Kształtowanie się języka dziecka od 2 do 3 roku życia

Okresy w rozwoju mowy

Podział wg Leona Kaczmarka I. okres melodii → od urodzenia do 1 roku życia II. okres wyrazu → od ukończenia 1 do 2 roku życia III. okres zdania → od ukończenia 2 do 3 roku życia IV. okres swoistej mowy dziecięcej → od ukończenia 3 do 7 roku życia

Podział wg Idy Kurcz I. 1 rok życia dziecka - faza przedjęzykowa II. od 10 do 20 miesiąca życia – faza wypowiedzi jednowyrazowych III. od końca 2 r.ż. do 3 r.ż. – faza wypowiedzi dwuwyrazowych IV. od 3 do 4 r.ż. – faza używania pełnych zdań V. od 4 do 9 r.ż – faza opanowywania pełnej kompetencji językowej

Podział wg Jane Aitchison I. od urodzenia do 6 tygodnia życia - okres krzyku II. od 6 tyg. życia - wokalizacja, głurzenie (gruchanie) III. od 6 miesiąca życia - gaworzenie IV. od 8 miesiąca - początki intonacji V. koniec 1 r.ż. - wypowiedzi jednowyrazowe VI. od 18 miesiąca życia – wypowiedzi dwuwyrazowe VII. od końca 2 r.ż. – początki odmiany wyrazów VIII. od ukończenia 2 lat i 3 m-cy – zdania pytające i przeczące IX. od 5 r.ż. – rzadsze i złożone konstrukcje wyrazowe X. od 10 r.ż. – mowa jak u osób dorosłych

Rozwój poznawczy i fizyczny

Rozwój czynności poznawczych Funkcja symboliczna: zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów i zjawisk za pośrednictwem symboli i znaków. Wg. Piageta pierwsze jej przejawy to przyswajanie mowy pojawienie się zabawy symbolicznej, naśladownictwo pierwsze przejawy wyobrażeń;

W wieku poniemowlęcym dziecko opanowuje różne symbole W wieku poniemowlęcym dziecko opanowuje różne symbole. Można powiedzieć, że dziecko jest zafascynowane światem symboli i szybko uczy się nimi posługiwać, co przyczynia się do przejścia na wyższy poziom rozwoju. Najwyraźniej proces ten można obserwować w odniesieniu do języka. W ciągu 3 pierwszych lat dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym, zna około 2 tysiące słów i podstawowe reguły gramatyczne, co pozwala mu porozumiewać się w sprawach codziennych a nawet zrozumieć proste historie i opowiadać o zdarzeniach, w których uczestniczyło. Obok języka dziecko opanowuje takie systemy symboliczne jak muzyka, rysunek, gesty czy liczby.

Dziecięca teoria umysłu połowa 2-ego roku życia jest to ważny moment w nabywaniu przez dziecko wiedzy na temat stanów mentalnych, czyli dziecięcej teorii umysłu; dziecko staje się wtedy zdolne do myślenia i mówienia o rzeczach nieobecnych (poszukiwanie ukrytych przedmiotów) i możliwych wyobrażonych zdarzeniach; mówienie o przeszłości, planowanie przyszłości, przejawy zadowolenia, gdy plan się powiódł i niezadowolenie, rozczarowanie, gdy nie został zrealizowany dowodzą, że dzieci myślą a także mówią o nieobecnych i hipotetycznych sytuacjach.

Rozwój emocjonalny i społeczny: w 2. roku życia dziecko pragnie przebywać z dorosłymi, szczególnie z osobami znanymi, które wzbudzają w nim pozytywne przeżycia; porozumiewając się z dorosłymi dziecko wprost wyraża swoje pragnienia i potrzeby, rozumie również pragnienia innych osób, w różnych sytuacjach społecznych; zdaniem K. Bartsch i H. Wellmana dzieci często mówią o pragnieniach swoich i innych osób, o tym, czego chcą, co lubią; odnosząc się do pragnień, wyjaśniają działania, emocje, interakcje, faza ta jest charakterystyczna dla 3. roku życia.

