Wiem, że nic nie wiem, czyli o filozofii starożytnej Grecji

Definicja Filozofia (gr. philosophia) – określenie to pochodzi (prawdopodobnie) od matematyka i filozofa Pitagorasa żyjącego w VI wieku p.n.e. Pierwotnie miało sens dosłowny i oznaczało poszukiwanie, umiłowanie mądrości (gr. phileo – kochać, sophia – mądrość). Filozofowie więc to miłośnicy mądrości.

Starożytna Grecja jako miejsce narodzenia filozofii Większość starożytnych Greków przyjmowała mitologiczne wyjaśnienia wydarzeń, tak jak opisał to Homer. Filozofowie, ku przerażeniu współczesnych, żądali dowodów na mitologiczne poglądy dotyczące świata. Odrzucając tradycyjnie przyjmowane wierzenia i poszukując wiarygodnych teorii, próbowano wyjaśnić świat naturalny w sposób spójny i racjonalny. Pierwszych filozofów w Grecji często nazywa się filozofami przyrody, ponieważ interesowali się przede wszystkim przyrodą i zjawiskami, jakie w niej zachodzą. Wierzyli, że coś, musiało istnieć od zawsze. Obserwacja nieustannych zmian w przyrodzie nasuwała pytanie o siłę sprawczą przemian. Wspólny dla pierwszych filozofów jest pogląd, że musi istnieć pierwotna materia, będąca zasadą wszelkich zmian.

Okresy filozofii starożytnej Grecji W starożytnej filozofii wyróżniamy pięć okresów:  naturalistyczny, z dominacją filozofii przyrody (Tales z Miletu, Anaksymander z Miletu, Heraklit z Efezu, Ksenofanes) i pigatorejczykami; humanistyczny, jako okres działalności sofistów i Sokratesa; okres tzw. wielkich syntez, z najwybitniejszymi nazwiskami epoki – Platonem i Arystotelesem; okres szkół hellenistycznych, czyli szkół stoików, epikurejczyków, sceptyków oraz szkoły eklektycznej; religijny, czyi tzw. neoplatonizm.

Tales z Miletu Pierwszym filozofem jakiego znamy był Tales z Miletu, greckiej kolonii z Azji Mniejszej. Wiele podróżował po świecie, interesował się geometrią (podobno podał wysokość jednej z piramid w Egipcie, mierząc jej cień) i astronomią. Uczony był zdania, że początkiem wszystkiego jest woda. Być może myśl ta narodziła się z obserwacji, że wszelkie życie bierze swój początek w wodzie i gdy ulega rozkładowi, znów się w nią zamienia.

Parmenides Przedstawicielem późniejszej szkoły filozoficznej był Parmenides (540-480 r. p.n.e.) Uważał, że wszystko, co istnieje, istnieje od zawsze, jest wieczne, zmienia jedynie swój kształt. Mówił o poznaniu zmysłowym i rozumowym, wyżej ceniąc to drugie. Głosił, że zadaniem filozofa jest ujawnianie wszelkich form „złudzenia zmysłowego”.

Heraklit z Efezu Uważał on, że najbardziej charakterystyczną cechą przyrody jest jej zmienność. „-Wszystko płynie”- twierdził Heraklit, to znaczy, że jest w ciągłym ruchu, nic nie trwa wiecznie. Dlatego nie możemy dwa razy wejść do tej samej rzeki. „Kiedy wchodzę do rzeki po raz drugi i ja jestem inny, i rzeka inna”. Świat jest pełen przeciwieństw. Gdybyśmy nigdy nie chorowali, nie umielibyśmy docenić wartości zdrowia. Bez wojny, trudno docenić smak pokoju, dlatego dobro i zło są konieczne dla dopełnienia całości. Gdyby nie było walki przeciwieństw, świat by nie istniał. Heraklit używa pojęcia Boga, który obejmuje cały świat, a uobecnia się w potędze zmieniającej się przyrody. Zamiast używać słowa Bóg, używa też słowa logos, co po grecku oznacza rozum. Wierzy, że musi istnieć „rozum świata” , który rządzi wszystkim, co dzieje się w naturze.

