Folklor obrzędowy i pozaobrzędowy

Prezentacja na temat: "Folklor obrzędowy i pozaobrzędowy"— Zapis prezentacji:

1 Folklor obrzędowy i pozaobrzędowy
Eliza Małek

2 Mitologia to nie zbiór zajmujących opowieści o bogach i bohaterach kulturowych, a sposób postrzegania świata, światopogląd, obejmujący całe życie człowieka, w tym również jego wierzenia. Mitu nie da się sprowadzić do zbioru opowieści, mitu nie da się do końca opowiedzieć, mitem się „żyje”, odtwarzając jego elementy w obrzędach, w rytmicznym tańcu i pieśni, w każdym znaczącym ludzkim zachowaniu. (Awierincew) Eliza Małek

3 „ „Jeszcze-nie-wyodrębnienie” człowieka ze świata przyrody”
Siły przyrody, ciała niebieskie przedstawiane jako postacie o cechach antropomorficznych (por. w bajkach czarodziejskich – Wicher, Księżyc, Sokół porywający królewskie córki spacerujące w ogrodzie) Choroba – postać pożerająca ludzi Drzewo kosmiczne – jako centrum świata i podpora wszechświata, często utożsamiane z dębem. Przodkowie – postacie o cechach na wpół ludzkich, na wpół zwierzęcych Eliza Małek

4 Było to ongiś na początku świata – Wtedy nie było nieba, ani ziemi,
Nieba, ni ziemi, tylko sine morze, A pośród morza na dębie Siedziały dwa gołębie. Dwa gołębie na dębie Toczyły taką naradę. Radę radziły i gruchały: Jakże mamy stworzyć świat? (Z kolędy spisanej w XIX w. na terenie Karpat Wschodnich) Dąb - podpora, na której mityczne gołębie stworzą świat. Por. archaiczne przedstawienie drzewa życia z dwoma ptakami kurpiowskich wycinankach – lelujach (zob. nast. slajd). Eliza Małek

5 Eliza Małek

6 Bohater bajek typu AT 301 ucieka przed smokiem, wspinając się na drzewo, orzeł na swoich skrzydłach wydobywa go ze świata podziemnego. Wierzchołek drzewa – ptaki (para lub 1, np. orzeł) Środek (pień) – zwierzęta kopytne (jelenie, sarny, krowy) Korzenie – żmije, żaby, myszy, ryby, czasem niedźwiedź Eliza Małek

7 Opozycje binarne i myślenie asocjacyjne
swój / obcy, centralny / peryferyjny, żywy / martwy, prawy / lewy, bliski / daleki, góra / dół; jasny / ciemny ziemia /woda → życie /śmierć → męski/żeński → młody/stary Dlatego śmierć przedstawiano w postaci kobiety, najczęściej starej kobiety. Rusałka wabiąca marynarzy łączy w sobie atrybuty wody, śmierci i kobiety. Mitologiczna metafora potrafi połączyć w jedną całość pierwiastek żeński, seksualny z wodą i śmiercią. Eliza Małek

8 Słowiański folklor archaiczny (rekonstrukcja)
Mity o stworzeniu świata (o Perunie – bogu gromu i błyskawicy, Strzybogu – bogu wiatrów, bóstwach solarnych – Dażdbogu, Swarogu, Chorsie) rekonstruujemy na podstawie tekstów pisanych (latopisy, Słowo o wyprawie Igora). Animizacja i antropomorfizacja rzek (Dunaj Iwanowicz, Dniepr Sławutycz, Wołga-Mateńka). Mity o bohaterach kulturowych . Mity o triksterach (mitologicznych nieudacznikach, dublerach bohaterów kulturowych). Eliza Małek

9 Rekonstrukcja mitu o jaju kosmicznym na materiale bajek o trzech królestwach (typ 301, 302)
Uciekając z podziemnego królestwa, bohaterowie zwijają je w jajko (złote, srebrne, miedziane); Pionowe rozmieszczenie elementów przestrzeni (podziemne, dolne królestwo lub niebieskie); Wydostawanie się z podziemnego królestwa po dębie (czasem przy pomocy ptaka). Dąb= drzewo kosmiczne, w którego korzeniach mieszka Wąż (bóstwo chtoniczne), a w gałęziach Orzeł. Świat powstał z rozbicia jaj zdobytych przez bohatera po zwycięstwie nad Wężem (smokiem). 3021 Смерть Кащея в яйце: герой при содействии помощников (благодарных животных) находит себе невесту (ср.: 554); ее похищает Кащей; добыв Кащееву смерть в спрятанном яйце, герои освобождает свою нареченную. (СУС, с , 57 записей) Eliza Małek

