1 Śladami Jana Matejki. Jego Kraków i okolice. Referuje: Grażyna Tworek.

Prezentacja na temat: "1 Śladami Jana Matejki. Jego Kraków i okolice. Referuje: Grażyna Tworek."— Zapis prezentacji:

1 1 Śladami Jana Matejki. Jego Kraków i okolice. Referuje: Grażyna Tworek

2 2 Miejsca związane z życiem i pracą Jana Matejki w Krakowie. Muzea, kościoły. Plac Matejki Brama Floriańska Plac Świętego Ducha / kościół św. Krzyża Dom Matejki Kościół Mariacki Muzeum w Sukiennicach Kościół Karmelitów na Piasku Cmentarz Rakowicki, Dwór Matejki w Krzesławicach, Dworek Koryznówka Zespół dworski w Boleniu Kopiec Wandy

3 3 Plac Matejki Sama nazwa placu, nadana w roku 1882, wiązała się z ofiarowaniem malarzowi Janowi Matejce przez Radę Miasta honorowego obywatelstwa Krakowa. Był to szczególny hołd dla wielkiego artysty, bowiem niezwykle rzadko zdarza się, aby ktokolwiek został patronem jeszcze za życia...

4 4 Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie

5 5 Powstała w 1818. W swojej historii nosiła także nazwy: Szkoła Rysunku i Malarstwa (w latach 1818–1873) oraz Szkoła Sztuk Pięknych (w latach 1873–1900). Początkowo działała jako Szkoła Rysunku i Malarstwa w ramach Oddziału Literatury Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1833 została połączona z Instytutem Technicznym, a w 1873 doszło do usamodzielnienia uczelni. Przyjęła ona wtedy nazwę Szkoły Sztuk Pięknych, jej pierwszym dyrektorem został Jan Matejko, obecny patron uczelni.

6 6 Brama Floriańska Każdy, nawet najuboższy człowiek zmierzający do Krakowa musiał przejść przez Bramę Floriańską, która dawniej zwieńczona była blankami, ślady których pozostały do dzisiaj. Od strony Barbakanu zdobi bramę tarcza herbowa z piastowskim orłem, którą zaprojektował sam Jan Matejko.

7 7 Kościół św. Krzyża Do jej najsłynniejszych parafian należy niewątpliwie zaliczyć rodzinę Matejków. Nasza duma narodowa, wielki malarz Jan Matejko (1838-1893), który został ochrzczony (razem z bratem Kazimierzem) w kościele Św. Krzyża dnia 1 stycznia 1842 roku, do końca życia pozostał wierny swojej parafii. W geście protestu z powodu wyburzenia gmachów poszpitalnych i dawnego kościoła Św. Ducha dnia 23 maja 1892 r. zwrócił Radzie Miasta dyplom honorowego obywatela Krakowa.

8 8 Dom Jana Matejki Nieco dalej na ulicy Floriańskiej znajduje się Dom Jana Matejki, w którym w 1838 roku przyszedł na świat Jan Matejko, jeden z największych malarzy polskich. W tym domu spędził Matejko prawie całe swoje życie. Tutaj powstawały jego obrazy i tutaj zmarł w 1893 roku.

9 9 Dom Jana Matejki Muzeum Narodowe w Krakowie ul. Floriańska 41

10 10 Tablica pamiątkowa na fasadzie Domu Jana Matejki.

11 11 Po śmierci artysty zawiązało się Towarzystwo jego imienia, które postawiło sobie za cel uczczenie osoby wybitnego malarza tworząc muzeum biograficzne jemu poświęcone. Dużym nakładem sił, w wykupionym od rodziny domu zgromadzono drogą systematycznych zakupów i darów różnorodne eksponaty związane z postacią Jana Matejki i jego rodziny, prezentując je po raz pierwszy publiczności już w 1898 roku. W 1904 r. Towarzystwo im. Jana Matejki przekazało utworzone przez siebie muzeum biograficzne pod zarząd Muzeum Narodowego w Krakowie. Dziś zbiory Domu Jana Matejki liczą około 6000 eksponatów. Znajdują się w nich przedmioty codziennego użytku i pamiątki po artyście i jego najbliższych: żonie Teodorze z Giebułtowskich Matejkowej (1846-1896), dzieciach: Tadeuszu (1865-1911), Helenie Unierzyskiej (1867-1932), Beacie Kirchmayerowej (1869-1926), Jerzym (1873-1827) i Reginie (1878- 1878). Zbiory obejmują listy, oficjalne dokumenty, pamiątki jubileuszowe, wyrazy uznania, a przede wszystkim prace olejne i rysunkowe, obiekty z kolekcji Matejki, którą gromadził przez całe życie, dzieła innych twórców, fotografie rodzinne oraz wykonane w XIX wieku fotografie obrazów mistrza oraz należący do niego zbiór książek i nut.

