Definicja rzeczownika

Prezentacja na temat: "Definicja rzeczownika"— Zapis prezentacji:

1 Definicja rzeczownika
Rzeczownik – samodzielna składniowo i semantycznie odmienna część mowy nazywająca rzeczy, obiekty, miejsca, osoby, rośliny, zwierzęta, zjawiska, pojęcia abstrakcyjne. Rzeczownik w języku polskim prymarnie pełni funkcję podmiotu w zdaniu, sekundarnie dopełnienia, okolicznika, przydawki lub orzecznika. Może odmieniać się przez liczby i przypadki, występuje w rodzajach. Odmianę rzeczowników przez przypadki określa się mianem deklinacji. Istnieje także grupa rzeczowników całkowicie nieodmiennych (np. atelier, kiwi, bikini, taxi, kakadu, kamikaze itp.). Rzeczownik tworzy związki składniowe i semantyczne z rzeczownikami (zaimkami rzeczownymi), przymiotnikami (zaimkami przymiotnymi), liczebnikami (zaimkami liczebnymi) i czasownikami lub (rzadko) przysłówkami (zaimkami przysłówkowymi).

2 Odmiana rzeczownika -Odmiana przez liczby (liczba pojedyncza i mnoga) -Odmiana przez przypadki (jest ich siedem ) Mianownik - Kto ? Co ? Dopełniacz - Kogo ? Czego ? Celownik - Komu ? czemu ? Biernik - Kogo ? Co ? Narzędnik - Z kim ? Z czym ? Miejscownik - O kim ? O czym ? Wołacz - O !

3 Temat fleksyjny - część wyrazu odmiennego, która pozostaje, gdy odetniemy końcówki. Jest to zatem wspólna część wszystkich form fleksyjnych danego wyrazu. W temacie fleksyjnym zawiera się znaczenie → leksemu (wyrazu). Postać tematu może być we wszystkich formach taka sama, por. np. odmianę wyrazu kosz: kosza, koszami, kosze albo może różnić się obocznościami, np. kot-kocie (t:ć); mama, mamie (mmi); kotek - kotka (e:0), a zatem obocznościami spółgłoskowymi, samogłoskowymi, ale również obocznościami morfologicznymi, por. np. kocię - kocięta (dodany został morfem -et-). Mówimy wówczas o tematach obocznych. Zdarza się, że formy fleksyjne mogą być oparte na zupełnie różnych tematach, tzw. supletywnych, np. człowiek - ludzie, iść - idę - szedł. Najbardziej skomplikowany układ tematów spotykamy w odmianie czasownika, mającego dwa tematy - temat czasu teraźniejszego, który wyodrębniamy po odcięciu końcówek w odmianie czasu teraźniejszego (lub przyszłego prostego), np. pisz-ę, pisz-esz, pisz-e i temat czasu przeszłego, który wyodrębniamy po odcięciu -ł- w formach czasu przeszłego w 3. os. l. pój. r. męskiego lub po odcięciu -ć w bezokoliczniku, np. pisa-ł, pisa-ć. Zdarza się, że temat czasu teraźniejszego i przeszłego jest taki sam, np. czyta- (czytaj) - czyta; w większości jednak przypadków tematy te różnią się, por. np. krzycz-(temat czasu teraźniejszego) - krzyczą- (temat czasu przeszłego); kupuj-, kupowa-; mie-l, meł-;jad-,jecha-. Temat czasu teraźniejszego służy do tworzenia form czasu teraźniejszego, przyszłego prostego oraz trybu rozkazującego. Na temacie czasu przeszłego natomiast oparte są formy czasu przeszłego, trybu przypuszczającego i formy bezokolicznika.

4 temat fleksyjny i końcówka fleksyjna
Gdy odmienisz rzeczownik np. przez przypadki, zauważysz, że pewna część wyrazu nie zmienia się pomimo odmiany, podczas gdy inna część, znajdująca się na końcu wyrazu, ulega zmianie, np.: M. kto? co? dom D. kogo? czego? domu C. komu? czemu? domowi B. kogo? co? dom N. kim? czym? domem Część, która się nie zmienia, to w naszym przykładzie "dom-" , natomiast części, które się zmieniają, to "-owi", "-u", "-em". Pierwszą z nich, tę niezmienną, nazywamy tematem fleksyjnym. To dzięki niej wiemy, co oznacza dany wyraz; w naszym przypadku "dom" oznacza budynek przeznaczony dla ludzi. Drugą z tych części, tę zmienną, nazywamy końcówką fleksyjną. Dzięki niej wiemy, w jakim przypadku występuje dany wyraz i jaką pełni funkcję w zdaniu, np. "Marcin przyglądał się dom-owi" - to właśnie dzięki końcówce "-owi" (jest to zatem celownik: komu? czemu?) potrafisz odpowiedzieć, czemu przyglądał się Marcin.

5 Końcówka Fleksyjna Końcówka fleksyjna – morfem końcowy wyrazu w językach fleksyjnych, podlegający wymianie w drodze koniugacji lub deklinacji. Określa funkcję składniową wyrazu w wypowiedzeniu. Końcówka fleksyjna, w odróżnieniu od luźnych sufiksów w językach aglutynacyjnych, bardzo często określa kilka kategorii gramatycznych jednocześnie. Przykładowo końcówka -ę w wyrazie idę wyraża pierwszą osobę, liczbę pojedynczą i czas teraźniejszy (por. tur. geliyorum, gdzie -iyor oznacza czas teraźniejszy, a -um pierwszą osobę).

6 Oboczności tematyczne
Czasem przy deklinacji (odmianie przez przypadki) obserwujemy różnice pomiędzy tematami w różnych przypadkach, np. ogród-ogrodz. Są to TEMATY OBOCZNE, a różnice pomiędzy głoskami tematycznymi, np. ó:o, nazywamy OBOCZNOŚCIAMI TEMATOWYMI PRZYKŁADY: 1). RÓW M: rów| D: row|u C: row|owi B: rów| N: row|em Msc: row|ie W: rów|! Tematy oboczne: rów-:row- Oboczności tematowe: ó:o 2). RZEKA M: rzek|a D: rzek|i C: rzec|e B: rzek|ę N: rzek|ą Msc: rzec|e W: rzek|a! Tematy oboczne: rzek-:rzec- Oboczności tematowe: k:c

7 Tematyka oboczności Podczas odmiany przez przypadki w temacie rzeczownika zachodzi niekiedy wymiana głosek tematu, przez co uzyskuje on nową, nieco inną niż w mianowniku postać. Powstawanie nowych postaci tematu nazywamy obocznością. Postaci tematu, w których zachodzi wymiana głosek, nazywamy tematami obocznymi. Przykład Mianownik kto? co? – wór/Ø Dopełniacz kogo? czego? – wor/a Celownik komu? czemu? – wor/owi Biernik kogo? co? – wór/Ø Narzędnik (z) kim? (z) czym? wor/em Miejscownik o kim? o czym? worz/e Wołacz o! – worz/e! Temat główny: wór Tematy oboczne: wor//worz Wymiana głosek (oboczności): ó//o, r//rz Inne przykłady[edytuj] szkoł/a – szkol/e – szkół/Ø wiatr/Ø – wietrz/e