Model zachowań finansowych w przebiegu życia polskich gospodarstw domowych Rozprawa doktorska przygotowanej przez Monikę Książek pod kierunkiem naukowym prof. dr hab. Małgorzaty Rószkiewicz Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Kolegium Analiz Ekonomicznych Instytut Statystyki i Demografii 19 maja 2015

Zakres rozprawy Przedmiotem rozprawy są zachowania finansowe polskich gospodarstw domowych oraz ich zależność od fazy przebiegu życia i innych czynników, w tym dochodu. Skupiono się na dwóch głównych zachowaniach: oszczędzaniu i pożyczaniu. Podejmując te zachowania gospodarstwa domowe kształtują swój portfel długów i oszczędności, różniących się wysokością, przeznaczeniem, formą i źródłem. Ten właśnie portfel poddano dogłębnej analizie. Analizę zachowań finansowych osadzono w kontekście przebiegu życia ze względu na jego wpływ na te zachowania oraz zmiany jakie zaszły w demografii i strukturach rodzinnych w polskim społeczeństwie.

Plan prezentacji Cel rozprawy Hipotezy badawcze Motywacja Wkład w literaturę przedmiotu Podejście badawcze Metoda analizy empirycznej Wyniki Model konceptualny Model zachowań finansowych Model przebiegu życia Zależność zachowań finansowych od fazy przebiegu życia i innych czynników Weryfikacja hipotez badawczych Kierunki dalszych badań

Cel rozprawy Wyodrębnienie typowych stanów portfela długów i oszczędności Wskazanie sekwencji stanów, przez jakie przechodzą polskie gospodarstwa domowe Scharakteryzowanie wpływu przebiegu życia na kształtowanie się portfela długów i oszczędności Stworzenie modelu przebiegu życia polskich gospodarstw domowych – cel pośredni

Hipotezy badawcze Hipotezy dotyczące przebiegu życia: 1.1. Klasyczne modele przebiegu życia nie odzwierciedlają dobrze rzeczywistych faz, przez które przechodzą polskie gospodarstwa domowe. 1.2. Przebiegi życia polskich gospodarstw domowych są zróżnicowane pod względem rodzaju i sekwencji występujących w nich faz. Hipotezy dotyczące zachowań finansowych: 2.1. Wśród polskich gospodarstw domowych można wyróżnić grupy różniące się pod względem zachowań finansowych. W szczególności występują grupy gospodarstw gromadzących oszczędności i unikających zadłużania się oraz grupy wykazujące zachowania kredytowe z pominięciem podstawowych zachowań oszczędnościowych. 2.2. W zależności od postaw wobec zadłużania się polskie gospodarstwa domowe przechodzą różne ścieżki zachowań finansowych. Hipotezy dotyczące zależności zachowań finansowych od fazy przebiegu życia: 3.1. Wśród zachowań finansowych polskich gospodarstw domowych można wyróżnić zachowania zależne i niezależne od fazy przebiegu życia. 3.2. Niezależność zachowań finansowych względem przebiegu życia wynika ze stosunku do zadłużania się i oszczędzania.

Motywacja Znaczenie zachowań finansowych gospodarstw domowych dla gospodarki sektora finansowego i sektorów dóbr o wysokiej cenie jednostkowej gospodarstw domowych Odmienność zachowań finansowych w Polsce (i innych gospodarkach postsocjalistycznych) od wzorców z gospodarek rynkowych wpływ okresu gospodarki centralnie planowanej wpływ transformacji Jak polskie gospodarstwa domowe odnalazły się w gospodarce rynkowej w drugim dwudziestoleciu od jej wprowadzenia pod względem zachowań finansowych? Problemy związane z zachowaniami finansowymi polskich gospodarstw domowych: prawie 2/3 gospodarstw nie posiadało żadnych oszczędności, przy czym ponad 40% z nich było zadłużonych (2011) tylko 9% osób w wieku produkcyjnym odkładało na emeryturę (2013) prawie 40% gospodarstw było zadłużonych, z czego ponad 2/3 nie posiadało żadnych oszczędności (2011) 6% gospodarstw można było określić jako nadmiernie zadłużone (2011) dwukrotny wzrost zadłużenia na cele konsumpcyjne i pięciokrotny wzrost zadłużenia hipotecznego (w relacji do PKB, między 2003 a 2011) Potrzeba kompleksowej analizy zachowań finansowych Jak polskie gospodarstwa domowe odnalazły się w gospodarce rynkowej w drugim dziesięcioleciu od jej wprowadzenia pod względem zachowań finansowych? Potrzeba kompleksowej analizy zachowań finansowych

