Muzeum Archeologiczne w Gdańsku

Prezentacja na temat: "Muzeum Archeologiczne w Gdańsku"— Zapis prezentacji:

1 Muzeum Archeologiczne w Gdańsku
Ludność kultury łużyckiej i kultury pomorskiej, a problem pochodzenia Słowian Janusz Piontek, Beata Iwanek Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Antropologii, Zakład Biologii Ewolucyjnej Człowieka Muzeum Archeologiczne w Gdańsku „Między kulturą łużycką a kulturą pomorską Przemiany kulturowe we wczesnej epoce żelaza” Gdańsk, października 2009 r.

2 Uwagi wstępne Badania antropologiczne ludności zamieszkującej dorzecze Odry i Wisły w epoce brązu i w epoce żelaza są bardzo utrudnione z powodu ciałopalnego obrządku pogrzebowego. Jednak w przypadku badań kości z grobów ciałopalnych możliwe jest wyselekcjonowanie (z grobów dziecięcych) zawiązków zębów stałych, na których można zbadać wiele cech morfologicznych wykorzystywanych w badaniach zmienności biologicznej człowieka.

3 Some odontological traits
Shovelling of I1 Four-cusped forms on M2

4 Some odontological traits
Forms on M2 degrees 3 Carabelli’s cusp

5 Some odontological traits
The variant 2 med. II position of the second furrow of the metoconid on M1 Four-cusped forms on M1

6 Uwagi wstępne Na obszarze dorzecza Odry i Wisły znaleziono także pewną liczbę grobów szkieletowych dotowanych na epokę brązu i epokę żelaza. Materiały kostne z tych grobów posłużyły antropologom do opracowania zróżnicowania biologicznego populacji ludzkich łączonych przez archeologów z ludnością kultury łużyckiej, kultury pomorskiej, kultury przeworskiej, kultury wielbarskiej i kultury czerniachowskiej.

7 Uwagi wstępne Oto kilka publikacji antropologicznych dotyczących zróżnicowania morfologicznego ludności zamieszkującej dorzecze Odry i Wisły w epoce brązu i epoce żelaza

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19 Odontologia ludności kultury łużyckiej
Badania zmienności biologicznej populacji ludzkich z okresu trwania kultury łużyckiej. Badano zawiązki zębów z grobów ciałopalnych pochodzących z cmentarzyska w Wicinie koło Lubska i z Sobiejuch koło Żnina. Kultura łużycka - zawiązki stałych zębów trzonowych 47 osobników

20

21

22 Odontologia ludności kultury pomorskiej
Badania zmienności biologicznej populacji ludzkich z okresu trwania kultury pomorskiej. Badano zawiązki zębów z 779 grobów ciałopalnych pochodzących z 226 cmentarzysk, w większości Wielkopolski Kultura pomorska - zawiązki stałych zębów trzonowych 52 osobników

23 Wzory na obliczenie odległości biologicznej Sjøvolda (MMD) i wariancji odległości

24 Dane z pracy - Kaczmarek M., Piontek J., 1982
Odległość biologiczna Sjøvolda obliczona na podstawie porównania częstości występowania cech niemetrycznych siekaczy i zębów trzonowych. Porównywane grupy nie wykazują różnic statystycznie istotnych.

25 Odontologia ludności kultury łużyckiej i pomorskiej
Pod względem częstości występowania cech odontologicznych ludność kultury łużyckiej i ludność kultury pomorskiej wykazuje bardzo wysokie podobieństwo biologiczne. Wartości odległości biologicznej MMD są nieistotne statystycznie.

26

27 Ludność kultury łużyckiej, a problem pochodzenia Słowian
W latach 70. ubiegłego wieku Wiercińscy (1978, 1982) przedstawili wyniki badań dotyczących roli ludności kultury trzcinieckiej i kultury łużyckiej w kształtowaniu się populacji Słowiańskich w dorzeczu Odry i Wisły. Materiał badawczy stanowiły populacje szkieletowe z Żernik Górnych (kultura trzciniecka), populacje ludności kultury unietyckiej, populacja z okresu halsztackiego z Austrii, populacja ludności kultury łużyckiej (materiały kostne publikowane przez różnych autorów) oraz średniowieczna populacja szkieletowa z Wiślicy.

28 Ludność kultury łużyckiej, a problem pochodzenia Słowian
W opracowaniu tym stwierdzili, że „ jest przeto wysoce prawdopodobne, że ludność pochowana w grobach szkieletowych kultury łużyckiej należała, procesualnie do kontinuum populacji, z których wywodzi się polska, a więc niewątpliwie słowiańska ludność okresu wczesnego średniowiecza” (Wiercińska, Wierciński 1982: 437).

29 Ludność kultury łużyckiej, a problem pochodzenia Słowian
Wykorzystując dane o budowie morfologicznej populacji ludzkich żyjących w Europie Środkowej, w okresie od epoki brązu do wczesnego średniowiecza (ujęcie diachroniczne), dodaliśmy do zbioru populacji szkieletowych uwzględnionych w badaniach Wiercińskich, dane dla populacji ludności kultury unietyckiej z cmentarzyska w Grossbrembach (Ullrich 1972) dane dla populacji ludności kultury wielbarskiej, przeworskiej i czerniachowskiej (badania własne) dane dla wczesnośredniowiecznej populacji z Lubelszczyzny (Kozak-Zychman 1996). Łącznie porównano 12 męskich populacji szkieletowych z różnych okresów chronologicznych.

