2.33. Miej serce dla serca! Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska.

Prezentacja na temat: "2.33. Miej serce dla serca! Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska."— Zapis prezentacji:

1 2.33. Miej serce dla serca! Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska

2 Serce - funkcjonowanie Potrzebuje nieco czułości, chętnie odpoczywa, lubi lekką dietę oraz ruch... lubi lekką dietę oraz ruch... Tak samo jak ty! Ale czy to wszystko, co służy sercu? A co jest jego wrogiem? Serce zdecydowanie jest prawdziwym przodownikiem pracy w organizmie. Serce bowiem kurczy się około 80 razy na minutę i... tak bez przerwy przez całe życie. Serce zdecydowanie jest prawdziwym przodownikiem pracy w organizmie. Serce bowiem kurczy się około 80 razy na minutę i... tak bez przerwy przez całe życie. Każdego dnia pompuje prawie 7 ton krwi, która tętnicami i żyłami pokonuje ok. 90 000 km. Każdego dnia pompuje prawie 7 ton krwi, która tętnicami i żyłami pokonuje ok. 90 000 km. Ten wyjątkowo wytrzymały mięsień nie działa samotnie, jest jednak najważniejszym ogniwem całego układu krążenia. Ten wyjątkowo wytrzymały mięsień nie działa samotnie, jest jednak najważniejszym ogniwem całego układu krążenia. Stąd, jeśli w naczyniach dzieje się coś niepokojącego (np. nadmiernie rośnie ciśnienie krwi albo rozwija się miażdżyca), od razu wpływa to na stan serca. Stąd, jeśli w naczyniach dzieje się coś niepokojącego (np. nadmiernie rośnie ciśnienie krwi albo rozwija się miażdżyca), od razu wpływa to na stan serca.

3 Serce pracuje wydajniej i ekonomiczniej niż najdoskonalszy mechanizm. Potrafi też przystosowywać się szybko do zmieniających się warunków, umożliwiając organizmowi pracę na różnych poziomach wysiłku. Serce pracuje wydajniej i ekonomiczniej niż najdoskonalszy mechanizm. Potrafi też przystosowywać się szybko do zmieniających się warunków, umożliwiając organizmowi pracę na różnych poziomach wysiłku. Ale serce nie może się zatrzymać. Zatrzymanie się serca choćby na kilka minut to śmierć. Nie możemy serca porównać do żadnej maszyny. Nie znamy bowiem takiej pompy, która pracowałaby nieprzerwanie i bez remontu tak wydajnie i tak długo. Ale serce nie może się zatrzymać. Zatrzymanie się serca choćby na kilka minut to śmierć. Nie możemy serca porównać do żadnej maszyny. Nie znamy bowiem takiej pompy, która pracowałaby nieprzerwanie i bez remontu tak wydajnie i tak długo. Pompę można wyłączyć, zatrzymać, wymienić części i włączyć ponownie. Z sercem jest zupełnie inaczej. Serca, wyłączając nieliczne przypadki skomplikowanych operacji, remontować się w zasadzie nie da. Pompę można wyłączyć, zatrzymać, wymienić części i włączyć ponownie. Z sercem jest zupełnie inaczej. Serca, wyłączając nieliczne przypadki skomplikowanych operacji, remontować się w zasadzie nie da. Trzeba więc o serce troszczyć się w sposób szczególny stosując zabiegi wspomagające jego kondycję i przedłużające mu życie. Trzeba też unikać tego wszystkiego, co sercu może zaszkodzić. Trzeba więc o serce troszczyć się w sposób szczególny stosując zabiegi wspomagające jego kondycję i przedłużające mu życie. Trzeba też unikać tego wszystkiego, co sercu może zaszkodzić. Serce - funkcjonowanie