Demokryt z Abdery Kolejnym znanym filozofem przyrody był Demokryt (460-370 r. p.n.e.) Pochodził z Abdery położonej nad Morzem Egejskim. Uznał on, że świat składa się z małych, niewidocznych cząsteczek, cegiełek, z których każda jest wieczna i niezmienna. Nazwał je atomami (atom oznacza niepodzielny). Niektóre są okrągłe i gładkie, inne chropowate, o nieregularnym kształcie. Kiedy jakieś ciało na przykład drzewo albo zwierzę- ginie i ulega rozkładowi, atomy rozłączają się i znów mogą służyć do budowy nowych ciał. Demokryt nie zakładał istnienia żadnej siły, która by ingerowała w procesy zachodzące w przyrodzie. Uważał, że jedyne, co istnieje, to atomy i próżnia. Nazywa się go materialistą, ponieważ nie wierzył w istnienie niczego poza światem materialnym. Wyobrażał nawet sobie, że duszę (świadomość) tworzą regularne i gładkie „atomy duszy”, które w chwili śmierci rozpraszają się, ale potem mogą wchodzić w skład nowej, tworzącej się duszy.

Sokrates Jeden z największych filozofów greckich. Urodził się i zmarł w Atenach. Był synem kamieniarza Sofroniskosa i akuszerki Fainarete. Miał trzech synów, których matką była jego żona, Ksantypa. Mieszkał w Atenach, gdzie nauczał prowadząc dysputy z przypadkowymi przechodniami na ulicach miasta, zyskując zarówno popularność jak i wrogość. Sokrates trzykrotnie brał udział w wyprawach wojennych

Sokrates Wiara w absolutne znaczenie dobra i cnoty. Sokrates głosił, że cnota (gr. arete, starożytne pojęcie oznaczające tężyznę życiową, szlachetność, dzielność) jest dobrem bezwzględnym. Jest też dobrem najwyższym, o które człowiek winien zabiegać, nie licząc się z niebezpieczeństwami i śmiercią Tożsamość dobra i wiedzy. Według Sokratesa cnota jest wiedzą ("Jest to jedno i to samo wiedzieć, co jest sprawiedliwe i być sprawiedliwym."). Ludzie czynią źle z niewiedzy, czy raczej wiedzy pozornej. Stanowisko takie nazywa się intelektualizmem etycznym. Wynika z niego, że cnoty można się nauczyć, a od nas samych zależy, czy dobro to nabędziemy. Wypracowanie metody dochodzenia do prawdy, a tym samym do cnoty: jest nią specjalnego rodzaju dyskusja, zwana dialektyką.

Platon ur. 427r.p.n.e. prawdopodobnie w Atenach,, zm. 347 r.p.n.e. w Atenach – grecki filozof. Był twórcą systemu filozoficznego zwanego obecnie idealizmem platońskim. Był uczniem Sokratesa. W 387r.p.n.e. założył sławną Akademię Ateńską. Miała ona wydać wykształconą klasę "filozofów-władców", zgodnie z poglądami politycznymi Platona.

Poglądy Platona Podstawą systemu Platona było przyjęcie, że prawdziwy wieczny byt to idee, a rzeczywistość materialna jest jedynie odbiciem wiecznotrwałych, niezmiennych idei. Zdaniem Platona, relacja między światem idei a światem rzeczywistym jest podobna do relacji prawdziwych przedmiotów i ich odbić w mętnym świetle.  Naczelnymi ideami u Platona były: dobro, piękno i prawda. Idea była dla Platona piątym i ostatnim etapem, który należy przejść, żeby osiągnąć doskonałość. Pozostałe to kolejno: nazwa, definicja, obraz i wiedza.

Poglądy Platona Oba światy – świat idei i świat materialny są według Platona odseparowane i nawzajem się nie przenikają. Jedynymi odstępstwami od tej reguły jest ludzka dusza i Demiurg boski budowniczy świata. Aby odpowiedzieć na pytanie, jak możliwe jest poznanie prawdziwego bytu, jak możliwe jest przejście od świata rzeczy do świata idei, należy zbadać naturę narzędzia, którym wiedzę o ideach zdobywamy, a więc umysłu, czy też mówiąc słowami Platona – duszy. Schemat platońskiej koncepcji duszy przedstawić można następująco: dusza jest nieśmiertelna (To bowiem, co się zawsze porusza, jest nieśmiertelne), ona jest motorem napędzającym ciało; dusza, zanim przyoblekła się w ciało i zamieszkała w nim niczym "ślimak w skorupie", przebywała w świecie idei; dusza, zstępując w ciało, zapomina o wszystkim, czego nauczyła się w świecie idei; dusza, chcąc zdobyć wiedzę musi odtworzyć to, czego doświadczała w świecie idei. Według Platona ludzi od reszty świata materialnego odróżnia to, że mają duszę, która pochodzi wprost ze świata idei. 