10 301А, B: Три подземных царства: герои идут искать исчезнувшую царевну; поочередно варят обед; старичок с ноготок калечит братьев или спутников силача, но терпит поражение в схватке с ним; тот по следам старичка спускается под землю или (реже) поднимается на гору, освобождает трех царевен и, несмотря на предательство братьев (спутников), не пожелавших вытащить его обратно, возвращается наверх (на гигантской птице); приходит на свадьбу царевны и мнимого ее спасителя; женится на ней” (СУС. с. 106) – ср. текст Аф. 130. Eliza Małek

11 Jajo symbolizuje życie, płodność i bogactwo.
Walka z Wężem-Kościejem może być rozpatrywana jako przejście od chaosu do kosmosu (bohater zdobywa jajko i „staje się demiurgiem kosmicznego gmachu. Dzięki niemu właśnie powstają niebo i ziemia, wyłonione z chaosu” (Toporow, s ) Jajo symbolizuje życie, płodność i bogactwo. Eliza Małek

12 Słowiański folklor archaiczny (rekonstrukcja)
Mity o stworzeniu świata (o Perunie – bogu gromu i błyskawicy, Strzybogu – bogu wiatrów, bóstwach solarnych – Dażdbogu, Swarogu, Chorsie) rekonstruujemy na podstawie tekstów pisanych (latopisy, Słowo o wyprawie Igora). Animizacja i antropomorfizacja rzek (Dunaj Iwanowicz, Dniepr Sławutycz, Wołga-Mateńka). Mity o bohaterach kulturowych . Mity o triksterach (mitologicznych nieudacznikach, dublerach bohaterów kulturowych). Eliza Małek

13 Symbolika solarna w sztuce ludowej
Eliza Małek

14 żywotność archaicznego myślenia
Archaiczne cechy zachowały się najpełniej w zaklęciach i tekstach folkloru obrzędowo- kalendarzowego. W tych gatunkach słowo ma przede wszystkim funkcję magiczną. Oznacza to, że człowiek wypowiadający zaklęcie czy śpiewający pieśń wierzy, iż za pośrednictwem magicznego słowa (tekstu) sam zmieni istniejący porządek rzeczy (usunie ból, chorobę, zmusi do miłości, przychylności itp.) NB. W modlitwie pośrednikiem jest Bóg lub święci, słowa modlitwy są kierowane do nich i to od nich, a nie od tekstu modlitwy zależy ciąg dalszy (np. cudowne wyzdrowienie). Por. też przesądy o swędzeniu ręki (prawa – otrzymasz pieniądze, lewa – musisz oddać lub wydać pieniądze), wstawaniu lewą nogą, które jakoby stanowi zapowiedź złego dnia, złego humoru itp. Eliza Małek

15 Obrzędy – rytuały jako mechanizmy stabilizacji tradycji
Rytuałem nazywamy ustanowiony przez tradycję zespół czynności, gestów, słów wykonywanych w ściśle określonym miejscu w celu pozyskania przez uczestników obrzędu przychylności sił nadzmysłowych. Dla społeczności tradycyjnych „rytuał jest podstawowym środkiem regulowania zachowania człowieka i zbiorowości, charakteryzuje się całościowością i jednością. Oznacza to, iż wszelka zmiana w jakiejś jednej sferze nieuchronnie pociąga za sobą przetasowanie w pozostałych sferach”. (Bajburin) Ścisłe przyporządkowanie czasowo-przestrzenne rytuałów. Nadejście wiosny możliwe jest dzięki temu, że ktoś pamiętał o obrzędzie powitania wiosny, dom (jak pamiętamy) nadaje się do zamieszkania dopiero wtedy, kiedy spełni się określone rytuałem nakazy i zakazy. Eliza Małek

16 Wróżenie i pieśni wróżebne.
Obrzędy kalendarzowe Rola kalendarza agrarnego, słonecznego. Ważne cezury – zimowe i letnie zrównanie dnia z nocą. Cykl świąteczny, bożonarodzeniowy (zimowego przesilenia, początek nowego roku) – najbardziej bogaty w obrzędy i towarzyszące im teksty. Kolędowanie i kolędy. Wróżenie i pieśni wróżebne. Przebieranie i przebierańcy (diabeł, koń, turoń, koza, bocian). Eliza Małek