4 Zbudowane jest z tkanki mięśniowej serca. Jest to rodzaj mięśnia poprzecznie prążkowanego, ale działającego niezależnie od woli człowieka. Zbudowane jest z tkanki mięśniowej serca. Jest to rodzaj mięśnia poprzecznie prążkowanego, ale działającego niezależnie od woli człowieka. Ma kształt spłaszczonego stożka. Ma kształt spłaszczonego stożka. Położone jest asymetrycznie w klatce piersiowej – 2/3 po stronie lewej. Położone jest asymetrycznie w klatce piersiowej – 2/3 po stronie lewej. Ma wielkość zaciśniętej pięści. Serce mężczyzny waży około 300 g, a kobiety 270 g. Ma wielkość zaciśniętej pięści. Serce mężczyzny waży około 300 g, a kobiety 270 g. Serce otoczone jest osierdziem – elastyczną błoną łącznotkankową wypełnioną płynem surowiczym. Chrani on serce przed tarciem podczas jego pracy. Serce otoczone jest osierdziem – elastyczną błoną łącznotkankową wypełnioną płynem surowiczym. Chrani on serce przed tarciem podczas jego pracy. System naczyń wieńcowych doprowadza składniki odżywcze i tlen niezbędne do pracy tkanki mięśnia sercowego. System naczyń wieńcowych doprowadza składniki odżywcze i tlen niezbędne do pracy tkanki mięśnia sercowego. Serce - budowa

5 Praca serca Praca serca polega na rytmicznych skurczach. Jeden cykl pracy serca trwa około 1 sekundy. Wyróżniamy trzy fazy pracy serca: skurcz przedsionków – krew z przedsionków tłoczona jest do komór. Komory są rozkurczone, zastawki półksiężycowate zamknięte. skurcz przedsionków – krew z przedsionków tłoczona jest do komór. Komory są rozkurczone, zastawki półksiężycowate zamknięte. skurcz komór – krew tłoczona jest z komór do tętnic. Przedsionki rozkurczone, zastawki przedsionkowo – komorowe zamknięte. skurcz komór – krew tłoczona jest z komór do tętnic. Przedsionki rozkurczone, zastawki przedsionkowo – komorowe zamknięte. pauza – krótki odpoczynek serca (kilka milisekund). Komory i przedsionki rozkurczone. Krew biernie napływa do przedsionków. pauza – krótki odpoczynek serca (kilka milisekund). Komory i przedsionki rozkurczone. Krew biernie napływa do przedsionków.

6 Pokochaj ruch - twoje serce będzie ci wdzięczne Lekarze mówią, że ruch może zastąpić każdy lek. Natomiast wszystkie leki świata go nie zastąpią. Lekarze mówią, że ruch może zastąpić każdy lek. Natomiast wszystkie leki świata go nie zastąpią. Ważny jest regularny wysiłek, który: wzmacnia mięśnie, a zatem i serce, które jest przecież mięśniem, wzmacnia mięśnie, a zatem i serce, które jest przecież mięśniem, zwiększa sieć naczyń krwionośnych, co polepsza ukrwienie i dotlenienie wszystkich tkanek i narządów, zwiększa sieć naczyń krwionośnych, co polepsza ukrwienie i dotlenienie wszystkich tkanek i narządów, obniża za wysokie ciśnienie tętnicze krwi, tak groźne dla serca, obniża za wysokie ciśnienie tętnicze krwi, tak groźne dla serca, zmniejsza poziom trójglicerydów i cholesterolu całkowitego oraz złego, czyli LDL, zwiększa natomiast dobrego, czyli HDL – przeciwdziała w ten sposób rozwojowi miażdżycy, zmniejsza poziom trójglicerydów i cholesterolu całkowitego oraz złego, czyli LDL, zwiększa natomiast dobrego, czyli HDL – przeciwdziała w ten sposób rozwojowi miażdżycy, zmniejsza krzepliwość krwi, a zatem ryzyko zakrzepów, które mogą zablokować światło naczyń krwionośnych i doprowadzić do zawału, zmniejsza krzepliwość krwi, a zatem ryzyko zakrzepów, które mogą zablokować światło naczyń krwionośnych i doprowadzić do zawału, zapobiega cukrzycy, która przyspiesza rozwój miażdżycy i nadciśnienia, zapobiega cukrzycy, która przyspiesza rozwój miażdżycy i nadciśnienia, łagodzi szkodliwy dla serca stres, bo trening zwiększa wydzielanie endorfin – hormonów szczęścia. łagodzi szkodliwy dla serca stres, bo trening zwiększa wydzielanie endorfin – hormonów szczęścia.

