1 Modele otwartego komunikowania w nauce i edukacji: perspektywy dla Polski Marek Niezgódka ICM, Uniwersytet Warszawski Otwartość w nauce,

2 Open Access Mylne uproszczenie: model bezpłatnego dostępu do publikacji, danych, oprogramowania – wiedzy Rzeczywistość: –Transformacja systemu komunikowania nauki/edukacji –Koszty: przesunięcie miejsca ponoszenia, nie - ignorowanie –Zyski: całkowicie odrębny aspekt, prawie całość po stronie wydawnictw i właścicieli danych –Konsolidacja rynku wydawniczego: dominują 2 grupy wydawnicze Dylemat: –Czy kontynuacja dotychczasowego modelu (wynik: dalsze wzmacnianie pozycji wydawców)? –Alternatywa: głęboka transformacja całokształtu systemu i procesu komunikacji naukowej

3 Otwarta nauka: trendy Globalna transformacja procesów komunikowania naukowego jako skutek rewolucji cyfrowej: –Publikacja: element procesu dynamicznego w miejsce wyodrębnionego aktu Efekt: rosnąca otwartość wszelkiego rodzaju treści naukowych: –publikacje, –materiały edukacyjne, –dane naukowe, –oprogramowanie naukowe Efekt: wyższa widoczność dokonań

4 Otwarta nauka: redefinicja reguł gry Publiczne finansowanie → zobowiązania publiczne Mandat otwarty – forma realizacji zobowiązań Rozumienie i stosunek do spraw własności intelektualnej

5 Otwarta nauka: perspektywy Przejrzystość, obejmująca otwarty dostęp do ocen naukowych Różnorodność form e-publikowania: –Ewolucja tradycji: Ustrukturyzowana formuła wydawnictw –Pełnowartościowa alternatywa: Otwarta formuła repozytoryjna Regulacje określające zasady wprowadzania treści, ich modyfikacji oraz ewentualnego usuwania Na każdym poziomie możliwość interakcji, w tym komentowania Powszechna zasada jawności: oceny, komentarze, …

6 Polska: główne cele Powszechna dostępność rdzenia światowych zasobów wiedzy w formule zapewniającej równość szans i warunki konkurencyjności Powszechne udostępnienie dokumentacji polskich dokonań naukowych i zasobów edukacyjnych w formie elektronicznej Szeroka integracja zasobów polskich w systemie międzynarodowym INTERAKTYWNOŚĆ i INTEROPERACYJNOŚĆ Trwałość !!! Szansa nowego otwarcia: program NCBiR

7 Polska - nowy wymiar otwartości Powszechny nieograniczony trwały dostęp w ramach wszystkich wszystkich instytucji o statusie akademickim: Kompletne archiwa głównych wydawnictw światowych: czasopisma i periodyki (od tomu I do bieżących) książki elektroniczne (całość kolekcji) Kompletne indeksy bibliograficzne Gwarancja trwałości dostępu: zasoby w systemie niezależnym od wydawnictw i właścicieli baz danych, na serwerach w Polsce Deklaracja minister nauki, prof. B. Kudryckiej ( ), na ten temat

8 Polska: bariery świadomości Opinia zespołów zadaniowych MNiSW: Brak zasadno ś ci tworzenia fizycznego kompletnego zasobu tre ś ci wydawniczych ( ś wiatowych) na serwerach w Polsce : –Dotyczy pełnych kolekcji wydawniczych od pierwszych wydań –Dotyczy pełnych kolekcji e-książek naukowych –Przekonanie o niezastępowalności komercyjnych wydawców jako dostawców serwisów elektronicznych –Przekonanie o gwarancji trwałości dostępu zapewnianego przez wydawców –Opinia o braku dowodów na związek dostępności zasobów z podniesieniem poziomu nauki i edukacji –Wypożyczenia międzybiblioteczne jako substytut

9 Otwartość nauki: główne zasady (2) Otwarty mandat publikacyjny, z embargiem nie więcej niż kilku (6-) miesięcy Otwartość publikacyjnych danych źródłowych Otwartość oprogramowania naukowego na zasadzie Open Source Jawność Eliminacja barier, równoprawność praw dostępu

10 Otwarta nauka w Polsce: cele operacyjne Integracja zasobów dokumentujących dokonania naukowe z dokumentacją dziedzictwa kulturowego i narodowego Konwergencja systemów nauki, edukacji, kultury, państwa, …… Ograniczenie zasobów limitowanych do racjonalnego minimum Szeroki zakres udziału społecznego w budowie i rozszerzaniu zasobów, kształtowanie społeczności sieciowych

