Działalność karteli w przemyśle lizynowym Ewa Nowak Aleksandra Wilczyńska Marek Gajewski Piotr Iwaszkiewicz Ekonomia niedoskonałej konkurencji Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Kierunek e-biznes Studnia niestacjonarne II stopnia Warszawa 2015

Czym jest kartel? Ekonomia postrzega kartel jako szczególny typ oligopolu (struktura rynkowa pomiędzy konkurencją monopolistyczną a monopolem), czyli nieprawną spółkę firm, które normalnie są rywalami na rynku w danej dziedzinie przemysłu. Celem karteli jest podniesienie cen, obniżenie całkowitej produkcji lub jedno i drugie. Tworzenie karteli pomiędzy przedsiębiorstwami jest nielegalne w Unii Europejskiej oraz w Stanach Zjednoczonych, jak również w wielu innych państwach świata.

Czym są straty spowodowane przez kartel? Zawyżenie cen przez kartel to różnica między sumą zapłaconą przez nabywcę produktu kontrolowanego przez kartel, a tym ile nabywca zapłaciłby za produkt bez ingerencji kartelu. Na mocy antymonopolowych praw USA, pozywający ma prawo żądać potrójnej wartości zawyżenia, pomnożonej przez ilość jednostek zakupionego towaru.

Jak oszacować straty spowodowane przez kartel? Jest pięć podstawowych metod obliczania zawyżenia: Metoda przed i po Metoda oparta na kosztach Metoda modelu ekonometrycznego Metoda wzorca Metoda gry Udowodnienie szkód w sądach USA zależy od przewagi dowodów w sprawie, jednak o wielkości szkód decyduje się na podstawie racjonalności. Zasada racjonalności wymaga precyzyjnej metody obliczania, która może być zastosowana wobec danych dostępnych analitykom. Każda z 5 metod obliczania opisanych poniżej, jest zgodna z prawną zasadą racjonalności, a ekonomiści sądowi często stosują więcej niż jedną metodę by sprawdzić czy się ze sobą

Metoda przed i po Jak wskazuje nazwa metody sprowadza się ona do porównania wskaźników ekonomicznych przed wystąpieniem zmowy cenowej i zbadaniem jaki wpływ na dany rynek miały działania kartelu. Ta metoda jest używana, co najmniej od lat 20. XX wieku. okres „przed” jest tak naprawdę dowolnym okresem, w którym nie odnotowano zmowy – jeśli występuje przed, po, lub w trakcie przejściowej przerwy w zmowie cenowej. Jest on porównywalny z okresem trwania zmowy, w odniesieniu do wielkości popytu i podaży. Zmiany w preferencjach nabywców, pojawianie się i znikanie zamienników produktów, czy zmiany kosztów produktów kontrolowanych przez kartel, mogą powodować nadmierne lub za niskie oszacowanie zawyżenia cen. Jeśli prawdziwe ceny były w miarę stałe przez 2 lub 3 lata przed działalnością kartelu, wtedy średnie cen z tego okresu mogą posłużyć jako punkt odniesienia. Często napotykanym problemem, jest to, że kartel często tworzy się po okresie kryzysu w przemyśle, a wtedy wzorcowe ceny mogą być zaniżone, a szkody zawyżone. podobnie, epizod zawyżenia ceny, mający miejsce przed pojawieniem się kartelu, może powodować nadmierną ocenę zawyżenia, jak się stało w przypadku lizyny. Z drugiej strony, wcześniejsze ceny, przed pojawieniem się kartelu mogły być spowodowane przez działalność tego kartelu, nieznaną pozywającym. Tak stało się w przypadku karteli witaminowych w latach 1985-1989.

Metoda oparta na kosztach Polega ona na obliczeniu kosztów jakie firma ponosiła w związku z działalnością. Obliczenia dokonywane są na podstawie danych zdobytych od firmy takich jak kosztorysy: robocizna, zużycie energii, zużycie surowców, koszty ogólne, przewóz, składowanie i wydatki biura sprzedaży. Wyliczane są tu średnie koszty, jakie ponosiła firma i szacuje się na jakim poziomie ceny opłacałaby się produkcja i sprzedaż.