Skłonność dziecka do mówienia o własnych emocjach i refleksjach nad nimi a wreszcie rozumienie emocji innych osób sprzyja nawiązywaniu kontaktów społecznych i umożliwia mu dzielenie się własnym doświadczeniem.

Rozwój mowy i komunikacji w powiązaniu z rozwojem psychofizycznym Procesu opanowywania języka nie można wyjaśnić na podstawie jednej z pośród aktualnie istniejących teorii. W tym skomplikowanym procesie biorą udział zarówno: - mechanizmy wrodzone (Chomsky, Pinker) - materiał językowy, który słyszy dziecko (McNeill, Skinner) - kontekst sytuacyjny, środowiskowy (Berstein) W 2., 3. roku życia dzieci uczą się takich słów, jakich używają dorośli; poznane słowa stosują do nazywania wszystkich obiektów, które są w jakichś sposób do siebie podobne; zjawisko nadrozciągłości znaczeń dla danego słowa może trwać od 5 tygodni do 8 miesięcy. (Szymon- Oglądamy zdjęcia)

Te dwie reprezentacje są asymetryczne, Opanowywanie słów wiąże się z tworzeniem się ich reprezentacji: • reprezentacji rozumienia (zapis dźwięków, ich uporządkowanie oraz znaczeń) • reprezentacji produkcji (informacje artykulacyjne, czyli łączenie dźwięków i akcent); Te dwie reprezentacje są asymetryczne, wcześniej tworzy się reprezentacja rozumienia i zwykle jest obszerniejsza. Znaczenia słów stanowią oparcie w poznawaniu abstrakcyjnego systemu gramatycznego. Dziecko, opierając się na znaczeniach, tworzy mapę kategorii językowych i staje się posłuszne semantycznym ograniczeniom w budowaniu zdań. Ponadto podobnie jak w przypadku tworzenia słów kieruje się powszechnymi regułami semantyczno- syntaktycznymi, co prowadzi do hiperregularyzacji np. dać jeść piesowi- bo: koniowi

Różnice związane z płcią Badania M. Przetacznik wykazały, że między 2. a 3. rokiem życia wzrasta wyraźnie długość dziecięcych wypowiedzeń. Zaznaczają się różnice związane z płcią, przy czym wyraźniejsze występują w 2- gim roku życia, dziewczynki tworzą dłuższe wypowiedzenia niż chłopcy.

Ewolucja wypowiedzi językowych

Opanowywanie nowych umiejętności ► Sprawności w stosowaniu reguł gramatycznych zdania - wykrzyknikowe (2;0) - współrzędne wynikowe (2;0) zdrobnienia np. bapciento – bebcieńko (2;1) uogólnienie e ruchomego w temacie rzeczownika np. piesia–psa (2;1) neologizm czasownikowy np. szuruburamy – mówimy szuruburu zgrubienia np. jedelo – wiaderko (2;2) - podrzędne okolicznikowe przyczyny (2;2) - współrzędne przeciwstawne (2;2) formy trybu przypuszczającego jeszcze niepoprawne np. gdyby nie jadom siamochoty moźna na jezdni chodzić (2;3) imiesłów bierny (2;3) formy czasu teraźniejszego (2;3) neologizm rzeczownikowy np. paziula – górka (2;4) cytat np. je jat dupi mydło - jest głupi jak mydło (2;4) wytwory gwar ludowych np. śiadanto – śniadanko (2;5) formy czasu przeszłego (2;5) stopniowanie przymiotnika np. masz lepsiejsiom [poduszkę] (2;6)

