EPIDEMIOLOGIA Prof. dr hab. Janina Markowska dr n. med. Marcin Mardas Wykład dla studentów WL I 2015/2016

Epidemiologia „demos” = ludzie „epi” = nad „logos” = badanie Epidemiologia jest gałęzią nauki zajmującą się badaniem czynników wpływających na zdrowie i liczebność populacji

Epidemiologia Epidemiologia opisowa (obserwacyjna)‏ Zwykle jedna z pierwszych rzeczy prowadzonych na obszarze wybuchu jakiejkolwiek choroby. Epidemiologia analityczna Projektowanie, wykonywanie i analiza wyników badań w grupach, odpowiadających na pytanie „Dlaczego?” Epidemiologia Epidemiologia chorób zakaźnych Epidemiologia kliniczna Epidemiologia klasyczna; badanie epidemii; analiza dynamicznych czynników zaangażowanych w transmisję czynników zakaźnych w populacji. Zastosowanie metod logicznych i ilościowych stosowanych w epidemiologii do problemów dotyczących opieki lekarskiej nad indywidualnym pacjentem.

Czynniki środowiskowe Czynniki osobnicze Specyficzne patogeny dziedziczność wiek płeć ogólny stan zdrowia oporność i odporność uprzednio przebyte schorzenia W onkologii nie są one w pełni opisane, ale mogą obejmować m.in. wirusy HCV and HPV Trzy czynniki odpowiedzialne za rozwój nowotworu – lub innego schorzenia Czynniki środowiskowe Fizykochemiczne (węglowodory, nitrozoaminy, promieniowanie jonizujące). Tło społeczne, tryb życia (np. alkohol, tytoń, zachowania seksualne). Dostęp do opieki zdrowotnej.

Czynniki środowiskowe i związane ze stylem życia odpowiadające za ponad 80% przypadków rozwoju nowotworów, wg Higginnsona i Muira

Profilaktyka pierwotna Działania uwzględniające promocję ogólnej zdrowotności (nieswoista odporność) oraz swoistej odporności, np. uodpornienie przeciwko WZW B (rak wątroby) oraz przeciwko wysoce onkogennym HPV typ 16/18.

1991: Borysewicz – szczepienie stymuluje układ odpornościowy przeciwko białkom transportowym E6, E7. 2002: Koutsky – zaszczepienie kobiet w wieku 16-23 lata, HPV-16 DNA-ujemnych; nie rozwinęły infekcji HPV 2009: Diane M. Harper – Cervarix and Gardasil są szczepionkami używanymi w profilaktyce raka szyjki macicy. CERVARIX firmy GSK przeciwko typom 16 i 18 oraz wykazujące krzyżową odporność przeciwko HPV 45,31,33,52. GARDASIL (SILGARD) firmy MSD przeciwko typom wirusa 6, 11, 16 i 18 oraz odporność krzyżowa przeciwko HPV 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 56, 58, 59. GARDASIL 9 firmy MSD – 9-walentna szepionka przeciwko typom: 6, 11, 16, 18, 31, 33, 45, 52, 58

Szczepionka przeciw HPV zmniejsza ryzyko CIN Lancet Oncol 2012; 13: 89–99

Szczepionka przeciw HPV zmniejsza ryzyko CIN Lancet Oncol 2012; 13: 89–99

Szczepionka przeciw HPV zmniejsza ryzyko CIN Lancet Oncol 2012; 13: 89–99

Bezpieczeństwo szczepionki HPV Lancet Oncol 2012; 13: 89–99

Szczepionka przeciw HPV zmniejsza ryzyko CIN Lu et al. BMC Infectious Diseases 2011, 11:13

Szczepionka przeciw HPV zmniejsza ryzyko CIN Lu et al. BMC Infectious Diseases 2011, 11:13

Gardasil 9

Liczba zgonów na raka związana z paleniem papierosów

Liczba przypadków zachorowań na raka w 2008 r. związanych z czynnikami infekcyjnymi The contribution of a risk factor to a disease or a death is quantified using the population attributable fraction (PAF). PAF is the proportional reduction in population disease or mortality that would occur if exposure to a risk factor were reduced to an alternative ideal exposure scenario (eg. no tobacco use).