Metoda oparta na modelu ekonometrycznym Metoda ta wymaga dostępu do szczegółowych informacji dotyczących ceny i kosztów. Statystyczna symulacja jest często preferowanym podejściem stosowanym przez analityków sądowych w ocenie szkód wyrządzonych przez kartel. Dane te zostają najczęściej dostarczone przez samych oskarżonych. Jednak zanim na ich podstawie zostanie stworzony model są one wielokrotnie sprawdzone pod kątem dokładności i kompletności. Z dokładnym modelem ukazującym działalność na rynku przez dłuższy czas, można odizolować efekty nielegalnej działalności oskarżonych od wszystkich innych sił rynkowych. Do oceny ekonometrycznej zazwyczaj stosuje się różnorodne metody regresji. Jedna z 2 popularnych ekonometrycznych metod opiera się na zasadzie od efektu do przyczyny, aby wydedukować cenę rynkową, opartą na obserwacjach okresu trwania zmowy i okresu bez zmowy. Jedna strona równania zawiera zmienne reprezentujące zmieniające się koszty produkcji (pensje, materiały, energię, koszt modernizacji i różnice walutowe) a druga zmienne, które uchwycają źródło zmian popytu (dochody klientów, poziom wydajności sprzedaży, zastój sezonowy i ceny zamienników).

Metoda wzorca Metoda ta wymaga wyszukiwania rynku podobnego do kontrolowanego przez kartel, ale z cenami wolnymi od jego wpływu. Rynek ten powinien mieć strukturę kosztów i charakterystykę popytu w dużym stopniu porównywalne z panującymi na rynku kontrolowanym przez kartel, jednak być poza jego zasięgiem. Geograficzne podejście do wzorca stosuje się w lokalnych przypadkach zmowy cenowej lub zmowy przetargowej. Rynki produktów nietrwałych, z dużymi kosztami transportu w stosunku do ceny o lokalnym zasięgu usług, są dobrymi kandydatami do stosowania tej metody. W przypadku karteli o zasięgu globalnym, metoda ta nie może być stosowana. Zasadniczo, metoda wzorca może być stosowana wobec analogicznych produktów sprzedawanych na tym samym terenie, co produkt kartelu, lecz nie kontrolowanych przez kartel. Należałoby szukać produktu produkowanego po podobnych kosztach, z użyciem podobnej technologii produkcji i który jest skierowany do klienteli o podobnej charakterystyce popytu, co produkt kontrolowany przez kartel. Pojawia się jednak, pewien problem logiczny problem ze znalezieniem takiego produktu i zastosowaniem przymiaru jardowego w przypadku karteli. Kartele mogą działać tylko, jeśli sprzedają dobrze zdefiniowany produkt, a takie produkty, z definicji właśnie, nie mają zbliżonych zamienników. Dobry dla zastosowania tej metody produkt, powinien być bliskim zamiennikiem z szerokim zakresem zaobserwowanych cen. Wydaje się więc niewykonalnym zadaniem aby znaleźć taki produkt, którego cena nie jest kontrolowana przez domniemana konspirację.