7 ZAGROŻENIE DLA SERCA Miażdżyca tętnic wieńcowych skutkuje takimi chorobami, jak: Miażdżyca tętnic wieńcowych skutkuje takimi chorobami, jak: nadciśnienie tętnicze, nadciśnienie tętnicze, przerost lewej komory serca, przerost lewej komory serca, narastająca niewydolność mięśnia sercowego, co w ekstremalnej sytuacji może zakończyć się zawałem mięśnia sercowego. narastająca niewydolność mięśnia sercowego, co w ekstremalnej sytuacji może zakończyć się zawałem mięśnia sercowego.

8 Miażdżyca wkrada się do organizmu podstępnie, wieloma ścieżkami. Miażdżyca wkrada się do organizmu podstępnie, wieloma ścieżkami. Gdy wzrasta krzepliwości krwi, ułatwia to płytkom krwi przyleganie (adhezję) do ścianek tętnicy. Gdy wzrasta krzepliwości krwi, ułatwia to płytkom krwi przyleganie (adhezję) do ścianek tętnicy. Te, które się osadziły na gładkich ścian naczynia zapoczątkowały miażdżycę, gdyż stały się "lepkim portem" ułatwiającym przyleganie cholesterolowi krążącemu we krwi. Te, które się osadziły na gładkich ścian naczynia zapoczątkowały miażdżycę, gdyż stały się "lepkim portem" ułatwiającym przyleganie cholesterolowi krążącemu we krwi. Im więcej cholesterolu jest we krwi, tym więcej go się osadzi. Im więcej cholesterolu jest we krwi, tym więcej go się osadzi. Rozwój miażdżycy

9 Nawet nastolatki nie powinny zapominać o zagrożeniu chorobami serca. Najgorsza jest nadwaga, widoczna u znacznej części młodzieży. Nawet nastolatki nie powinny zapominać o zagrożeniu chorobami serca. Najgorsza jest nadwaga, widoczna u znacznej części młodzieży. Miażdżyca tętnic rozpoczyna się od osadzania się komórek tłuszczu na wewnętrznych ściankach arterii, co sprawia, że tracą normalną elastyczność. Kiedy warstwa tłuszczu zmniejsza "światło" arterii unaczyniających mózg, pojawia się niebezpieczeństwo wystąpienia udaru mózgu. Kiedy podobne zmiany obejmą naczynia wieńcowe serca, występuje zagrożenie atakiem serca. Miażdżyca tętnic rozpoczyna się od osadzania się komórek tłuszczu na wewnętrznych ściankach arterii, co sprawia, że tracą normalną elastyczność. Kiedy warstwa tłuszczu zmniejsza "światło" arterii unaczyniających mózg, pojawia się niebezpieczeństwo wystąpienia udaru mózgu. Kiedy podobne zmiany obejmą naczynia wieńcowe serca, występuje zagrożenie atakiem serca. Do mało pocieszających wyników doszli również amerykańscy badacze z Uniwersytetu w Minnesota, którzy szukali odpowiedzi na pytanie o czynniki ryzyka chorób serca u młodych ludzi w wieku 13 i 15 lat. Okazało się, że w bardzo wielu przypadkach mieli oni zbyt wysokie ciśnienie krwi, które powoduje m.in. odporność na insulinę, co z kolei sprzyja powstawaniu cukrzycy typu 2. Profilaktyka polega tu na stałej aktywności fizycznej, zdrowej diecie i ciągłym kontrolowaniu wagi ciała. Do mało pocieszających wyników doszli również amerykańscy badacze z Uniwersytetu w Minnesota, którzy szukali odpowiedzi na pytanie o czynniki ryzyka chorób serca u młodych ludzi w wieku 13 i 15 lat. Okazało się, że w bardzo wielu przypadkach mieli oni zbyt wysokie ciśnienie krwi, które powoduje m.in. odporność na insulinę, co z kolei sprzyja powstawaniu cukrzycy typu 2. Profilaktyka polega tu na stałej aktywności fizycznej, zdrowej diecie i ciągłym kontrolowaniu wagi ciała. Miażdżyca nie oszczędza młodzieży