Liczba przypadków zachorowań na raka w 2008 r. związanych z czynnikami infekcyjnymi

Profilaktyka wtórna Wczesne wykrywanie Badania przesiewowe np. nastawione na wykrywanie raka szyjki macicy (wymazy), czy też raka piersi (mammografia) Badania genetyczne i zapobieganie nowotworom piersi przez usunięcie przydatków u pacjentek z mutacją w genie BRCA-1.

Profilaktyka trzeciorzędowa Leczenie i rehabilitacja. Ścisła współpraca pomiędzy chirurgiem, chemioterapeutą, radioterapeutą, specjalistą – rehabilitantem.

Źródła informacji o występowaniu nowotworów Dane statystyczne: centralna sprawozdawczość dotycząca śmiertelności spowodowanej nowotworami. Najstarszy rejestr nowotworów powstał w Danii w roku 1942. Obecnie na całym świecie prowadzone są rejestry chorób nowotworowych.

Zachorowalność Liczba nowych przypadków choroby, wyrażona jako wartość bezwzględna w ciągu roku lub jako wskaźnik na 100 tysięcy osób rocznie

Wskaźnik śmiertelności Liczba zgonów wyrażona jako wartość bezwzględna w ciągu roku. Śmiertelność Wskaźnik śmiertelności Liczba zgonów na 100 tysięcy osób w ciągu roku. Uzależniony między innymi od wczesnego rozpoznania, czynników rokowniczych, takich jak np. biologia guza, czynników osobniczych, jak np. odporności.

Chorobowość Liczba osób żyjących z określoną chorobą w określonym czasie, np. w ciągu roku. Dla celów porównawczych w przypadku pacjentów chorujących na nowotwory chorobowość określa się jako liczbę osób pozostałych przy życiu po określonym czasie od postawienia rozpoznania. Zwykle stosuje się okres pięciu lat po postawieniu rozpoznania (definicja chorobowości wg GLOBOCAN), a przeżycie dłuższe niż pięć lat jest definiowane jako „wyleczenie”.

Zachorowalność, śmiertelność i przeżywalność są zwykle standaryzowane względem płci i wieku, aby umożliwić dokonania porównania w różnych okresach czasu i między populacjami o różnym składzie pod względem wieku i płci. Zwykle są one wyrażane jako współczynniki w populacji 100 tysięcy osób. Możliwe jest także dokonanie oszacowania zachorowalności; może ona być szacowana za pomocą analizy próbki populacji.

Normalny rozkład populacji (odsetkowy)‏

Piramida wieku ludności w Polsce w 2002 i 2011 r. Źródło – Główny Urząd Statystyczny, 2012, 2015

Źródło – Główny Urząd Statystyczny, 2015

Zmiany w populacji USA wg grupy wiekowej i płci od 1950 do 2050 roku

Średnia długość życia w Polsce 1950-2013 2000 – 78,0 2011 – 80,9 2013 – 81,1 2000 – 69,7 2011 – 72,4 2013 – 73,1 W 2013 roku przeciętne trwanie życia dla mężczyzn wynosiło 73,1 lat, a dla kobiet – 81,1 lat. W porównaniu do początku lat 90. XX w. trwanie życia wydłużyło się o ponad 7 lat dla mężczyzn oraz o 6 lat dla kobiet, zaś w porównaniu do 2000 r. – o ponad 3 lata zarówno dla mężczyzn jak i dla kobiet W 2011 roku przeciętne trwanie życia dla mężczyzn wynosiło 72,4 lat, a dla kobiet – 80,9 lat. W porównaniu do początku lat 90-tych trwanie życia wydłużyło się o ponad 6 lat dla mężczyzn oraz o 5,7 roku dla kobiet (w 2000 r. parametr ten wynosił: dla mężczyzn – 69,7, dla kobiet – 78,0). Źródło – Główny Urząd Statystyczny, 2015

National Vital Statistics Reports, Vol. 63, No. 9, August 31, 2015

Przyczyny zgonów na świecie w krajach rozwiniętych 2010 r.