12 12 Dwa pokoje od strony Floriańskiej użytkowane dawniej przez Matejkę i jego synów zostały przebudowane dla potrzeb muzeum i mieszczą dziś galerię obrazów.

13 13 Sztalugi i rekwizyty

14 14 „Berło Panowania w Sztuce”- wręczone Mistrzowi przez Radę Miasta Krakowa w 1878r.

15 15 Kołyska zaprojektowana przez Mistrza

16 16 Portrety

17 17 Salon w Domu Matejki- meble neorenesansowe nabyte w Wenecji

18 18 W Domu Jana Matejki znajdują się prace reprezentujące wszystkie fazy twórczości: od młodzieńczych realizacji (np. „Martwa natura”, 1852; „Widok z Wieży Ratuszowej w Krakowie”, 1857) po te ostatnie („Carowie Szujscy na sejmie warszawskim”, 1892). Wiele eksponatów wiąże się z kolejnymi etapami pracy twórczej artysty. Są tu niewielkie kompozycje historyczne, szkice do wielkich płócien, wizerunki postaci historycznych. Ważne miejsce zajmują portrety rodziny i przyjaciół m.in. pozyskane w ostatnich latach: „Portret Pauliny Giebułtowskiej” (1862)- teściowej artysty oraz jego siostry „Portret Marii Golichowskiej” (1882). Do najcenniejszych obrazów należą: „Wnętrze grobu Kazimierza Wielkiego” (1869), „Mikołaj Kopernik czyli rozmowa z Bogiem” (1871), „Jan III Sobieski wręcza kanonikowi Denhoffowi list do papieża z wiadomością o zwycięstwie nad Turkami pod Wiedniem w r. 1683” (1880), „Autoportret” (1887) i wiele innych.

19 19 „Wnętrze grobu Kazimierza Wielkiego” 1869 olej na desce Jan Matejko brał udział w licznych pracach konserwatorskich. Jedną z nich była renowacja grobowca Kazimierza Wielkiego. W czerwcu 1869 roku był świadkiem otwarcia sarkofagu. Sporządził szkice szczątków królewskich oraz insygniów władzy. Wykonane kopie trafiły : jedna do Skarbca katedralnego na Wawelu, a druga kopia do Muzeum Narodowego. Oryginały, wykonane w roku 1333 włożono z powrotem do grobu. Jak podają źródła historyczne, możliwość ujrzenia szczątków jednego z największych władców dawnej Polski wstrząsnęła artystą, który wkrótce namalował obraz ukazujący wnętrze królewskiego sarkofagu..

20 20 Przechowywane są także liczne kartony projektowe polichromii do kościoła Mariackiego w Krakowie, nad którą Matejko pracował w latach 1889-1891. Realizacja ta przyczyniła się do odnowienia zainteresowań malarstwem ściennym w twórczości jego uczniów: Stanisława Wyspiańskiego i Józefa Mehoffera. Wyrazem uznania dla osiągnięć malarza są liczne polskie i zagraniczne medale, dyplomy, świadectwa przynależności do stowarzyszeń artystycznych i naukowych, różnego rodzaju akty hołdownicze sławiące wielkość Jana Matejki, a zwłaszcza „berło panowania w sztuce” wręczone mu przez Radę Miasta Krakowa w 1878 roku.