Metoda gry Metoda stosowana w celu sprawdzenia wyników. Polega na stwierdzeniu czy bardziej prawdopodobna jest niekooperatywna forma zmowy, czy też konkurencja właściwa gdyby kartel nie prowadził działalności. Stosuje się do tego jednolity model Cournota, jako najbardziej odpowiedni, ponieważ jest od dawna akceptowany i ma szerokie analityczne zastosowanie w ekonomii. Przewidywania wynikające z określonych modeli oligopolu wymagają zastosowania parametrów strukturalnych. W szczególności, wzór Cournota na obliczenie ceny produktu, maksymalizującej zyski (P) wymaga 3 danych rynkowych: indeks koncentracji rynku Herfindahla (H), elastyczność własnej ceny w zależności od popytu (η) i minimalne koszty produkcji (C). Problem z zastosowaniem modelu Cournota jest taki, że wzór może na podstawie pewnych kryteriów przewidywać ceny niemożliwe. Tak więc zastosowanie modelu nie zadziała. Np. w przypadku dużej koncentracji (zagęszczenie) rynku i jeśli zapotrzebowanie na produkt jest stałe (utrzymuje się na tym samym poziomie) wtedy według przewidywań Cournota ustaliliby niekorzystne ceny, bez względu na koszty produkcji. Niekorzystne ceny rzadko zauważa się na zwykłym rynku, ponieważ ceny muszą być wyższe niż zróżnicowane koszty produkcji, a te koszty nie mogą być niekorzystne. Innym problemem, związanym z metodą Cournota jest to, że jest jednym z wielu wiarygodnych modeli oligopolu. Jego popularność wśród ekonomistów spoczywa bardziej na matematycznej możliwości rozwiązania, niż jego spójność z organizacją rynków naturalnych. Nie da się jednak jednoznacznie przewidzieć cen rynkowych. Stopień dokładności, precyzji jest wymagany dla zrozumienia oficjalnych modeli oligopolu w znacznym stopniu ogranicza ich zastosowanie w kontekście sądowym.

Jak stworzyć kartel? Podział udziałów Przydzielenie specyficznych grup konsumentów, Stosowanie jednolitych warunków sprzedaży, Przekazywanie informacji dotyczących sprzedaży, Monitorowanie wysokości cen, Dzielenie się kanałami dystrybucji i rozprowadzanie zysków, Stosowanie kar wobec członków naruszających umowę Ukrywanie lub niszczenie dowodów Do stworzenia kartelu konieczny jest: Przydzielenie specyficznych grup konsumentów: w przypadku rynku producentów lizyny mógł to być podział na rodzaje odbiorców (trzody chlewnej, drobiu i ryb). Ekonomiczne modele karteli podkreślają konieczność wysokiej koncentracji i jednorodności produktu w danej dziedzinie przemysłu. Bez niewielkiej liczby członkowskich sprzedawców i ujednoliconych produktów, koszty transakcji przy tworzeniu i utrzymaniu zgodności w grupie byłyby zbyt duże wobec oczekiwanego wzrostu zysków.

Tło i rozwój przemysłu Czym jest lizyna? Historia wytwarzania lizyny. Jak wzrastało zapotrzebowanie na lizynę? Ad 1.Lizyna jest aminokwasem przyspieszającym budowę mięśni. Ad 2. W 1956, naukowcy w Japonii odkryli, że aminokwasy mogą być pozyskiwane jako produkt uboczny fermentacji bakteryjnej. Do 1960 dwie japońskie firmy, Ajinomoto i Kyowa Hakko, sprzedawały komercyjne ilości lizyny utylizując te nowe biotechnologie. Od początku lizyna była produkowana na drodze fermentacji po znacznie niższych kosztach niż lizyna wytwarzana chemicznie. Dalsze udoskonalenia technologii produkcyjnej zmniejszyły koszt tak zwanej syntetycznej lizyny do mniej niż jedna piąta kosztów tej farmaceutycznej. Niższe ceny lizyny spowodowały, że stało się opłacalne zastosowanie jej w produkcji pasz dla zwierząt. Obecnie znacznie powyżej 90% światowych zasobów lizyny wytwarzanych jest przez biotechnologie i jest wykorzystywanych jako suplement pasz zwierząt hodowlanych, głównie dla trzody chlewnej, drobiu i ryb. Ad3. Przy cenach wynoszących około 1$ do 2$ za funt, światowe zapotrzebowanie producentów pasz na lizynę wzrosło od zera w 1960, do prawie 70 mln funtów w 1980 roku. W latach 80, światowa konsumpcja lizyny wzrastała o 16% rocznie. W latach 90 wzrost wynosił 12% rocznie. We wczesnych latach 90, w przybliżeniu dwie trzecie zapotrzebowania na lizynę pochodziło z Ameryki Północnej i zachodniej Europy, czyli z terenów o najwyższym poziomie konsumpcji mięsa.