► sprawność w stosowaniu samodzielnych symboli językowych rzeczownik: użycie końcówki z innej deklinacji (męskie), np. idziemy z bapciem (2;0) wykrzyknik ekspresyjny, np. o choloba! Cio to? (2;2) przyimek: użycie poprawne, jednak z nieadekwatnym przypadkiem, np. poniesieś mnie nad wiśłom tj. nad Wisłę czyli wodę (2;3) niewłaściwe użycie przyimka, np. do pieśta najedzie samochut (2;3) przymiotniki oznaczające barwę (2;4) (Wiki- Klocki) zaimek przymiotnikowy: to moje a to ciebie siom (2;5) rzeczownik: wprowadzenie innego rodzaju, np. nie ma nocia [nie ma nocy] (2;9) ► umiejętności realizacji fonemów ► rozwój zaciekawienia i świadomości językowej znajomość swego imienia i nazwiska (2;0) (Wiki- Imię) dążenie do ścisłego wyrażania się np. nie ma i jeśt zaraz potem nie było i nie ma i jeśt (2;0) samorzutne poprawianie własnej mowy = autokorekcja wymawianiowa (2;1) użycie opisu w przypadku nieznajomości nazwy np. dzie jeś ten… do siadania [chodziło o koc] (2;2) poprawianie we własnej wypowiedzi = autokorekcja językowa: - czasu, np. beńdzie jechać na pojedzie (2;3) - osoby, np. a tu jeśt nuśti na som nuśti (2;3) - postaci czasownika, np. psiewluje sie na psiewlaciełam sie (2;3) - końcówki rzeczownika w liczbie mnogiej, np. muchy na much (2;3) - końcówki zaimka, np. nie psuje [parasola] cie na ci (2;4) znajomość synonimów, np. poltaśki – śpodnie (2;3) poprawianie formy językowej wypowiedzi rozmówcy (2;3) zdawanie sobie sprawy z wartości uczuciowej (ujemnej) wyrazu (2;7)

► wzrastanie ciekawości umysłowej pytania o przyczynę, np. dlaczego niektóre kwiaty są nieładne? (2;1); dlaczego pani poszła? (2;1) dlaczego nie ma chłopców? (2;1) dlaczego spotkana dziewczynka chodzi boso? (2;2); dlaczego jest wiatr (2;2); dlaczego pada deszcz? (2;2) pytania inne, z życia codziennego, jak: ile kosztują pewne przedmioty? (2;3); z czego są zrobione i kto je robi (2;9) ► narodziny rymowanki - wygłaszanie przejętych od otoczenia wierszyków (2;1) - powtarzanie części własnej wypowiedzi, np. ide do domu, bo boji mnie nuśta, bo boji mnie nuśta, bo boji mnie nuśta! (2;2) (Natalia- Wierszyk)

Badania Szumana, Geppertowej i Przetacznikowej nad ilością wyrazów oznaczających cechy (przymiotniki i przysłówki) i stosunki (przyimki i spójniki), wykazały, że mimo dużych różnic indywidualnych w liczbie słów, jakimi dysponują poszczególne badane dzieci, widać u nich wyraźne podobieństwo w obrębie danych kategorii znaczeniowych, czyli podobieństwo w treści słownika.

Rzeczowniki U 20% dzieci dwuletnich przeważają wyrazy, które ułatwiają dziecku porozumiewanie się z otoczeniem i zaspokajanie jego podstawowych potrzeb czyli imiona własne i imiona pospolite osób, nazwy pokarmów i napojów oraz nazwy zwierząt znanych z wyglądu na obrazku lub w naturze. Stanowią one około 50% rzeczowników. Na drugim miejscu występują nazwy części ubrania, części ciała i przedmiotów codziennego użytku (każda z tych grup stanowi około 7% ogółu rzeczowników). Na dalszym jeszcze planie występują nazwy zabawek, urządzenia i wyposażenia mieszkania, środków lokomocji oraz rzeczy, z którymi dziecko styka się poza domem (2-4%). (Julka opowiada co jest na stole) BRAK JESZCZE u dzieci w tym wieku RZECZOWNIKÓW OZNACZAJĄCYCH POJĘCIA ABSTRAKCYJNE. (Szymon- Ziaba)