21 21 Do najcenniejszych dokumentów rodzinnych należą świadectwa szkolne Jana, legitymacja Akademii Sztuk Pięknych w Monachium (1859) akt zawarcia małżeństwa z Teodorą z Giebułtowskich, ich wspólny paszport wydany na wyjazd do Paryża w roku 1863, akt zgonu artysty. Obok listów Matejki do rodziny i przyjaciół znajdujemy także autografy osobistości okazjonalnie korespondujących z artystą (m.in. Henryka Sienkiewicza, Władysława Czartoryskiego, Jacka Malczewskiego, Stanisława Tarnowskiego czy Mikołaja Zyblikiewicza). Na uwagę zasługują rękopisy np. Izydora Jabłońskiego – przyjaciela i biografa Matejki). Ciekawostką są rysunki Teodory Matejkowej, jej szkicowniki i pierścionek zaręczynowy, rzeźba jeźdźca na koniu wykonana przez córkę artysty – Helenę, ponadto ryciny z obrazów Matejki służące jako ilustracje w czasopismach i inne przedmioty świadczące o recepcji dzieł Mistrza.

22 22 Kolekcjonerskich zainteresowań Matejki dowodzi zbiór wyrobów rzemiosła artystycznego, tkanin, ubiorów, militariów, które często posłużyły artyście jako rekwizyty w pracy nad obrazami. Wiele z nich ma znaczna wartość artystyczną i materialną. Do najciekawszych należą: krzyż z przełomu XIV/XV wieku, dalmatyka włoska z końca XV wieku, żupan Jana Daniłłowicza z XVII wieku, gobelin flamandzki z XVIII wieku z przedstawieniem anioła stróża oraz elementy ubioru żydowskiego z przełomu XVII i XVIII wieku. Można także podziwiać neorenesansowe meble z Wenecji, broń europejską i wschodnią oraz zbiór narzędzi tortur pozyskany przez Matejkę podczas renowacji wieży dawnego ratusza. Natomiast ciekawym przykładem zabytkowego sprzętu ekspozycyjnego jest wypchany koń ustawiony w pracowni malarza, nabyty przez twórców muzeum prawdopodobnie pod koniec XIX wieku.

23 23 Ubiory w Polsce 1200-1795 ( Jan Matejko). Cz. 2. Mieszczanie "podług dzieł obcych" (XIII wiek). Magnaci. Od lewej: książę (wg. grobowca Henryka IV Probusa), młodzian (wg. kielicha Konrada w Płocku), książę (wg. kielicha Konrada w Płocku), księżna mazowiecka (wg. kielicha Konrada w Płocku), niewiasta z grobowca Henryka Probusa, panna z Legendy o Św. Jadwidze, giermek (wg. pieczęci Leszka Czarnego z 1289 r.), rycerz (wg Legendy o Św. Jadwidze), rycerz z pieczęci Przemysława Opolskiego z 1284 r.

24 24 Kościół Mariacki Wnętrze zdobi polichromia zaprojektowana przez Jana Matejkę i jego uczniów, zrealizowana w latach 1889- 1890.

25 25 "Głowy na kapitelach kolumn Sukiennic", rzeźby według projektu Jana Matejki, 1876-1879,

26 26 Kościół Karmelitów na Piasku Karmelicka 19 Korony dla Madonny zaprojektował Jan Matejko, który tutaj w 1864 r. brał ślub z Teodorą Giebułtowską.

27 27 "Koryznówka" gmina Nowy Wiślicz, powiat bocheński Jan Matejko często odwiedzał dworek w Nowym Wiśliczu ( ok.. 50 km od Krakowa). Koryznówka, bo tak nazywa się dworek zbudowany przez Leonarda Serafińskiego ożenionego z siostrą żony Jana Matejki. Obie rodziny łączyły bliskie stosunki więc Jan Matejko często bywał w,,Koryznówce''. Artysta spędzał tu każde wakacje, zanim zakupił własny dworek w Krzesławicach. Obecnie w dworku urządzono Muzeum Pamiątek po Janie Matejce, które jest oddziałem Muzeum Okręgowego w Tarnowie.