Teoria państwa platońskiego Ważne miejsce w filozofii Platona zajmuje teoria państwa idealnego. Państwo ma się zająć obywatelem jako rozumną duszą. Ma pokazywać obywatelowi, jak ten ma się rozwijać i dochodzić do idei, co daje każdemu prawdziwe szczęście. Społeczeństwo dzieli się na trzy grupy, którym odpowiadają trzy części duszy i trzy cnoty: Mędrcy (filozofowie) – grupa najmniej liczna, kierująca się rozumem i najlepiej rządząca, są starannie wychowani, nauczeni taktyki wojennej, ekonomii, są przygotowani do zjednoczenia z ideami, rządzą najlepiej, bowiem wcale nie chcą rządzić – czynią to tylko z poczucia obowiązku. Ich cnota jest mądrość, a odpowiadająca im część duszy to część rozumną. Żołnierze – utrzymują wewnętrzny porządek w państwie, bronią państwa i jego granic, są biegli w sztuce wojennej, nie mogą mieć rodzin, nie mają nic własnego – wszystko jest dla nich wspólne, bo otrzymują to od państwa. Ich cnota jest męstwo, a odpowiadająca im część duszy to część gniewliwa. Robotnicy – mogą dojść do doskonałości tylko wtedy, gdy będą się kierować umiarkowaniem, wytwarzają dobra materialne, mają rodziny i własność. Ich cnotą jest więc umiarkowanie, a odpowiadająca im część duszy to część pożądliwa.

Jaskinia Platona W siódmej księdze "Rzeczypospolitej" Platona Sokrates opowiada o jaskini, w której przebywają więźniowie, skuci łańcuchami; ich ruchy są tak ograniczone, że więźniowie mogą tylko widzieć ścianę przed sobą. W pewnej odległości za nimi płonie ognisko. Pomiędzy ogniem a więźniami ludzie noszą różne przedmioty o sylwetkach zarówno rzeczy martwych, jak i istot żywych. Przedmioty te rzucają cienie na ścianę. W ten sposób wizualny świat więźniów składa się wyłącznie z cieni, które poruszają się, zlewają i rozdzielają. Wyobraźmy sobie - powiada Sokrates - że któryś z więźniów został uwolniony z okowów, zmuszony do powstania, a następnie zaciągnięty do wyjścia z jaskini i tam po raz pierwszy mógł zobaczyć słoneczny świat Grecji. Zrazu jego oczy napełnią się światłem tak, "że nie będzie nawet w stanie rozróżnić ani jednej z tych rzeczy, które nazywamy rzeczywistymi". Stopniowo, gdy jego oczy będą się przystosowywać, zacznie rozróżniać najpierw cienie, potem odbicia w wodzie mężczyzn i kobiet, potem rzeczy w świetle słońca, aż wreszcie spojrzy w samo słońce. Zrozumie wówczas, że jego poprzedni świat był jedynie rzutem prawdziwej rzeczywistości na ścianę jaskini. Podobnie - mówi dalej Sokrates - dusza musi wspiąć się przez kontemplację od świata zmysłów do świata umysłu. Tam może zobaczyć, jakby z daleka ideę dobra, która jest przyczyną wszystkich rzeczy, łącznie ze sprawiedliwością i pięknem. Kontemplując dobro, dusza rozpozna "autora światła", czyli wszystkiego, co da się zrozumieć, "autentyczne źródło prawdy i rozumu". Dno jaskini, w którym znajdują się ludzie, to świat doczesny, w jakim żyją. Łańcuchy, które krępują ludzi, to rzeczy, sprawy, które wiążą ich ze światem doczesnym. Cienie natomiast, które widzą ci ludzie, są odbiciem prawdziwej idei. Platon uważał, że tylko dzięki wyzwoleniu się z łańcuchów, tj. od spraw życia doczesnego, ludzie są w stanie poznać prawdę wyższą, czyli świat idei. Dusza ludzka jest w stanie poprzez przypomnienie, dojść do świata idei.