Wkład w literaturę przedmiotu Literatura światowa Literatura polska Zachowania finansowe Hipoteza cyklu życia (Modigliani F, Brumberg R 1954), Hipoteza Dochodu Pernamentnego (Friedman 1957) i ich rozwinięcia (Browning, Lusardi 1996) Behawioralna Hipoteza Cyklu Życia (Shefrin, Thaler1988) Psychologiczna Teoria Konsumpcji (Katona 1976) Model hierarchiczny (Lindqvist,1981; Wärneryd 1983) Czynniki psychologiczne i społeczne (Kotler 2005) synteza Model konceptualny zachowań finansowych w przebiegu życia Badania portfela produktów finansowych (Bijmolt et al. 2004; Paas et al. 2007) (Górniak 2000) – głównie postawy, głównie oszczędności (Rószkiewicz 2008) – głównie postawy, tylko oszczędności (Białowolski 2012, Białowolski, Węziak- Białowolska 2011) – tylko zadłużenie (Białowolski, Kotowska 2011) – oszczędności i zadłużenie rozłącznie Wzdłużna analiza portfela oszczędności i kredytów łącznie, z elementami ubezpieczeń, osadzona w kontekście przebiegu życia

Wkład w literaturę przedmiotu Literatura światowa Literatura polska Przebieg życia Modele rozwojowe konfirmacyjne (Sorokin et al. 1931; Glick 1947(d); Wells, Gubar 1966) Modele ścieżkowe konfirmacyjne (Murphy, Staples 1979; Priest 1982(d), Gilly, Ennis 1982, Redondo-Bellón et al. 2001) Modele rodzinnych tablic trwania życia(d) (Bongaarts 1987, Zeng 1987) Modele ścieżkowe eksploracyjne (Du, Kamakura 2006) Modele rozwojowe konfirmacyjne (Markowska 1965; Piotrowski 1973, Ziemska 1980, Tyszka 1976, Adamski 1982, Borowski 1973(d)) Modele rodzinnych tablic trwania życia (d) (Frątczak, Kozłowski 2005) Model ścieżkowy, eksploracyjny, uwzględniający rodzinę poszerzoną Metodologia Model ukrytego łańcucha Markowa w przebiegu życia (Du, Kamakura 2006) Wielogrupowy model klas ukrytych w badaniu portfela produktów finansowych (Bijmolt et al. 2004) Model ukrytego łańcucha Markowa w badaniu portfela produktów finansowych (Paas et al. 2007) Model klas ukrytych w badaniu wykluczenia z rynku kredytowego (Białowolski, Węziak-Białowolska 2011) Wielogrupowy model klas ukrytych w badaniu stanu zadłużenia (Białowolski 2012) Jedna z pierwszych polskich prac wykorzystujących model ukrytego łańcucha Markowa, zwłaszcza w badaniu przebiegu życia

Podejście badawcze Przedmiot badania: gospodarstwa domowe, rodziny czy jednostki? Na poziomie gospodarstwa domowego łączone są dochody, zaspakajane potrzeby jego członków oraz konsultowane ważniejsze decyzje finansowe Podejście konfirmacyjne czy eksploracyjne? Możliwość uwzględnienia większej liczby czynników, ograniczenie arbitralnych decyzji, ograniczenie liczby stanów/faz Podejście rozwojowe czy ścieżkowe? Występowanie nowoczesnych zjawisk demograficznych w Polsce Zróżnicowanie przebiegów zachowań finansowych wg. teorii Dane ankietowe czy zagregowane? Dominacja w praktyce badawczej w obu badanych obszarach Dane przekrojowe czy wzdłużne, retrospektywne czy panelowe? Najlepsza możliwość oszacowania prawdopodobieństw przejścia Badanie własne, Badanie Budżetów Gospodarstw Domowych, Diagnoza Społeczna, Europejski Sondaż Społeczny czy EU-SILC? Jedyne dostępne dane panelowe dotyczące różnych zachowań finansowych i motywów ich podejmowania Metoda analizy – model ukrytego łańcucha Markowa Wpisuje się w podejście ścieżkowe i eksploracyjne Wykorzystuje dane panelowe Stosowane w najnowszych badaniach w obu badanych obszarach

Model ukrytego łańcucha Markowa prawdopodobieństwa klasy ukrytej U klasa ukryta prawdopodobieństwa początkowe prawdopodobieństwa przejścia ukryty łańcuch Markowa S0 S1 St ST … … stany ukryte … … … … … … … … zmienne obserwowalne wskaźniki ukrytych stanów model klas ukrytych