28 28 MUZEUM PAMIĄTEK PO JANIE MATEJCE - "KORYZNÓWKA"

29 29 Popiersie Mistrza i tablica pamiątkowa

30 30 W latach 1975-1980 przeprowadzono gruntowny remont dworku oraz jego wyposażenia i od 1981 r. dzięki staraniom właścicieli, utworzono w nim muzeum. Możemy oglądać w nim XVIII-XIX-wieczne meble, obrazy, szkice i różne przedmioty będące pamiątką pobytów Jana Matejki na wiśnickiej ziemi. Na prawo od wejścia mieści się salonik, urządzony meblami z połowy XIX w. Jest tutaj wiedeński fortepian, na którym grywał Matejko; na ścianach wiszą portrety i rysunki artysty oraz zdjęcia rodziny. Po drugiej stronie sieni znajduje się gabinet Stanisławy Serafińskiej, autorki wspomnień o malarzu. Stanisława była córką Joanny i Leonarda; jako małą dziewczynkę, a później dorastającą pannę, często malował ją wuj Matejko. Była osobą oczytaną, interesowała się sztuką, wiele podróżowała. O jej zamiłowaniach świadczy choćby biblioteczka, którą możemy zobaczyć w gabinecie, gdzie pod koniec życia spisywała swe wspomnienia. „Koryznówka” jest jednym z zabytków na II trasie (Region Nadwiślański) Szlaku Architektury Drewnianej.

31 31 Fortepian na którym grywał Jan Matejko

32 32 Pamiątki po Janie Matejce

33 33 Salon z pamiątkami rodzinnymi

34 34 Jan Matejko kupuje Dwór w Krzesławicach W drugiej połowie XIX wieku żona Matejki zaczęta chorować, a wielki artysta czuł się zmęczony pracą. W 1876 roku Krzesławice zakupił Jan Matejko, przeznaczając na ten zakup pieniądze uzyskane ze sprzedaży obrazu „Batory pod Pskowem”. Ponieważ pobliskie Bieńczyce dzierżawił brat artysty Zygmunt, stąd pomysł kupna leżących w sąsiedztwie Krzeszowic.

35 35 „Batory pod Pskowem” Jan Matejko 1872. Olej na płótnie. 322 x 512 cm. Zamek Królewski w Warszawie.

36 36 Dworek Jana Matejki w Krzesławicach

37 37 Dwór Jana Matejki w Krzesławicach Dwór w Krzesławicach ul. Wańkowicza 25 mieści się w obszernym parku nad rzeką Dłubnią, w środku osiedla (wioski). Opodal dworku widzimy jeszcze typowe krakowskie chaty, drewniane, malowane na niebiesko, wśród sadów i ogrodów. Dworek jest niewielki, niski, parterowy, kryty gontem. Przed wejściem do dworku znajduje się ganek wsparty na słupach z rzeźbioną balustradą, który jest wykonany według projektu samego Matejki. Pierwotnie ganek znajdował się po przeciwnej stronie dworku i prowadził prosto do ogrodu. Z boku od wschodu znajduje się przybudówka, wybudowana za czasów Matejki. Służyła ona artyście za pracownię malarską. W niej również znajdywała się kuchnia. Obecnie w przybudówce znajduje się część mieszkalna kustosza muzeum. Kustosz zajmuje również urocze drewniane poddasze.

38 38 Przed dworkiem znajduje się brązowe popiersie Jana Matejki z 1994 r. autorstwa Czesława Dźwigaja.

39 39 Dwór w Krzesławicach Artysta odnowił i urządził niewielki sześciopokojowy dworek. Bezpośrednio do ganku przylega dawny pokój córki Matejki - Beaty. Po lewej stronie (północno- zachodniej) znajduje się salon, który niegdyś zdobiły malowidła i obrazy artysty. Oprócz tego w dworku funkcjonował również pokój żony Matejki - Teodory oraz w przybudówce (część południowo-wschodnia) pracownia malarska i jadalnia. Dworek ozdobił gankiem i otoczył kwiatami. Odtąd Krzesławice stały się letnią rezydencją Matejki. Dwór otaczał duży sad, w którym Matejko lubił wypoczywać.

40 40 Wsi spokojna, wsi wesoła... W Krzesławicach, w pobliżu dworku, wciąż pozostał klimat, do którego wato wracać: "...Do tych pagórków, do tych łąk zielonych, Szeroko nad błękitną Dłubnią rozciągnionych, Do tych pól malowanych zbożem rozmaitym, Wyzłacanych pszenicą, posrebrzanym żytem..." Wiersz zaczerpnięty został z portalu Pawła Sudera "CYKLO Nowa Huta„ Dworek Matejki to nie tylko muzeum, lecz także miejsce koncertów, spotkań, odczytów, dyskusji o sztuce i kulturze polskiej.