30 Dendrogram grupujący 12. populacji męskich z Europy Środkowej
Kultura unietycka, Austria i Morawy N=36 KU1 Kultura unietycka, Czechy N=59 KU2 Kultura unietycka, Śląsk N=17 KU3 Kultura unietycka, Grossbrembach N=20 Kultura trzciniecka, Małopolska N=18 KT Okres halsztacki, Austria N= 24 OH Kultura łużycka, Polska N=41 KŁ Kultura przeworska, Polska N=20 KP Kultura wielbarska, Polska N=53 KW Kultura czerniachowska, Ukraina N=84 KCz Wczesne średniowiecze, Małopolska N=100 WS Wczesne średniowiecze, Wyżyna Lubelska N= 41

31 Układ badanych 12. populacji męskich z Europy Środkowej
względem dwóch pierwszych składowych głównych

32 Interpretacja wyników
Populacje ludności kultury trzcinieckiej i kultury unietyckiej tworzą oddzielne skupisko. Populacje z okresu rzymskiego, w tym populacja ludności kultury łużyckiej, zajmują miejsce pomiędzy populacjami neolitycznymi, a populacjami z okresu wczesnego średniowiecza. Podobieństwo populacji ludności kultury łużyckiej do populacji ludności z okresu rzymskiego jest wysokie, zarówno ze względu na pierwszą, jak i na drugą składową główną..

33 Układ badanych 10. populacji z różnych okresów chronologicznych
względem dwóch pierwszych składowych głównych Pod względem częstości występowania cech odontologicznych, badane populacje wykazują wysokie podobieństwo biologiczne.

34 Opinie naszych poprzedników
Czekanowski J: "wyniki badań pozwalają na stwierdzenie, że źródła antropologiczne dokumentują ciągłość zaludnienia obszaru między Bałtykiem a Sudetami i Karpatami od neolitu aż po czasy teraźniejsze. " A.A. Wiercińscy: „ jest przeto wysoce prawdopodobne, że ludność pochowana w grobach szkieletowych kultury łużyckiej należała, procesualnie do kontinuum populacji, z których wywodzi się polska, a więc niewątpliwie słowiańska ludność okresu wczesnego średniowiecza” Kocka W.: "wspólnota praindoeuropejska ukształtowała się na bazie naddunajskich plemion w obszarze Europy Środkowej i Środkowo-Wschodniej. W trzecim i drugim tysiącleciu przed naszą erą wyodrębniły się, w wyniku krzyżowania tej ludności z grupami rybacko-myśliwskimi główne grupy etniczne Europy, natomiast protosłowiański zespół etniczny wyodrębnił się na obszarze dorzecza Odry i Wisły."

35 Opinie naszych poprzedników
L. Leciejewicz: "...słowiańscy mieszkańcy ziem polskich we wczesnym średniowieczu nawiązywali zbyt wiernie do dorobku swych poprzedników w tej części antycznego barbaricum, by nie mówić o rodzimych korzeniach ich kultury. […] Był to znaczny liczebnie, najbardziej rolniczy lud, położonej poza dawnym limesem Europy i nie wydaje się możliwe, by mógł ukształtować się na stosunkowo niewielkim obszarze, wśród puszcz i bagien górnego Naddnieprza". Rożnowski F.: „Wykonana analiza porównawcza nie wykazała istnienia w strukturze morfologicznej ludności kultury wielbarskiej śladów biologicznego substratu germańskiego.” Dąbrowski R.: „Analiza porównawcza cech morfologicznych czaszek w ujęciu diachronicznym wykazała bardzo wysokie podobieństwo ludności kultury przeworskiej i wielbarskiej oraz ludności kultury czerniachowskiej do populacji Słowian".

36 Ustalenia genetyczne Malarczuk, Grzybowski i in
Ustalenia genetyczne Malarczuk, Grzybowski i in.: „pula genetyczna Słowian zachodnich, wschodnich i południowych jest częścią całkowitej puli genetycznej europejskich grup etnicznych i ma najwyższą liczbę filogenetycznie pokrewnych typów mtDNA. Słowianie zachodni zajmują centralną pozycję pośród słowiańskich grup etnicznych, a ich pula genetyczna ma maksymalną liczbę rzadkich wspólnych i podobnych typów mtDNA w stosunku do Rosjan i Białorusinów...".

37 Piontek J., Iwanek B., Segeda S. (2008):
„Pod względem cech morfologicznych, podobnie jak w przypadku analiz genetycznych, Słowianie zachodni plasują się również centralnie pośród słowiańskich grup etnicznych, zajmując miejsce pomiędzy grupami germańskimi z jednej strony, a grupami Słowian wschodnich z drugiej strony. Natomiast populacje ludności kultury wielbarskiej, ludności kultury przeworskiej i ludności kultury czerniachowskiej wykazują największe podobieństwo biologiczne do średniowiecznych populacji Słowian zachodnich.”

38

39 Wniosek końcowy Rozwijając rozpoczęte przez A. A. Wiercińskich (1978, 1982) badania, przy uwzględnieniu nowych materiałów szkieletowych dotyczących populacji z okresu rzymskiego oraz przy zastosowaniu nowych metod badania zmienności międzypopulacyjne (odległość biologiczna, metoda składowych głównych) i wykorzystaniu nowych cech (cech odontologicznych), wykazaliśmy bardzo wysokie podobieństwo biologiczne populacji ludności kultury łużyckiej i ludności kultury pomorskiej do grup ludzkich, zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły w okresie średniowiecza.