Analiza empiryczna Realizacja celów badawczych Dane: fale 2003-2011 3 796 gospodarstw domowych obserwowanych w co najmniej 3 falach (52%x3, 19%x4,30%x5)  14 342 obserwacje g.d. w czasie Dwa modele ukrytego łańcucha Markowa: dla stanów portfela długów i oszczędności dla faz przebiegu życia homogeniczna macierz przejścia (testy jednorodności) po 12 stanów (restrykcyjne kryteria informacyjne) jedna klasa ukryta (restrykcyjne kryteria informacyjne) Analiza zależności przynależności do stanów obu łańcuchów: między nimi od wybranych cech gospodarstwa domowego, m.in. od dochodu permanentnego (tercyl dochodu w fali i fazie przebiegu życia) łącznie (wielowymiarowa analiza korespondencji) Realizacja celów badawczych Stany łańcucha – typowe stany portfela długów i oszczędności Macierz przejścia – sekwencje stanów Model przebiegu życia Wpływ przebiegu życia na portfel długów i oszczędności Model dla stanów portfela oszczędności i długów Model dla faz przebiegu życia oszczędności: wysokość względem dochodu, forma, przeznaczenie zadłużenie: wysokość względem dochodu, źródło, przeznaczenie cechy głowy gospodarstwa domowego: wiek, płeć, stan cywilny, status zawodowy cechy partnera głowy g.d.: obecność, wiek, status zawodowy cechy „dzieci”: liczba, etap edukacji cechy innych dorosłych: liczba, stopień pokrewieństwa z głową g.d., status zawodowy

wyniki

Model konceptualny kształtowania się zachowań finansowych w przebiegu życia

Postulowany schemat zachowań finansowych w przebiegu życia

Model zachowań finansowych  0,1 (0,05;0,1)

Model przebiegu życia przejście do kolejnej fazy, >0,03 S1 (43) Kawalerowie/panny czasem z rodzicami S2 (47) Wdowy i rozwódki z dziećmi uczącymi się lub dorosłymi S3 (69) Wdowy na emeryturze z dorosłymi dziećmi i czasem ich rodzinami S4 (72) Wdowy na emeryturze M1 (36,34) Pary bez dzieci lub z dzieckiem w domu lub w szkole M3 (52,51) Pary z 1-2 dzieci uczących się lub dorosłych PG1 (57,55) Puste gniazda przechodzące na emeryturę PG2 (72,69) Puste gniazda na emeryturze M2 (40,38) Pary z co najmniej 2 dzieci w domu lub uczących się M4P (66,63) Pary na emeryturze z 1-2 dorosłych dzieci i czasem ich rodzinami M2P (40,37) Pary z dziećmi w domu lub uczącymi się oraz z emerytowanymi rodzicami M3P (50,48) Pary z co najmniej 2 dzieci uczących się lub dorosłych, czasem z ich rodzinami przejście do kolejnej fazy, >0,03 wymiana pokoleń, >0,03

Wyniki w świetle modelu konceptualnego Wewnątrzsterowność Umiejscowienie kontroli Reagowanie w trudnych sytuacjach Zależność stanu finansów od dochodu zgodna z teorią dla najwyższych i najniższych dochodów dla przeciętych dochodów: finansowanie celów kredytem bez oszczędności – buforem jest zdolność kredytowa tylko oszczędności buforowe mimo dość wysokich dochodów dominacja stanu bierności Zależność stanu finansów od fazy przebiegu życia ogólnie zgodna z teoriami, z dokładnością do: niezgodnego z teoriami wpływu przeciętnych dochodów nieoczekiwanego wpływu wewnątrzsterowności Zachowania finansowe Dochód permanentny Skłonność do ryzyka Bieżący dochód (łączny, na jednostkę konsumpcyjną, subiektywny) Klasa wielkości miejscowości Wykształcenie Pewność i regularność dochodu Liczba jednostek konsumpcyjnych (potrzeby) Liczba zarabiających Źródło utrzymania Fazy przebiegu życia istotna zależność istotna zależność pod kontrolą dochodu permanentnego

Wyniki w świetle postulowanego schematu zachowań finansowych w przebiegu życia

Zależność zachowań finansowych od fazy przebiegu życia i innych czynników

Weryfikacja hipotez badawczych dotyczących przebiegu życia 1.1. Klasyczne modele przebiegu życia nie odzwierciedlają dobrze rzeczywistych faz, przez które przechodzą polskie gospodarstwa domowe. Trzy modelowe przeplatające się przebiegi życia 30% g.d. w fazach z rodziną poszerzoną (M2P, M3P, M4P, S3) i kolejne 7% w fazie z rodziną niepełną (S7) (2011) Wysokie prawdopodobieństwa przejść pomiędzy fazami z różnych przebiegów (M2→M3P: 0,10; M4P →PG2: 0,09, S2 →M3: 0,04) 1.2. Przebiegi życia polskich gospodarstw domowych są zróżnicowane pod względem rodzaju i sekwencji występujących w nich faz. Różnorodność wyróżnionych 12 faz Zróżnicowanie faz w zależności od klasy wielkości miejscowości i wykształcenia głowy g.d.