Arystoteles Arystoteles urodził się w roku 49 olimpiady, czyli w 384 bądź 383 roku p.n.e w Stagirze w Grecji. Jego ojciec był nadwornym lekarzem Filipa Macedońskiego, a sam Arystoteles wychowawcą Aleksandra Wielkiego. Mając 18 lat, wstąpił do platońskiej Akademii, gdzie pozostał przez 20 lat, aż do śmierci Platona. W 336 r.p.n.e. założył szkołę, zwaną likeją. Umarł w 323 r.p.n.e. 

Poglądy Arystotelesa Arystoteles podzielił nauki ze względu na rodzaj poznania na: obejmujące poznanie teoretyczne – ich celem jest poznanie dla poznania, prawda. Są to nauki przyrodnicze, matematyka, filozofia. Poznanie praktyczne – celem jest dobre postępowanie. Etyka, polityka. Poznanie wytwórcze– celem jest wytwarzanie. Retoryka; poetyka; sztuka. Arystoteles stworzył także koncepcję duszy. Dusza jest formą, która ożywia ciało i je porusza. Jest formą substancjalną ciała. Wyróżnił trzy rodzaje duszy: wegetatywna (roślinna) rozmnaża się, odżywia i wzrasta. zmysłowa (zwierzęca) posiada poznanie zmysłowe, rozmnaża się, odżywia i wzrasta. rozumna (ludzka) potrafi to wszystko, co dusza wegetatywna i zmysłowa, ma również intelekt.

Etyka Arystotelesa Arystoteles stworzył podwaliny etyki. Jej celem jest ustalenie celu dążeń człowieka, bowiem każdy dąży do szczęścia. Szczęścia nie dają przyjemności zmysłowe, bowiem są chwilowe. Przyjemność czyni człowieka podobnym do niewolnika. Szczęścia nie dają też zaszczyty, bowiem są niezależne od człowieka. Prawdziwe dobro i szczęście polega na czynieniu tego, co jest właściwe ludzkiej naturze – czyli na rozumnym działaniu. Dla człowieka niezbędne są dobra wieczne – cnota i kontemplacja sfery zmysłowej. Droga do osiągnięcia szczęścia to metafizyka. 

Stoicy Stoicyzm to nurt w filozofii zapoczątkowany przez Zenona z Kition około 300 r. p.n.e. w Atenach. Dziś głównie kojarzymy ich ze spokojem, a mylnie również z apatią (ten błąd wyjaśnię poniżej). Nie wszyscy wiedzą, że oryginalne spojrzenie stoików na świat dało podwaliny pod logikę formalną, etymologię oraz gramatykę. Mieli oni ogromny wpływ na późniejsze postrzeganie rzeczywistości przez filozofów przeróżnych nurtów. Do dzisiaj pamiętamy sporo ze stoickich przesłań. Warto wspomnieć, że stoicka wizja jedności świata była w pewnym sensie urzeczywistniana przez Imperium Rzymskie, w którym ta filozofia była bardzo popularna. Najbardziej znanymi stoikami z okresu rzymskiego byli Epiktet, Seneka oraz cesarz Marek Aureliusz. Przykład tego ostatniego pokazuje, że można pogodzić prężnie działającego władcę ze stoickim podejściem do życia. Jako ciekawostkę dodam, że słowo „stoik” pochodzi od greckiego słowa „stoa” oznaczającego bramę. Pierwsze nauki odbywały się bowiem w bramie Malowanej (Stoa Poikile) w Atenach.