41 41 Twórczość Jana Matejki w Krzesławicach W dworze krzesławickim powstało wiele obrazów Matejki. Przede wszystkim studia, portrety, szkice a także cykl dziejów cywilizacji w Polsce. Na długie lata przed ruchem Młodej Polski i jej zainteresowaniami wsią podkrakowską Matejko zwrócił uwagę na jej wdzięk i wartości artystyczne właśnie dzięki Krzesławicom.

42 42 W Krzesławicach powstały m.in. obrazy „Rzeczpospolita Babińska” i „Bolesław Rogatko z Anną Dederen”, tu również szkicował dzieci wiejskie, a także zabawy swoich dzieci ze zwierzętami. Okoliczni chłopi byli modelami malarza przy wykonywaniu szkiców do obrazu "Kościuszko pod Racławicami". Okolice Krzestawic pełne były wspomnień powstania kościuszkowskiego i one to m.in. natchnęły Matejkę.

43 43 Muzealne wnętrze dworku Po wejściu do dworku znajdujemy się w pokojach mieszkalnych, urządzonych meblami i przedmiotami z epoki Matejki. Stoi tu sztaluga Matejki, a w salonie przyozdobionym bogatymi portierami fortepian. Rodzina Matejki koncertowała a on sam, jako syn muzyka, był uzdolniony muzycznie. Wśród obrazów zwraca uwagę studium głowy konia pędzla Matejki i projekt polichromii kościoła Mariackiego. Znajdują się tu m. in. portrety królów, wykonane już po śmierci mistrza ściśle wg jego rysunków przez dwóch uczniów Matejki- Zygmunta Papieskiego i Leonarda Stroynowskiego, a także liczne ryciny podług znanych obrazów. Całe urządzenie dworku, wystrój wnętrz, koncepcje odnowienia dworku wykonali członkowie Towarzystwa w latach 1959-1969. Dowiedziawszy się o zapisie Marii Burzyńskiej krakowianie złożyli liczne dary i pamiątki celem urządzenia dworku.

44 44 Wnętrze dworku w Krzesławicach Poczet Królów Polskich

45 45 Pośród najcenniejszych przedmiotów należących do zbiorów Muzeum Matejki mieszczącego się w Dworku w Krzesławicach należą: -poczet królów polskich wykonany przez uczniów Matejki do jego szkiców; -XIX wieczne meble w stylu Ludwika Filipa należące niegdyś do artysty; -stylowy fortepian; -meble z XVII wieku, w tym drewnianą szafę z 1737 roku; -ogrodowa ławkę Matejki; -sztalugi artysty; -projekty polichromii do kościoła Mariackiego -reprodukcje obrazów malarza; -cykl akwarel ilustrujących śpiewy historyczne J.U.Niemcewicza; -odezwy Kołłątaja

46 46 Wnętrze dworku

47 47 Po wyjściu z dworku warto zwiedzić otaczający go ogród. Ogród został silnie zdewastowany przez stacjonujące tu wojska hitlerowskiego okupanta. Wycięły one wiele starych drzew, sadzonych ręką Kołłątaja. Mimo tego zachowały się piękne okazy drzew takich jak czerwony buk, lipy, modrzewie i topole nadwiślańskie oraz krzewy i drzewa owocowe.

48 48 W ostatnich kilkunastu latach dworek podupadł z uwagi na brak funduszy. W krytycznej sytuacji jest wyposażenie saloniku Matejki - rozpadające się meble wymagają natychmiastowej naprawy. Forum Polonii w Huston zebrało dotacje na renowację mebli, dzięki czemu może je uchronić przed całkowitym zniszczeniem i przysłużyć się do zbudowania pomostu pomiędzy Polonią w Houston i podkrakowskim dworkiem, co będzie inspiracją świadomości narodowej polonijnych dzieci i młodzieży.

49 49 Jan Matejko postrzegał swoją rolę w Krzesławicach najbardziej społecznie. Był m.in. fundatorem szkoły zbudowanej niedaleko dworku, której budynek istnieje do dziś i nadal spełnia funkcje oświatowe. Budynek szkoły pochodzi z końca XIX wieku. Regularne zajęcia szkolne obywały się tutaj do połowy lat pięćdziesiątych.