Czasowniki, przymiotniki i przysłówki słownik czynny czasowników rozszerza się od określania za pomocą najogólniejszych terminów czynności dotyczących funkcji biologicznych i bezpośredniej wymiany z otoczeniem oraz własnych ruchów i czynności dziecka (u dzieci dwuletnich). przymiotniki i przysłówki wchodzą do słownictwa dziecka nieco później, pod koniec drugiego roku życia, przy czym najpierw występują wyrazy wartościujące (brzydki-ładny,grzeczny-niegrzeczny itp..), następnie zaś wyrazy oznaczające rozmaite cechy zmysłowe (np. barwę, kształt, ciężar,wielkość, temperaturę). (Natalia maluje)

Rozwój gramatycznej struktury mowy dziecka

Równolegle z rozwojem zasobu słownictwa dokonuje się opanowanie przez dziecko struktury gramatycznej języka ojczystego. w 2 i 3 roku życia dziecka, czyli na początku rozwoju gramatycznego, wyraźnie dominują liczbowo trzy podstawowe przypadki: mianownik, biernik i wołacz. Biernik równy mianownikowi jest najwcześniejszy w mowie dziecka, np.: Bziusiek pomasiować, pomasiujeś. („brzuszek pomasować, pomasujesz”) [2,1] Mam sukienke jak ty, Magdusia. [2,1] Mięśko jobiś [„robisz”] dla Łukaśka.[2,1]

Koniugacja, odmiana przez osoby i rodzaje Dziecko rozróżnia najpierw czasy: teraźniejszy i przeszły, następnie stronę czynną i zwrotną. Do pewnego wieku dziecko używa formy osoby trzeciej w funkcji pierwszej, czasem myli osobę pierwszą i drugą oraz i miesza odmianę liczby pojedynczej i mnogiej czasownika. Mieszanie rodzaju męskiego z żeńskim obserwuje się przez cały 2 rok życia, a także w początkach 3 roku życia, chociaż niewątpliwie jest ono coraz rzadsze. (Mikołaj myli 1 i 2 osobę)

Pod koniec 2 roku życia zaczyna się rozwój fleksyjny Pod koniec 2 roku życia zaczyna się rozwój fleksyjny. Pojawiają się „zdania” bez orzeczenia, zbudowane z podmiotu i dopełnienia. Na przełomie 2 i 3 roku rozwija się fleksja zaimka wskazującego rzeczownika, przymiotnika, później też czasownika. Wskaźniki przeciętnej długości wypowiedzi wzrastają wraz z wiekiem dzieci (liczba wyrazów w zdaniu) Wiek 2;0 3;0 Dziewczęta 2,1 3,8 Chłopcy 1,4 3,4

W związku z opanowaniem fleksji języka, rozwijają się schematy składniowe prostego, a potem rozwiniętego zdania pojedynczego. Dziecko buduje teraz krótkie, najczęściej 2-4 wyrazowe wypowiedzi, które w bardziej komunikatywny sposób przekazują odbiorcy jego myśli i życzenia. Często są to tzw. STRUKTURY ŁAŃCUCHOWE, czyli luźnie powiązany szereg słów, krążących jakby dokoła jednej myśli, którą dziecko pragnie, lecz nie umie jeszcze w zorganizowany sposób wyrazić. (Julka maluje i opowiada)