Weryfikacja hipotez badawczych dotyczących zachowań finansowych 2.1. Wśród polskich gospodarstw domowych można wyróżnić grupy różniące się pod względem zachowań finansowych. Wyróżnienie 12 zróżnicowanych stanów finansów W szczególności występują grupy gospodarstw gromadzących oszczędności i unikających zadłużania się … Stan O2 (11% w 2011), w mniejszym stopniu O1 (7%) – głównie końcowe fazy przebiegu życia Gospodarstwa domowe zdolne gromadzić oszczędności nie wahały się korzystać z kredytów w finansowaniu ważnych celów …oraz grupy wykazujące zachowania kredytowe z pominięciem podstawowych zachowań oszczędnościowych Stany P1(6%), P2(4%), K0(12%), K1(7%), w mniejszym stopniu K2(4%) i K3(3%), łącznie 36% gospodarstw domowych 2.2. W zależności od postaw wobec zadłużania się polskie gospodarstwa domowe przechodzą różne ścieżki zachowań finansowych Odrzucenie modelu z 2 klasami ukrytymi Brak możliwości zwymiarowania postaw Przejścia głównie pomiędzy stanami z oszczędnościami (O1-O4) oraz pomiędzy stanami z zadłużeniem (K1,P1,P2), ze stanami niskich kredytów i oszczędności (O1,K0) jako łącznikami pomiędzy tymi dwoma grupami i stanem bierności (B) Przynależność do powyższych grup stanów zależna od cech gospodarstwa domowego, zwłaszcza wewnątrzsterowności

Weryfikacja hipotez badawczych dotyczących zależności zachowań finansowych od przebiegu życia 3.1. Wśród zachowań finansowych polskich gospodarstw domowych można wyróżnić zachowania zależne… zadłużanie się i tymczasowe gromadzenie oszczędności … i niezależne od fazy przebiegu życia bierność i ciągłe gromadzenie oszczędności – zależne od dochodu permanentnego 3.2. Niezależność zachowań finansowych względem przebiegu życia wynika ze stosunku do zadłużania się i oszczędzania. brak możliwości zwymiarowania postaw zależność zachowań niezależnych od fazy przebiegu życia od dochodu permanentnego i wewnątrzsterowności Pasywna postawa wobec finansów Aktywna postawa wobec finansów Brak możliwości (finansowych i mentalnych) gromadzenia oszczędności Unikanie kredytów Ograniczanie finansowania tylko do naprawdę niezbędnych potrzeb, głównie zapewnienia bytu młodej rodzinie Gromadzenie oszczędności Współfinansowanie celów kredytem Stawianie sobie wymagających finansowania celów na każdym etapie przebiegu życia

Wnioski Poprawa stanu finansów: Dwa najpoważniejsze problemy: Bierność wzrost udziału stanów O1-O2 kosztem stanów B, K2, K3 Dwa najpoważniejsze problemy: Bierność Zadłużenie bez bufora oszczędności Nadmierne zadłużenie przez duży wydatek destabilizujący zrównoważony wcześniej budżet Oszczędzanie na emeryturę ograniczone z powodu bierności oraz obciążenia kredytami relatywnie częste w fazach pustego gniazda przy każdym poziomie dochodu Obciążenie kredytami hipotecznymi gospodarstw w relatywnie dobrej kondycji finansowej Babcia narzędziem aktywizacji zawodowej młodych matek Rodzina motywacją i wsparciem przedsiębiorczości

Kierunki dalszych badań Poszerzenie zakresu danych o: bardziej szczegółowe dane o stanach pozycje budżetu domowego przepływy finansowych ubezpieczenia, majątek materialny czynniki subiektywne, zwłaszcza postawy wobec oszczędzania i pożyczania Analiza porównawcza z innymi krajami Wykorzystanie rozszerzeń modelu ukrytego łańcucha Markowa Obserwowalne współzmienne Łańcuchy równoległe