50 50 Budynek historycznej starej szkoły w Krzesławicach ufundowanej przez Matejkę oraz plac zabaw dla dzieci. Obecnie w budynku znajduje się Młodzieżowy Ośrodek Kultury „Klub Krzesławice” a w jego okolicach plac zabaw dla dzieci i młodzieży. Klub Krzesławice Młodzieżowy Ośrodek Kultury os. Krzesłąwice, ul.Wańkowicza 17

51 51 Obecny właściciel dworku Po śmierci artysty w 1893 Krzesławice dostały się Tadeuszowi Matejce, który odsprzedał je dalekim krewnym Burzyńskim. W 1959 Maria Burzyńska przekazała zniszczony dwór Towarzystwu Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, z zastrzeżeniem, aby nie stracił historycznego charakteru. W dworku urządzono wystawę pamiątek po wielkim malarzu. W 1960 roku Towarzystwo przystąpiło do gruntownej restauracji dworku i jego urządzenia. W 1969 roku wmurowano obok wejścia do pracowni tablicę z medalionem Matejki i odpowiednim napisem. W dworze urządzono niewielkie muzeum, a wyposażenie wnętrza dobrze oddaje atmosferę z drugiej połowy XIX wieku. Zrekonstruowano salon artysty, w pokojach porozwieszano kopie obrazów Matejki, jego sztalugi oraz drobne pamiątki po mistrzu. W jednej z sal wiszą portrety królów polskich wykonane już po śmierci Matejki, jednak ściśle wg jego rysunków, przez dwóch uczniów mistrza - Zygmunta Papieskiego i Leonarda Stroynowskiego.

52 52 Obecnie opiekę nad Dworkiem sprawuje: TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ SZTUK PIĘKNYCH (TPSP) W KRAKOWIE 31-011 Kraków, Plac Szczepański 4

53 53 Zespół dworski w Boleniu – gmina Zielonki godnym uwagi XIX-wieczny dwór, który wybudował Jan Matejko wg własnego projektu dla swojej córki Heleny (jako prezent ślubny z jego studentem Jerzym Urzyńskim). Teren, na którym powstał, stanowił resztówkę dawnego założenia dworskiego o proweniencji średniowiecznej. W 1914 r. dwór został udostępniony dla wojska. W części, gdzie mieściła się pracownia, rozebrano dach wstawiając działo, które po wojnie zdemontowano. Pierwotny stan dwór odzyskał w latach 90. XX w. Dwór jest własnością prywatną

54 54 Kopiec Wandy Kopiec zwieńczony jest marmurowym pomnikiem projektu Jana Matejki, ozdobionym kądzielą skrzyżowaną z mieczem oraz napisem „Wanda”..

55 55 Cmentarz Rakowicki grobowiec Jana Matejki

56 56 Na czas śmierci i pogrzebu Matejki spojrzymy oczyma Ilija Riepina, który właśnie 2 listopada przyjechał do Krakowa. „Wciąż myślałem o Matejce. Jeszcze w Petersburgu postanowiłem sobie zatrzymać się w Krakowie i zobaczyć tego niezłomnego entuzjastę – Polaka i, jeśli by to było możliwe namalować jego portret Uderzył mnie już z daleka w oczy ogromny plakat żałobny z czarnym krzyżem... Oczom uwierzyć nie chciałem, na plakacie widniał duży napis Jan Matejko. Już wszystko potem wydawało mi się pokryte żałobą zaczynając od pogody […]. 5 listopada 1893 r. poszliśmy na pogrzeb Matejki. Na wąskich ulicach Krakowa płonęły latarnie przewiązane czarną krepą. Zaledwie 55 lat przeżył. Wcześnie zgasł ten wielki entuzjasta, płomienny patriota. Jego trud poniesiony dla sławy ojczyzny jest bezprzykładny. Dla stworzenia tak ogromnego cyklu epopei polskiej trzeba było zaiste gigantycznych sił i oddanej duszy.” [...] Żałobna wieść pobiegła z Krakowa. Do Szkoły Sztuk Pięknych i do domu przy Floriańskiej napływały telegramy z całej Polski, z Wiednia, Budapesztu, Berlina, Pragi, Rzymu, Triestu, z wielu innych miast. Zawiadomienia o zgonie polskiego artysty ukazały się w 32 gazetach europejskich. Jakby i swoją śmiercią realizował ten plan, że Europie przypomni Polskę.

57 57 Dziękuję za uwagę!