17 Noworoczne wróżby Czas świąteczny (od Wigilii do święta Trzech Króli / Epifanii) jest czasem składania życzeń, biesiad i zabaw. Nowy Rok – okres aktywizacji sił chaosu (wierzono, że aż do Trzech Króli biesy swobodnie biegają po ziemi i straszą prawosławnych swoimi czarnymi rogami). Wróżby oznaczały konieczność kontaktu z siłą nieczystą: dlatego wróżący zdejmował z szyi krzyżyk, dziewczęta rozplatały włosy i odsłaniały ramiona, a więc zachowywały się nienormatywnie (por. - „Ty moich ramion nie widziałeś”) i wołają: „Суженый-ряженый, приходи ко мне наряженный». W łaźni dziewczęta zwrócone gołym tyłkiem ku drzwiom przywołują łaziebnika: «тяни меня, мани меня куньим хвостом по голой заднице» - jeśli wyczują, że dotyka ich coś kosmatego, to będą żyć w bogactwie, jeśli coś zimnego – w biedzie. Eliza Małek

18 Tematyka wróżb i życzeń
Pomnożenie dobytku (zwierząt domowych, ptactwa), urodzaj w polu i ogrodzie, zdrowie, długie życie, bogactwo, radość, zamążpójście dla córek, ożenek dla synów, pojawienie się dzieci i wnuków, królestwo niebieskie po śmierci. Pomnożenie realizowane jest przy pomocy słów oznaczających mnogość („dużo”, „czterdzieści”, „sto”) lub przy pomocy konstrukcji „ile - tyle” («сколько - столько») «Бог вам дай много коров, много волов, много коней, много овец....» «Пусть у вас будет столько коров, столько овец, сколько листьев на ветке!». Życzenia mogą funkcjonować jako samodzielne teksty, mogą również być częścią pieśni obrzędowych, np. kolęd życzeniowych. Eliza Małek

19 Symbolika pieśni „podbludnych”
Symbolika chleba i soli = bogactwo Symbolika obrzędu weselnego (pierścionek, korona) Wykuwanie przez kowala (ze złota, а złoto = bogactwo) korony, pierścienia i zapinki Przepowiednia (która wyjmie pierścionek, ta wyjdzie w przyszłym roku za mąż) Eliza Małek

20 Кузнец, кузнец, мне скуй венец!
Идёт кузнец из кузницы, Слава! Кузнец, кузнец, мне скуй венец! Из обрезочков золот перстень. Из остаточков булавочку, Idzie kowal z kuźni, Sława! Kowalu, kowalu, wykuj mi koronę! Z opiłeczków - złoty pierścień. Z resztóweczek – agrafeczkę, Eliza Małek

21 Jak mam się pod tą koroną zaślubić, Sława!
Jak tym pierścieniem zaręczyć, Tą agrafeczką upiększyć. Как тем венцом мне венчатися, Слава! Как и перстнем тем обручатися, Той булавочкой убиратися. Eliza Małek

22 [Toczył się pierścionek Po aksamicie, Przytoczył się pierścionek Do szmaragdu]. [Kto (pierścionek) wyjmie, Temu się (przepowiednia) spełni, nie ominie] Formuła magiczna mająca sprawić, że to, o czym wcześniej śpiewano, spełni się. Катилося колечко По бархату, Прикатилось колечко Ко яхонту. Кому вынется – Тому сбудется, Тому сбудется - Не минуется. Eliza Małek

23 Kolęda Kolędnicy, Pacholicy, Winogradzie kraśny, zielony mój! Dziewczyny ładne, Drabowali, szukali Iwanowego dwora. A ten dwór Iwanowy Nieblisko, niedaleko, Za siedmioma słupami, (...) Przychodziła kolęda Przed samymi Godami. Winogradzie kraśny, zielony mój! Napadało śnieżku, Śniegu bieluśkiego. Po tym pierwszym, po śnieżku Leciały gęsi, łabędzie. Eliza Małek

24 W okrąg tego dwora Srebrny parkan stoi. (...) W okrąg tego parkana
Jedwabna murawa. (...) Na każdej żerdeczce Po perełeczce (...) Za tym, za parkanem Stoją trzy pałace Złotokryte.(...) W pierwszym pałacu Śklący miesiąc (...) W drugim pałacu Jasne słońce (...) W trzecim pałacu Gęste gwiazdy. Śklący miesiąc — To gospodarz w domu, Jasne słońce — To gospodyni, Gęste gwiazdeczki — Małe dziateczki. Nie ma doma. A samego gospodarza (...) Eliza Małek