10 Zaburzenia w krążeniu krwi Choroba wieńcowa jest to niedokrwienie mięśnia sercowego spowodowane zatykaniem tętnic wieńcowych. Jest ona najczęstszą przyczyną zawału serca. Zablokowanie jednej z tętnic wieńcowych skrzepem powoduje zawał – czyli martwicę fragmentu mięśnia sercowego, zaopatrywaną przez tę tętnicę. W zależności od tego ile tętnic wieńcowych uległo zatkaniu zawał może być mniej lub bardziej rozległy. Nadciśnienie tętnicze jest to zwiększone ciśnienie krwi spowodowane najczęściej złogami cholesterolu w naczyniach krwionośnych. Ciśnienie krwi podnosi również nikotyna, kofeina, alkohol i nadmiar soli w pożywieniu. Może to prowadzić do pęknięć naczyń krwionośnych i wewnętrznych wylewów. Choroba wieńcowa jest to niedokrwienie mięśnia sercowego spowodowane zatykaniem tętnic wieńcowych. Jest ona najczęstszą przyczyną zawału serca. Zablokowanie jednej z tętnic wieńcowych skrzepem powoduje zawał – czyli martwicę fragmentu mięśnia sercowego, zaopatrywaną przez tę tętnicę. W zależności od tego ile tętnic wieńcowych uległo zatkaniu zawał może być mniej lub bardziej rozległy. Nadciśnienie tętnicze jest to zwiększone ciśnienie krwi spowodowane najczęściej złogami cholesterolu w naczyniach krwionośnych. Ciśnienie krwi podnosi również nikotyna, kofeina, alkohol i nadmiar soli w pożywieniu. Może to prowadzić do pęknięć naczyń krwionośnych i wewnętrznych wylewów.

11 ZŁY I DOBRY CHOLESTEROL Zły cholesterol nazywany w skrócie LDL (od ang. low-density lipoprotein). Jego nadmiar zagraża rozwojem miażdżycy. Jest podatny na utlenianie przez wolne rodniki i inicjuje powstawanie ognisk miażdżycowych we wnętrzu arterii. Jego poziom powinien być możliwie jak najniższy – najlepiej poniżej 100 miligramów na 0,1 litra surowicy krwi. Zły cholesterol nazywany w skrócie LDL (od ang. low-density lipoprotein). Jego nadmiar zagraża rozwojem miażdżycy. Jest podatny na utlenianie przez wolne rodniki i inicjuje powstawanie ognisk miażdżycowych we wnętrzu arterii. Jego poziom powinien być możliwie jak najniższy – najlepiej poniżej 100 miligramów na 0,1 litra surowicy krwi. Cholesterol HDL określany potocznie jako dobry cholesterol (HDL) przeciwdziała miażdżycy. Cholesterol HDL wręcz “wypłukuje” komórki tłuszczu z naczyń krwionośnych. Jego poziom we krwi powinien być jak najwyższy - powyżej 40 miligramów do ok. 60 miligramów. Jednak najpełniej chroni on serce, jeśli jego ilość przekracza 60 miligramów. Poza tym przyjęto limit: oba rodzaje cholesterolu nie mogą przekraczać ilości 200 miligramów na 0,1 litra surowicy krwi. Cholesterol HDL określany potocznie jako dobry cholesterol (HDL) przeciwdziała miażdżycy. Cholesterol HDL wręcz “wypłukuje” komórki tłuszczu z naczyń krwionośnych. Jego poziom we krwi powinien być jak najwyższy - powyżej 40 miligramów do ok. 60 miligramów. Jednak najpełniej chroni on serce, jeśli jego ilość przekracza 60 miligramów. Poza tym przyjęto limit: oba rodzaje cholesterolu