Poglądy stoików Uważali oni, że cały świat jest doskonały, jest jednością i nie ma innego świata niematerialnego. W dodatku światem kieruje pewna rozumna siła, która sprawia, że wszystko zmierza do jednego, z góry określonego celu. Osiągnięcie tego celu jest nieuniknione i, mówiąc współczesnym językiem, od nas zależy czy przyjmiemy to z klasą, czy będziemy się miotać i przeciwstawiać porządkowi. Najwyższą cnotą było zatem pogodzenie się z naturą rzeczy, co jednak nie oznaczało rezygnacji z działania. Stoicy zaczerpnęli od Sokratesa potrzebę świadomości własnej niedoskonałości. Z jednej strony daje to impuls do pracy nad sobą. Z drugiej ta świadomość pozwala na właściwe ocenienie swojego znaczenia dla całego świata. Dzięki posiadanej wiedzy i dystansowi wobec siebie stoik wiedział, że był tylko trybem, pyłkiem, który ma zadanie do wykonania, ale to nie czyniło go nikim szczególnym. Cokolwiek by zrobił, świat i tak dotrze do celu. Spotykające nas nieszczęścia i farty nie mogą smucić ani dawać radości, bo są przypadkowe. Dlatego nie warto się nimi przejmować. Emocjonalne podejście do takich zdarzeń jest bezcelowe i bardziej szkodzi niż pomaga. Człowiek powinien kierować się rozumem, a nie namiętnościami. Stan niepodatności na wzruszenia był dla stoików cnotą i źródłem szczęścia, gdyż oznaczał pogodzenie się ze światem i czerpanie radości z jedności z nim. To szczęście zależało wyłącznie od danego człowieka i było niezależne od czynników zewnętrznych. Stoicy nazywali to „apateją”, która była po prostu spokojem wewnętrznym. Co najważniejsze, szczęście osiągnięte poprzez apateję jest trwalsze niż chwilowe uniesienia spowodowane wzruszeniami i rozrywką.

Poglądy stoików Głoszona przez stoików konieczności niewrażliwości na uniesienia nie przychodzi człowiekowi łatwo. Trzeba to w sobie wypracować codziennymi staraniami. Systematyczna praca nad sobą jest niezbędna by zwolnić swoje życie, nabrać dystansu wobec chwilowych zmian i zacząć żyć w zgodzie z naturą. Samodyscyplina jest więc kluczem szczęścia. Pracę nad sobą należy rozumieć jako kontrolowanie swoich zachowań i reakcji, analizowanie swoich postępów i wyznaczanie kolejnych celów. Dla stoików celem było szczęśliwe życie w zgodzie ze sobą i z naturą. Myślę, że nawet dzisiaj nie odbiegamy od tego daleko w naszych założeniach.

Epikurejczycy Punktem wyjścia było założenie ,że szczęście jest największym dobrem , celem zaś wyjaśnienie na czym szczęście polega i jak je można osiągnąć . Szczęcie polega na doznawaniu przyjemności , a nieszczęście na doznawaniu cierpień. Szczęście Grecy rozumieli jako życie możliwe najlepsze , w którym osiągnięta zastała dostępna człowiekowi doskonałość. Podstawową myślą Epikura Było , że do szczęścia wystarcza brak cierpienia; brak cierpienia bowiem odczuwamy już jako przyjemność. Sam proces życia jest radością . Jest to radość wrodzona , o którą nie potrzebujemy zabiegać, gdyż nosimy ją w sobie. Jako wrodzona, jest niezawodna. Niech tylko ciało będzie zdrowe, i dusza spokojna, a życie będzie rozkoszą. Hedonizm łączył się kultem życia. Życie jest dobrem i to naprawdę jedynym, jakie na własność jest nam dane. W przeciwieństwie do przyrody, która jest nieskończona, trwająca i odradzająca się wciąż na nowo , życie ludzkie jest tylko epizodem. Dobro , jakie posiadamy trzeba ocenić i użyć od razu , bo jest przemijające i jednorazowe; trzeba go użyć docześnie, na przyszłe bytowanie nie można liczyć. Radość jest głównym składnikiem szczęścia , ale nie jest jedynym; oprócz tej wewnętrznej radości istnieją przyjemności powodowane przyczynami zewnętrznymi. Dla osiągnięcia pozytywnych przyjemności muszą być spełnione dwa warunki : trzeba mieć potrzeby i trzeba , by były zaspokojone. Zatem jedne przyjemności występują przy braku potrzeb , drugie przy zaspokojeniu potrzeb. Te dwa gatunki przyjemności nie są sobie równe. Tylko w przyjemność negatywnej człowiek jest zupełnie wolny od cierpienia. Przyjemność negatywna jest wyższa więc ona jest właściwym celem życia. Aby ten cel osiągnąć nie potrzeba zabiegać o przyjemności , lecz trzeba tylko unikać cierpień; nie zaspakajać potrzeb lecz się ich wyzbywać. Przyjemność pozytywna nie jest celem , lecz jedynie środkiem , mianowicie środkiem do zagłuszania cierpień , gdy te człowieka dręczą. Przyjemności pozytywne są dwojakiego rodzaju: bądź fizyczne , bądź duchowe. Cielesne są bardziej zasadnicze , gdyż duchowe nie mogły by istnieć bez nich. Natomiast dobra duchowe są wyższe, dają bowiem więcej przyjemność , dzięki temu , że dusza obejmuje nie tylko teraźniejszość , ale siłą wyobraźni również przeszłość i przyszłość. Epikur zalecał zabieganie o radości duchowe , szerzył kult przyjaźni i szlachetnego życia. Najskromniejsze przyjemności były dla epikurejczyków największymi przyjemnościami.