25 Personifikacja kolędy
Ta nasza kolęda Niemała, niewielka. Winogradzie kraśny, zielony mój! We drzwi się nie zmieściła, Przez okno nam posyła — Nie krajcie, nie łomajcie, Cały kołacz dawajcie Personifikacja kolędy Prośba o podarunki materialne. Eliza Małek

26 Karnawał (масленица) Pieśni na powitanie karnawału
Pieśni na powitanie karnawału Pieśni na pożegnanie karnawału (przy paleniu Marzanny – Масленицы) Obrzędy siedmiu ostatnich dni karnawału Eliza Małek

27 Borys Kustodijew – Maslenica (1919)
Eliza Małek

28 Жаворонки, жавороночки! Прилетите к нам, принесите нам лето теплое.
„Kiedy byliśmy dziećmi, mama zawsze nam mówiła, że skowronki po długiej mroźnej zimie przynoszą dzieciom i wszystkim ludziom długo wyczekiwane piękne lato. Piekła ciastka w kształcie skowronków i zawsze wychodziły jej takie piękne. Wiosną wchodziliśmy z bratem na dach naszego domu i wołaliśmy skowronki, aby przyleciały jak najszybciej i przyniosły na skrzydłach piękne lato. A matka stała na dole i uśmiechała się ― i była taka piękna!” (A. Malinowski) Жаворонки, жавороночки! Прилетите к нам, принесите нам лето теплое. [Skowronki, skowroneczki, Przylećcie do nas, przynieście nam ciepłe lato.] Eliza Małek

29 Весна, весна красная! Приди, весна, с радостью, С радостью, с огромною милостью: Со льном большим, С корнем глубоким, С хлебом великим. [Wiosno, piękna wiosno! Przyjdź, wiosno, z radością, Z radością, z wielką łaską: Z lnem wysokim, Z korzeniem głębokim, Z żytem wielkim.] Eliza Małek

30 Wiośnianki Piosenka ma formę dialogu. Personifikowana wiosna odpowiada na pytanie, jak przyszła. Śpiewające dziewczęta mówią, że oczekując jej nadejścia, kończyły przędzenie resztek lnu (zgrzebia). Wiosno krasna, Jakoś przyszła? (1) Na drabeczce, Po bruzdeczce. Na owsianym kłosku, Na pszennym pierożku.(2) Myśmy wiosny wyglądali, Zgrzebia doprzędali.(3) Eliza Małek

31 Wiośnianki Leciał kulik Spoza morza, Przyniósł kulik Dziewięć zamków. (1) Kulik, kulik, Zamykaj zimę, Zamykaj zimę! Otwieraj wiosnę, Gorące lato. (2) Liczba 9 (3 x3) Po części narracyjnej (1) następuje prośba do kulika, aby zamknął zimę i otworzył oczekiwaną wiosnę oraz gorące lato (2). Eliza Małek

32 Obrzędy rodzinne Związane z najważniejszymi etapami życia (narodziny, zamążpójście, śmierć). Bardzo rozbudowane obrzędy i pieśni weselne (śpiewane narzeczonej i narzeczonemu, rodzicom, druhnom). Obrzędy i pieśni pogrzebowe (płacze). Pieśni rekruckie i żołnierskie. Eliza Małek

33 Prząślica Przy przędzeniu lnu
Przy przędzeniu lnu kobiety śpiewały pieśni – wesołe podczas karnawału, poważne (wiersze duchowne) w dni Wielkiego postu. Eliza Małek

34 Obrzędy i pieśni związane z czynnościami gospodarskimi
Pieśni wiosenne (веснянки) Pieśni na Świętą Trójcę (rusalnyje), związane ze wspominaniem zmarłych Pieśni żniwne i dożynkowe Pieśni śpiewane podczas biesiad (posidełki) Eliza Małek Maslenica)

35 Przykładowe pytania kontrolne
Co to jest mit? Wymień kilka przykładów żywotności mitologicznych wyobrażeń o świecie. Opisz obrzędy świąteczno-noworoczne i towarzyszące im pieśni. Tematyka i symbolika wróżb i pieśni wróżebnych. Obrzędy wiosenne. Poetyka wiośnianki. Eliza Małek

36 Do samodzielnego przygotowania
Opis i ikonografia Maslenicy Czy i w jaki sposób współcześni Rosjanie kultywują tradycje karnawałowe ? Eliza Małek