nie mogą przekraczać ilości 200 miligramów na 0,1 litra surowicy krwi. Tłuszcze krążące we krwi – czyli trójglicerydy ( tryglicerydy ). Tę grupę tłuszczów należy usilnie eliminować z krążenia, gdyż organizm może je przetwarzać na zły cholesterol. Poziom tej grupy tłuszczów we krwi nie powinien przekraczać 150 miligramów na 0,1 litra surowicy krwi. Tłuszcze krążące we krwi – czyli trójglicerydy ( tryglicerydy ). Tę grupę tłuszczów należy usilnie eliminować z krążenia, gdyż organizm może je przetwarzać na zły cholesterol. Poziom tej grupy tłuszczów we krwi nie powinien przekraczać 150 miligramów na 0,1 litra surowicy krwi. Czynniki, które mają wpływ na cholesterol to: czynniki dziedziczne, wiek, płeć, dieta, waga ciała, aktywność fizyczna oraz palenie tytoniu. Na pierwsze trzy nie mamy żadnego wpływu, natomiast na pozostałe - tak. Należy przede wszystkim ograniczyć spożycie tłuszczów zwierzęcych, które należą do grupy tłuszczów nasyconych i zastąpić olejami oraz wprowadzić jak najszybciej zdrowy tryb życia. Czynniki, które mają wpływ na cholesterol to: czynniki dziedziczne, wiek, płeć, dieta, waga ciała, aktywność fizyczna oraz palenie tytoniu. Na pierwsze trzy nie mamy żadnego wpływu, natomiast na pozostałe - tak. Należy przede wszystkim ograniczyć spożycie tłuszczów zwierzęcych, które należą do grupy tłuszczów nasyconych i zastąpić olejami oraz wprowadzić jak najszybciej zdrowy tryb życia. Można znacząco zmniejszyć poziom cholesterolu bez leków, jedynie przy zastosowaniu antycholesterolowej diety oraz ćwiczeń fizycznych i unikaniu stresu, np. dzięki relaksacji. Wyjątek od tej zasady stanowią jednak te osoby, które dziedziczą skłonność do wysokiego poziomu tego związku we krwi. Można znacząco zmniejszyć poziom cholesterolu bez leków, jedynie przy zastosowaniu antycholesterolowej diety oraz ćwiczeń fizycznych i unikaniu stresu, np. dzięki relaksacji. Wyjątek od tej zasady stanowią jednak te osoby, które dziedziczą skłonność do wysokiego poziomu tego związku we krwi. Najważniejszym sposobem zwalczania zbyt wysokiego poziomu cholesterolu we krwi jest racjonalizacja żywienia – czyli dieta antycholesterolowa. Skuteczne zapobieganie miażdżycy nie jest możliwe poprzez modyfikację diety i opracowanie właściwego sposobu odżywiania. Konieczne jest wdrożenie specjalnej diety antytłuszczowej i antycholesterolowej. Jeśli tego nie uczynimy zagraża nam miażdżyca i choroba wieńcowa oraz ich zagrażające życiu powikłania – zawał i udar. Najważniejszym sposobem zwalczania zbyt wysokiego poziomu cholesterolu we krwi jest racjonalizacja żywienia – czyli dieta antycholesterolowa. Skuteczne zapobieganie miażdżycy nie jest możliwe poprzez modyfikację diety i opracowanie właściwego sposobu odżywiania. Konieczne jest wdrożenie specjalnej diety antytłuszczowej i antycholesterolowej. Jeśli tego nie uczynimy zagraża nam miażdżyca i choroba wieńcowa oraz ich zagrażające życiu powikłania – zawał i udar.