CASE STUDY Archer Daniels Midland Company (ADM) - amerykańska korporacja z siedzibą w Chicago. Zajmuje się przetwarzaniem żywności i handlem na rynkach towarowych. Na całym świecie firma zatrudnia ponad 33 000 pracowników i posiada ponad 270 zakładów przetwórczych

W pierwszej połowie 1991 r. dwóch nowych przedstawicieli rozwijającego się przemysłu zamieniło rynek lizynowy w oligopol złożony z 5 firm - ADM otworzyło największą na świecie fabrykę wytwarzającą lizynę. W ciągu 18 miesięcy zwiększyła ona wydajność światowej produkcji o 25% i osiągnęła wydajność 1/3 światowej produkcji . ADM bezwzględnie obniżało ceny dzięki swoim ogromnym możliwościom produkcyjnym, co spowodowało, że ceny lizyny spadły o 45%. Agresywne wtargnięcie firmy na rynek przemysłu lizynowego przyspieszyło utworzenie lizynowego kartelu w 1992r. Po rozpoczęciu produkcji przez ADM, azjatyccy producenci wielokrotnie sygnalizowali chęć podniesienia cen lizyny, lecz ADM wytrwale dążyło do utrzymania światowej dominacji. Do połowy 1992 r. ADM osiągnęło imponujące 80% sprzedaży w USA i eksportowało ponad połowę swojej produkcji.

W tym samym roku prezydent wydziału lizynowego ADM wraz z innym ważnym urzędnikiem pojawili się w Tokio z propozycją utworzenia „stowarzyszenia handlowego” do spraw sprzedaży lizyny. Pod pozorem ustanowienia takiej grupy handlowej, urzędnicy Ajinomoto, Kyowa i ADM spotkali się, co było pierwszym z 25 wieloczęściowych spotkań dotyczących zmowy cenowej z udziałem 5 korporacji, które dołączyły do kartelu. Tuziny uzupełniających dwustronnych spotkań regionalnych kierowników sprzedaży i setki rozmów telefonicznych scementowały porozumienie w kwestii cen w 13 walutach W listopadzie 1992 przy tajnej współpracy z prezesem ADM odpowiedzialnym za dystrybucję lizyny rozpoczęto akcje przeciw monopolowi firm, które były wynikiem tajnych dochodzeń Departamentu Sprawiedliwości USA. W ciągu roku nalotów FBI więcej niż 40 cywilnych pozwów antymonopolowych zostało zgłoszonych w federalnych sądach okręgowych bezpośrednio przez nabywców lizyny.

W roku 1995, czyli prawie 3 lata po pierwszym spotkaniu w sprawie zmowy cenowej, agenci FBI przeprowadzili nalot na siedzibę ADM i przesłuchali kilku urzędników ADM oraz czterech innych firm produkujących lub importujących lizynę w ich domach. Agenci zebrali dokumenty dotyczące biznesu lizyny, kwasku cytrynowego i słodzika na bazie kukurydzy należącego do ADM. Przejęte dokumenty oraz setki tajnych nagrań spotkań i rozmów dostarczyły przekonujących dowodów, że tych pięć firm przez trzy lata uczestniczyło w zmowie w kwestii cen lizyny. Przez ten czas średnia cena handlowa lizyny w USA wzrosła z 68 centów do stabilnej ceny 98 centów za funt (październik-grudzień 1992). Ceny spadły ponownie w maju 1993 r. i znów szybko wzrosły do ponad dolara przez większość pozostałego okresu trwania konspiracji. Ceny w UE ściśle podążały za tymi w USA, chociaż były od 10 do 25 centów wyższe.