Około 2 roku życia zaczyna się okres uporczywych pytań Około 2 roku życia zaczyna się okres uporczywych pytań. Zadawane przez dzieci, dotyczą nazwy przedmiotów („Co to jest?”) i przyczyniają się wydatnie do wzbogacenia słownikowego zasobu dziecka. Dziecko kieruje swe pytania przede wszystkim do osób dorosłych, rozwijając w ten sposób za ich pośrednictwem swoją wiedzę i orientację w rzeczywistości oraz zdolność rozumienia zjawisk. Proporcje pytań (w %) w stosunku do ogółu wypowiedzi u dwojga badanych dzieci przedstawia tabela: Wiek 2;0-2;6 2;6-3;0 Inka 16,4 19,6 Jaś 8,0 14,2

Do 3 lat pojawiają się u dziecka zdania złożone, najpierw współrzędnie, a potem podrzędnie, zatem w dziedzinie składni potwierdza się pogląd, iż dziecko trzyletnie opanowało podstawy gramatycznego systemu języka ojczystego.

Mowa wypracowana i mowa ograniczona (Bernstein w: Jurkowski) Mama: Trzymaj się mocno. Dziecko: Dlaczego? Mama: Spadniesz. Mama: Kazałam ci się trzymać mocno, no nie? B Mama: Trzymaj się mocniej, kochanie. Dziecko: Dlaczego? Mama: Jeśli tego nie zrobisz, spadniesz. Mama: Ponieważ gdy autobus nagle zahamuje, wtedy szarpnie Tobą i wpadniesz na to siedzenie przed nami. Mama: Oj, kochanie, trzymaj się mocno i nie rób tyle zamieszania. W rozmowie B dziecko było przedmiotem bogatszych oddziaływań językowych, w których, poza bardziej złożonymi strukturami syntaktycznymi, następowało rozwinięcie myśli uzasadniającej pierwotne życzenie matki. W rozmowie A cały zakres potencjalnych możliwości uczenia się zawarty w danej sytuacji został zaprzepaszczony, a naturalna ciekawość dziecka uległa redukcji.

System fonologiczny (Kaczmarek) ustala się, choć na razie pasywnie dziecko przyswaja podstawy systemu fonetycznego, jakim posługuje się otoczenie postać foniczna (realizacja fonemów) wypowiedzeń odbiega często od normalnej, często jest inna, bo reprezentowana przez nieadekwatne głoski

Wymowa w drugim roku życia (Ligęza): wszystkie ustne samogłoski: i y e a o u spółgłoski zwarte o różnym miejscu artykulacji, przeważają bezdźwięczne brak samogłosek nosowych w zakresie wokalizmu widać usiłowania dziecka do przyswojenia sobie opozycji ustne:nosowe (Zarębina), starania w kierunku przyswojenia fonemu r, choć najczęściej upraszczane w grupach spółgłoskowych, np. lekastwo (lekarstwo) (2,0,3), ciany (czarny), kulik (królik)

Wymawiane głoski u progu przedszkola - wiek ok. 3 lat (Kaczmarek): wszystkie samogłoski: i y e ę a o ą u spółgłoski: wargowe twarde i zmiękczone: p b p’ b’ m m’ wargowo-zębowe twarde i zmiękczone: f v f’ v’ środkowo-językowe: ś ź ć dź ń tylnojęzykowe zwarte twarde i zmiękczone: k g k’ g’ szczelinowa twarda: ch przedniojęzykowe zębowe zwarte: t d i półotwarta: n przedniojęzykowe dziąsłowe półotwarte: l l’ półsamogłoski: ł i j

Sporadycznie pojawiają się: przedniojęzykowe zębowe: s z c dz dziąsłowe: sz ż cz dż częściej dziecko zamienia je na środkowojęzykowe: ś ź ć dź Jest to tzw. seplenienie rozwojowe, np. ziaba (żaba), siafa (szafa), chopcik (chłopczyk), ziuty (żółty), dobzie (dobrze), mozie (może), ciaćka (ciastka), Ślek (Shrek) 