12 Dbaj o serce... całym sercem Dlatego szczególnie istotne jest, by nie dopuścić do nadciśnienia i utrzymywać cholesterol w normie. Jak to osiągnąć? A także co robić, gdy już pojawiają się pierwsze oznaki „sercowych kłopotów”?.

13 TRYB ŻYCIA A ZAGROŻENIA CHOROBĄ? TRYB ŻYCIA A ZAGROŻENIA CHOROBĄ? ZDROWY TRYB ŻYCIA WSPOMAGA LECZENIE MIAŻDŻYCY Za miażdżycę odpowiedzialny jest w dużym stopniu niewłaściwy styl życia: stresy, brak ruchu, palenie papierosów. Każdy moment życia i wiek jest odpowiedni, aby rozstać się ze złymi nawykami, aktywnie wypoczywać, zwolnić tempo i uwolnić się od nałogu palenia. Nerwowy tryb życia powoduje, że z nadnerczy uwalnia się do krwi nadmiar katecholamin (głównie adrenaliny i neoadrenaliny), które wywołują skurcze naczyń wieńcowych, przyspieszają pracę serca, a w konsekwencji podnoszą ciśnienie krwi. Skutkiem może być samoistne nadciśnienie tętnicze. Nie leczone nadciśnienie degeneruje ściany naczyń, co przyśpiesza rozwój miażdżycy. uwalnia się do krwi nadmiar katecholamin (głównie adrenaliny i neoadrenaliny), które wywołują skurcze naczyń wieńcowych, przyspieszają pracę serca, a w konsekwencji podnoszą ciśnienie krwi. Skutkiem może być samoistne nadciśnienie tętnicze. Nie leczone nadciśnienie degeneruje ściany naczyń, co przyśpiesza rozwój miażdżycy. Palenie papierosów doprowadza do niedotlenienia mięśnia sercowego i niedokrwienia naczyń krwionośnych, co przyśpiesza miażdżycę. Eliminacja nikotyny i innych toksyn znajdujących się w dymie papierosa jest ulgą dla serca i krwioobiegu, jak też dla innych narządów ciała. Udokumentowano, że porzucenie palenia papierosów znacząco zmniejsza ryzyko zawału. doprowadza do niedotlenienia mięśnia sercowego i niedokrwienia naczyń krwionośnych, co przyśpiesza miażdżycę. Eliminacja nikotyny i innych toksyn znajdujących się w dymie papierosa jest ulgą dla serca i krwioobiegu, jak też dla innych narządów ciała. Udokumentowano, że porzucenie palenia papierosów znacząco zmniejsza ryzyko zawału. Osoby mało aktywne fizycznie są dwukrotnie częściej narażone na choroby serca. Należy dużo chodzić, gimnastykować się, jeździć na rowerze, pływać. Sen daje wytchnienie sercu, dlatego należy dbać o nocny wypoczynek i jego ilość – (7-8 godzin dziennie). Warunki klimatyczne Osoby zagrożone miażdżycą nie powinny wybierać na urlop miejsc o „ostrym” klimacie. Szczególnie niewskazany jest wyjazd w góry (powyżej 600 m n.p.m).

14 Pomiar pracy serca Tętno możemy zmierzyć sami na tętnicy szyjnej lub skroniowej. Tętno możemy zmierzyć sami na tętnicy szyjnej lub skroniowej. Wartość tętna mówi nam o ilości „uderzeń” serca w ciągu 1 minuty. Wartość tętna mówi nam o ilości „uderzeń” serca w ciągu 1 minuty. W spoczynku powinno wynosić 60 do 80 uderzeń/minutę. W spoczynku powinno wynosić 60 do 80 uderzeń/minutę. Wysiłek fizyczny i duże emocje wpływają na szybsze bicie serca. Wysiłek fizyczny i duże emocje wpływają na szybsze bicie serca.

15 Pomiar pracy serca Ciśnienie krwi mówi nam o sile z jaką serce pompuje krew do tętnic, ale zależy też od stanu naczyń krwionośnych. mówi nam o sile z jaką serce pompuje krew do tętnic, ale zależy też od stanu naczyń krwionośnych. powinno wynosić u osoby młodej 120/80 mm Hg: powinno wynosić u osoby młodej 120/80 mm Hg: –120 mmHg to ciśnienie skurczowe, czyli najwyższe ciśnienie panujące w tętnicy podczas skurczu lewej komory serca, –80 mmHg to ciśnienie rozkurczowe, czyli najniższe ciśnienie krwi, jakie występuje w tętnicy podczas rozkurczu komór.

16 Pomiar pracy serca EKG to zapis pracy serca przy pomocy sprzętu medycznego – elektrokardiografu - mówi o częstości skurczów przedsionków i komór, o czasie i regularności ich trwania.

17 Zadania 1. Wymień trzy czynniki zagrażające zdrowiu serca. 2. Wyjaśnij, na czym polega wpływ diety na pracę serca. 3. Wyjaśnij, o czym możemy się dowiedzieć mierząc tętno. 4. Podaj trzy propozycje zachowań korzystnych dla serca. 5. Wyjaśnij na czym polega zawał serca.

18 Źródła W.Lewiński,J.Prokop, Biologia1, OPERON 2004r. W.Lewiński,J.Prokop, Biologia1, OPERON 2004r. B.Klimuszko, Biologia I, ŻAK,2000r. B.Klimuszko, Biologia I, ŻAK,2000r. D.Cichy,I.Żeber-Dzikowska,DEBIT 2000r. D.Cichy,I.Żeber-Dzikowska,DEBIT 2000r. B.Potocka,W.Górski, Biologia, MAC Edukacja 2003r. B.Potocka,W.Górski, Biologia, MAC Edukacja 2003r. J.Loritz-Dobrowolska i wsp., Biologia, OPERON 2007r. J.Loritz-Dobrowolska i wsp., Biologia, OPERON 2007r. www.szkolnictwo.pl www.szkolnictwo.pl www.szkolnictwo.pl