzm): świadomość nie jest redukowalna do procesów biologicznych, ani fizykochemicznych (ale wyższe szczeble organizacji materii są genetycznie i ontycznie zależne od niższych) pierwotność materii względem ducha uzyskiwanie przez materię nowych jakości dokonuje się w sposób skokowy „dialektyczny punkt widzenia” – rozpatrywanie przyrody w procesie jej stawania się i rozwoju (w przeciwieństwie do „metafizycznego”); badanie poszczególnych zjawisk nie powinno być prowadzone nie w izolacji, lecz uwzględniać związki (szczególnie przyczynowe) z innymi zjawiskami www.umcs.filozofia.lublin.pl

19 „prawa dialektyki” - przykłady 1. Prawo przechodzenia ilości w jakość: zmiany ilościowe (zmienia się tylko intensywność stopniowalnych cech przedmiotu) przechodzą skokowo w zmiany jakościowe (pojawia się nowa cecha niestopniowalna) – np. zamarzanie lodu: obniżanie t do 0 o C (zmiana ilościowa), proces zamarzania (przemiana fazowa wody w lód), tzw. skok dialektyczny – zmiany rewolucyjne (a nie ewolucyjne) także w społecznościach ludzkich 2. Prawo jedności i walki przeciwieństw: w każdym procesie współistnieją siły przeciwdziałające sobie nawzajem; z „walki przeciwieństw” powstaje stan nowy, różny od stanu zwalczających się tendencji itd… (teza – antyteza – synteza) – np. spadające ciało przyspiesza – siła oporu powietrza przeciwdziała przyspieszaniu – ciało spada ze stałą prędkością www.umcs.filozofia.lublin.pl

20 Materializm historyczny K. Marks i F. Engels - materialistyczna interpretacja procesów społeczno- historycznych i kulturowych rozwój społeczeństwa określają obiektywne prawa, które nauka może wykryć i badać „materialne warunki rozwoju człowieka i społeczeństwa (tzw. byt społeczny) określają kierunki rozwoju społeczno-politycznego i kulturowego oraz wszelkie formy świadomości społecznej” (Hempoliński, Filozofia współczesna 120-121) kultura duchowa nie sprowadza się do funkcji neurofizjologicznych i behawioralnych poglądy ludzi i instytucje społeczne, zmiany w zakresie polityki, ideologii i kultury są warunkowane przez rozwój materialnego życia społecznego, rozwój form świadomości, tj. dorobku nauki, kultury, religii itp., które oddziałują zwrotnie na dalszy rozwój zarówno życia materialnego, jak i duchowego ludzi „byt określa świadomość” www.umcs.filozofia.lublin.pl

21 Reizm – Tadeusz Kotarbiński „1. Wszelki przedmiot jest rzeczą. 2. Żaden przedmiot nie jest cechą, stosunkiem, zdarzeniem, ani w ogóle żadnym z rzekomych przedmiotów należących do którejkolwiek z innych kategorii ontologicznych niż kategoria rzeczy. 3. Terminy ‘cecha’, ‘stosunek’, ‘zdarzenie’ oraz wszystkie inne rzekome nazwy rzekomych przedmiotów innych kategorii ontologicznych niż kategoria rzeczy – są nazwami pozornymi”. (T. Kotarbiński, Uwagi na temat reizmu) rzecz = dusza lub ciało ciało = przedmiot rozciągły i bezwładny dusza = przedmiot doznający pansomatyzm – wszelki przedmiot jest ciałem (wszelka dusza jest ciałem) www.umcs.filozofia.lublin.pl

22 rzecz (w rozumieniu reizmu) – „wszystko, co jest czasowe i przestrzenne, i fizykalnie określone” (T. Kotarbiński, O postawie reistycznej 155) tylko kategoria nazw rzeczy (ciał) zawiera nazwy rzeczywiste, pozostałe kategorie zawierają nazwy pozorne (onomatoidy), zwroty zastępcze: np. „rozciągłość przysługuje ciałom” = „ciała są rozciągłe” (tu nie ma nazw cech jedynie nazwy ciał) www.umcs.filozofia.lublin.pl nazwyrzetelne jednostkowe np. Tadeusz ogólne np. filozof puste np. chimera onomatoidy np. czerwień

23 Pojęcie materii w fizyce współczesnej Model standardowy fizyki cząstek elementarnych – zbiór teorii obejmujących współczesną wiedzę o podstawowych składnikach materii i ich oddziaływaniach podstawowe teorie fizyki współczesnej: mechanika kwantowa ogólna teoria względności www.umcs.filozofia.lublin.pl

24 podstawowe składniki materii i ich oddziaływania www.umcs.filozofia.lublin.pl

25 hadrony (np. proton, neutron) składają się z 3 kwarków (p = uuu), n = (udd) mezony składają się z pary kwark-antykwark (są nietrwałe, cząstka i antycząstka anihilują) leptony (np. elektron, neutrina) uznawane są za elementarne kwarki i leptony – cząstki fundamentalne www.umcs.filozofia.lublin.pl

26 mechanika Newtona – oddziaływania między cząstkami jako siła działająca przez bezpośredni kontakt (actio directa) lub na odległość (actio in distans) mechanika kwantowa – oddziaływanie między cząstkami jako wymiana cząstek, kwantów pola (diagramy Feynmana) [przykład: oddziaływanie elektromagnetyczne dwóch elektronów przez wymianę kwantu pola elektromagnetycznego – fotonu] www.umcs.filozofia.lublin.pl

27 Unifikacja oddziaływań www.umcs.filozofia.lublin.pl

28 Pytania kontrolne Zdefiniuj pojęcia: monizm, dualizm, pluralizm. Podaj ogólną charakterystykę materializmu. Wyjaśnij pojęcia: substancjalizm, atrybutywizm. Scharakteryzuj potoczne pojęcie materii. Omów pojęcie materii jako tworzywa wszechrzeczy. Wyjaśnij pojęcie materii i formy w filozofii Arystotelesa. Przedstaw podstawowe założenia atomistycznej koncepcji materii. Jaka jest natura materii w ujęciu Kartezjusza. Na czym polega subiektywistyczne pojęcie materii? Sformułuj podstawowe definicje materii. Scharakteryzuj materializm mechanistyczny. Scharakteryzuj materializm dialektyczny i historyczny. Sformułuj podstawowe tezy reizmu. Co to są nazwy rzetelne i onomatoidy? www.umcs.filozofia.lublin.pl

29 Literatura K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka Z. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia filozofii T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach M. Hempoliński (red.), Ontologia. Antologia tekstów filozoficznych M. Hempoliński, Filozofia współczesna. Wprowadzenie do zagadnień i kierunków W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia T. Kotarbiński, Ontologia, [w:] Ontologia, teoria poznania i metodologia nauk, s. 101-232