Artykulacja w okresie zdania wykazuje znaczny postęp w porównaniu z poprzednim okresem daleko jeszcze do pełnej poprawności pojawiają się nieporozumienia: Dieczinka ńde mamusi. Tak, dziecinka idzie. Nie dietinka, dieczinka! (1,8,3)   dziecko często poprawia mowę dorosłych , którzy spieszczają wymowę pewnych słów lub powtarzają błędną wymowę dzieci: Nie mów ksieślo, tylko ksieślo! (2,6)

co łobisz (co robisz), jobi (robi), alalm (alarm), culka (córka) w→ ł Pozostałe głoski odchylają się od normy w wymowie wskutek braku wprawy w artykułowaniu (ze względu na małą sprawność narządów artykulacyjnych), są zastępowane głoskami łatwiejszymi o zbliżonym miejscu artykulacji, np. r → l, ł, j co łobisz (co robisz), jobi (robi), alalm (alarm), culka (córka) w→ ł znołu (znowu), łoda (woda), łolno (wolno) h→ f fłopak (chłopak), na nogaf (na nogach) f→ h buchet (bufet), hotel (fotel) (Wiki- Zając)

Nie oznacza to, że dziecko nie rozróżnia fonemów – dziecko wie, jak dana głoska powinna brzmieć (opanowany biernie system fonologiczny), nie każdą jednak umie właściwie wymówić. Wg Jastrzębowskiej, w okresie 0 do 3 lat należy mówić o kształtowaniu mowy u dziecka, zaś od 3 do 7 roku życia o jej rozwoju, czyli doskonaleniu.

Występują: zmiękczenia np. noś (nos) substytucje głosek np. j, l zamiast r: do oglutka (od ogródka), Malek (Marek), na foltypańu uproszczenia spółgłoskowe np. tlafka lona (trawka zielona), kuciusiek (kwiatuszek) homonimy dziecięce, które odpowiadają różnym fonetycznie wyrazom z języka dorosłych np. kaka = do garnka, daj ciastka, kaszka, Jaśka, kaczka, gałgan sporadycznie metatezy, np. fizilanka (filizanka), kozielanka (koleżanka) (Julka- Puzzle)

Podsumowanie W rozwoju języka obok narastania słownika ważnym czynnikiem jest proces gramatyzacji mowy dziecka. W końcu 2 r.ż. dziecko posługuje się zdaniami pojedynczymi rozwiniętymi, choć początkowo pojawiają się w nich liczne błędy składniowe (syntaktyczne). Błędy, które są dość częste i utrzymują się w ciągu wieku przedszkolnego to niewłaściwa forma osobowa czasownika, gdyż rozwój mowy pod względem składni wyprzedza rozwój morfologiczny. Już w 3 roku życia pojawiają się zdania złożone, wśród nich przeważają zdania współrzędnie złożone. Wypowiedzi podrzędnie złożone rozwijają się nieco wolniej. Uważa się, że dopiero dziecko 4 – letnie ma opanowane podstawy gramatycznego systemu języka, jednak proces gramatyzacji mowy trwa przez wiek przedszkolny, a pełną kompetencję językową i komunikacyjną może osiągnąć dopiero w wieku szkolnym.

Bibliografia: Harwas-Napierała B., Trempała J., Psychologia rozwoju człowieka, Warszawa 2007 Illingworth R., Illingworth C., Niemowlęta i małe dzieci. Rady dla rodziców, Warszawa, 1988 Jastrzębowska G., Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, Opole 1998. Jurkowski A., Ontogeneza mowy i myślenia, Warszawa 1975. Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1977. Ligęza M., Podstawy psycholingwistyki rozwojowej, w: Logopedia. Pytania i odpowiedzi, red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Opole 2003. Łuczyński E., Kategoria przypadka w ontogenezie języka polskiego czyli o wchodzeniu dziecka w rzeczywistość gramatyczną, Gdańsk 2004 Przetacznikowa M., Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży, Warszawa, 1967 Zarębina M., Kształtowanie się systemu językowego dziecka, Wrocław 1965