Sprawę nazwaną antymonopolowym sporem sądowym dotyczącym aminokwasu lizyny, wniesiono do Sądu Okręgowego północnego Illinois. Wkrótce potem, w kwietniu 1996 roku trzy największe oskarżone firmy zaoferowały służbom federalnym 45mln dolarów na pokrycie szkód rzekomo spowodowanych przez ich manipulację cenami. Ostatecznej akceptacji ugody dokonano w lipcu 1996. Następujące po nie dodatkowe czynności prawne obejmowały 15 pozwów wniesionych do sądów sześciu stanów i dwóch kanadyjskich prowincji przez farmerów, konsumentów i innych nabywców lizyny. Kartele handlu lizyną otrzymały kary finansowe na łączną sumę305mln dolarów, z czego ADM wypłaciło 177mln. ADM było nękane przez dalsze pozwy udziałowców dotyczące niegospodarności kierowników i zarządu korporacji na całym świecie.

Mimo że członkowie korporacji zostali uznani za winnych i zapłacili ogromne kary pieniężne, nie wszyscy zarządzający, uczestniczący w zmowie cen chcieli przyznać się do winy. Dlatego też, latem 1998 roku w Chicago, DOJ przeprowadziło proces sądowy przeciw czterem zarządcom lizynowego biznesu, który był szeroko nagłaśniany w mediach. Trzech z nich zostało uznanych za winnych i skazanych na surowe wyroki. Przeciw pięciu konspirującym firmom prowadzono później dochodzenia i nakładano kary przez organizacje antymonopolowe Kanady, Meksyku, Brazylii i Unii Europejskiej.

pierwszy od czterech dekad, zakończony sukcesem przypadek skazania światowego kartelu. wyroki skazujące w procesach dotyczących lizyny, zasygnalizowały niedoszłym monopolistom, że DOJ może przeforsować wyroki skazujące wobec winnych międzynarodowych spisków cenowych skazanie „lizynowego kartelu” było pierwszą publiczną manifestacją wielkich zmian w egzekwowaniu priorytetów prawa przez USA i zagraniczne organizacje antymonopolowe sprawa „kartelu lizynowego” pokazała rządowe intencje wdrażania twardych, policyjnych technik dochodzeniowych stosowanych przy przestępstwach, zamiast tych, które uprzednio uważane były za łagodne od czasu skazania kartelu lizynowego, światowe kary antymonopolowe nałożone na kartele przekroczyły 25 miliardów dolarów.

Pytanie 1 Kartel jest to: a. wspólne przedsięwzięcie wielu różnych firm, b. porozumienie firm we wspólnej branży, c. porozumienie firm szukających wspólnych kapitałów, d. przedsięwzięcie polegające na rozprowadzaniu narkotyków. Odpowiedź: B

Pytanie 2 Która z metod szacowania strat przez kartel nie jest właściwa? a. Metoda gry b. Metoda geometryczna c. Metoda oparta na kosztach d. Metoda wzorca Odpowiedź: B

Pytanie 3 Metoda wzorca nie może być stosowana w przypadku: Rynku lokalnego Rynku produktów nietrwałych Rynku produktów z dużymi kosztami transportu w stosunku do ceny o lokalnym zasięgu usług Rynku globalnego Odpowiedź D

Pytanie 4 Która z metod szacowania strat spowodowanych przez kartel stosowana jest w celu sprawdzenia wyników pozostałych metod: Metoda oparta na modelu ekonometrycznym Metoda wzorca Metoda gry Metoda oparta na kosztach Odpowiedź C

Pytanie 5 W celu stworzenia kartelu stosuje się: Podział udziałów, Przydzielenie specyficznych grup konsumentów, Stosowanie jednolitych warunków sprzedaży, Wszystkie powyższe elementy. Odpowiedź D