11 Kontekst Zasada: twórczość (naukowa) w oparciu o środki publiczne => zobowiązanie publiczne Fakty – kilka przykładów: –NIH (2007): otwarty mandat publiczny (pełne publikacje w otwartym repozytorium PubMed) –Podobne mandaty szeregu prywatnych fundatorów nauki –Uniwersytety (np., Harvard – niezwłocznie!) Motywacja: –Nowa skala promocji dzieła i autopromocji autora –Bez zbędnych pośredników, natychmiast –Bez naruszania pozycji wydawców Novum: zasada zachowania Copyright przez autora, licencja dla wydawcy (Harvard, 2008)

12 Fakty Świadomość: Deklaracja Berlińska o Open Access, 2003 (Polska nieobecna) 2004: UE, program DRIVER europejskiej infrastruktury otwartych repozytoriów naukowych (współinicjator: ICM) 2009: finał programu DRIVER – technologia informatyczna stworzona i operowana przez ICM 2009: Program OpenAire (PR7): otwarte repozytoria publikacji wyników badań finansowanych przez KE (technologia i infrastruktura: ICM jako jeden z 2 partnerów) 2009: EU-DML (platforma informatyczna – ICM) : Konfederacja COAR (Uniwersytet Warszawski sygnatariusz członek-założyciel)

13 OA: wyższa widoczność wyników, tendencyjny wybór danych faktograficznych Za: arXiv: , CERN-OPEN , SLAC-PUB-13693

14 Dane o cytowaniach, c.d. 1 ibidem

15 Zaproszenie Program „Otwórz książkę” zaprasza autorów do udostępniania dzieł naukowych i podręczników akademickich: Model Creative Commons Kontakt: ICM, Aleksander Tarkowski ICM zaprasza do udostępniania w modelu Creative Commons periodyków naukowych i innych wydawnictw naukowych: kontakt – Wojciech Sylwestrzak, Marek Niezgódka _______________________________________________

16 Otwarte mandaty Zobowiązanie do umieszczania treści we wskazanych repozytoriach otwartych, na ogół z określonym dopuszczalnym okresem embarga : –NIH (National Institutes of Health), –ERC (European Research Council) : European University Association : Harvard University – licencje publikacyjne pracowników zamiast Copyright MIT: Open CourseWare 2009: Komisja Europejska – wyniki finansowanych projektów w utworzonym wspólnym repozytorium otwartym (konkurs w toku, projekt OpenAire uruchomiony ) Powszechnie stosowane modele prawne Creative Commons

17 Mechanizmy transformacji Nowe narzędzia: –techniczne, takie jak oprogramowanie repozytoryjne czy bazodanowe, –prawne: otwarte licencje pozwalające swobodnie udostępniać treści Otwarte mandaty instytucjonalne, rekomendujące lub wymagające otwartości treści naukowych: –przyjmowane przez organizacje międzynarodowe, rządy, instytucje i fundacje finansujące badania naukowe oraz uczelnie i instytuty badawcze Wspólna zasada: otwartość wyników badań finansowanych ze środków publicznych

18Uwarunkowania Szeroka świadomość społeczeństwa wiedzy Równoprawny dostęp do kanonu wiedzy, NIEFILTROWANY Program realizowany w Polsce: Biblioteka Wirtualna Nauki, od roku 1996 Główny dotychczas impuls rozwojowy: decyzje min. nauki Michała Kleibera Około 200 instytucji naukowych korzysta Rok 2009, wrzesień: min. B. Kudrycka ogłasza nowe otwarcie: dostęp dla wszystkich instytucji akademickich i szkół wyższych

19 Nowy krajobraz Cyfrowa rewolucja informacyjna i jej efekty Nowe modele prawne dot. własności intelektualnej: –Creative Commons i modele pochodne: wersje elektroniczne otwarte Druk i inne nośniki fizyczne – model tradycyjny Pochodna: –Globalna eksplozja otwartych repozytoriów naukowych: instytucjonalnych, dziedzinowych, sfederowanych Zawartość: metadane, a coraz szerzej także pełne treści –Łańcuch komunikowania: symetryzacja relacji Twórca – Odbiorca Skrajny scenariusz: autor swoim wydawcą

20 Polska: wyzwania Trwałość dostępu i gwarancja niezmiennych zasad Realizacja: niekomercyjny system z archiwizacją w Polsce, niezależną od wydawców Taki model realizowany w ograniczonej skali przez ICM (system BWN) Nowe szanse: –Integracja międzynarodowa (UE i szerzej) –Interoperacyjność –Trwała strategia krajowa: szansa tworzona przez program NCBiR