Epikurejczycy  Dwa są zasadnicze sposoby na szczęście: cnota i rozum. Cnotę należy pielęgnować dlatego , że jest środkiem do szczęścia , natomiast byłoby nonsensem uważać ją za cenną samą przez się .Przyjaźń jest tak samo cenna , bo nie można żyć bezpiecznie i spokojnie , nie będąc w przyjaźni z ludźmi , a nie można żyć przyjemnie nie żyjąc spokojnie i bezpiecznie. Niemniej jednak przyjaźń jest tylko środkiem , a celem - zawsze i wyłącznie przyjemności . Wszystkie przepisy epikurejskie oparte były na egoizmie. Rozum jest niezbędny do szczęścia , nie tylko aby trafnie wybierać przyjemności , ale także by kierować myślami . Bo myśli łatwo błądzą i wytwarzają złudy , które zakłócają człowiekowi spokój i uniemożliwiają szczęście.

Epikurejczycy Rzeczy unieszczęśliwiające człowieka: -- obawa przed niemożliwością osiągnięcia szczęścia -- obawa przed cierpieniem -- obawa przed bogami -- obawa przed śmiercią Lekarstwem na te cierpienia miała być etyka i fizyka; -- radość która jest jedynym dobrem, łatwa jest do zdobycia , jeśli tylko człowiek żyje rozumnie -- cierpienie , które jest jedynym złem, łatwe jest do zniesienia , bo gdy jest silne to nie jest długotrwałe, a gdy długotrwałe to nie silne -- bogów nie ma się co lękać bo nie mieszają się do życia ludzkiego -- śmierci nie bo dopóki jesteśmy nie ma śmierci ~ Źródłem nieszczęścia są przesądy , warunkiem szczęścia jest oświecony umysł . Potrzebna jest więc do szczęścia kultura myśli i należy uprawiać logikę.

Słynne myśli greckich filozofów Platon: Co dobre, to jest i piękne. Niegodziwiec bardziej kocha ciało niż duszę. Życie jest coś warte wtedy, gdy człowiek piękno samo w sobie ogląda.

Słynne myśli greckich filozofów Arystoteles: - Człowiek z natury jest istotą społeczną. - Dzielność musi zmierzać do właściwego środka jako swego celu. - Byłoby niewłaściwe, gdyby człowiek nie poszukiwał wiedzy, którą może osiągnąć.

Słynne myśli greckich filozofów Epikur: Przyjemność jest początkiem i celem życia szczęśliwego. Śmierć wcale nas nie dotyczy: gdy istniejemy, śmierci nie ma, gdy śmierć przychodzi, nas już nie ma.

Słynne myśli greckich filozofów Sokrates: Wiem, że nic nie wiem. Mądrość zależy od trzech rzeczy: osobowości, wiedzy, samokontroli. Dla cierpiących najmniejsza radość jest wielkim szczęściem. Błąd jest przywilejem filozofów, tylko głupcy nie mylą się nigdy. W całym życiu szanuj prawdę tak, by twoje słowa były bardziej wiarygodne od przyrzeczeń innych. Odzywaj się tylko wtedy, gdy wiesz, o co chodzi.