Przyczyny zgonów na świecie w krajach rozwijających się - 2010 r.

Zmiany przyczyn zgonów w Polsce – 1990 – 2013 r. Niekorzystnym zjawiskiem jest bardzo szybki wzrost liczby zgonów powodowanych chorobami nowotworowymi, przy jednoczesnym wzroście liczby nowych zachorowań. W 1990 r. nowotwory złośliwe były przyczyną prawie 19% zgonów, w 2000 r. stanowiły 23%, a w 2010 r. - 24,5% wszystkich przyczyn - co oznacza, że aktualnie co czwarty zgon jest wynikiem choroby nowotworowej (wśród mężczyzn stanowią niespełna 26%; wśród kobiet – prawie 23%). Źródło: Główny Urząd Statystyczny; 2015

Przyczyny zgonów w USA, 2012r. National Vital Statistics Reports, Vol. 63, No. 9, August 31, 2015

Rodzaje badań epidemiologicznych Badanie opisowe Opisuje występowanie danej choroby w populacji, w zależności od czynników środowiskowych i właściwości demograficznych, takich jak: wiek, płeć, zawód, miejsce pobytu, status socjoekonomiczny.

Badanie etiologiczne Badanie analityczne poszukujące związków między przyczynami a wynikiem klinicznym. badanie typu „case-control” badanie kohortowe 1/ badanie prospektywne – uczestnicy są dobierani stosownie do ekspozycji (lub jej braku) na badany czynnik i rejestrowany jest ich dalszy los. 2/ badanie retrospektywne – do badania zostają włączeni uczestnicy cierpiący na daną chorobę i analizowana jest ich historia (np. ekspozycja na dane czynniki). Do osób biorących udział w badaniu, które zostają poddane działaniu badanego czynnika dobrane zostają osoby nie poddane działaniu tego czynnika. Obydwie grupy mają taką samą charakterystykę (np. wiek, płeć, miejsce zamieszkania)‏

Badanie eksperymentalne Badanie związane z wprowadzeniem nowego leku lub metody leczenia. Badany jest wpływ nowego leku na jakość życia, skuteczność leczenia i wskaźnik przeżywalności.

Muszą być spełnione podstawowe wymagania: Randomizacja Losowy przydział uczestników badania do poszczególnych metod leczenia (np. uczestnicy o literach nazwiska zaczynających się od A do M i N do Z lub uczestnicy urodzeni w poszczególnych miesiącach). Muszą być spełnione podstawowe wymagania: 1/ dany pacjent wymaga leczenia 2/ dany pacjent spełnia kryteria włączenia do badania 3/ metoda leczenia nie stanowi ryzyka dla pacjenta 4/ od pacjenta uzyskano świadomą zgodę

Badanie z podwójnie ślepą próbą Poszczególne ramiona badania są zakodowane tak, że ani uczestnik badania, ani prowadzący go lekarz nie wie, kto otrzymuje jaki sposób leczenia. Podawany jest lek lub placebo (substancja nieaktywna).

Zasady dobrej praktyki klinicznej Zasady dobrej praktyki klinicznej są wytycznymi dla prowadzenia badań eksperymentalnych w warunkach klinicznych. Wyodrębnia się cztery fazy badań klinicznych: 1/ Faza 1 – prowadzona zwykle na zdrowych ochotnikach. 2/ Faza 2 – badanie pilotażowe na niewielkiej grupie uczestników. 3/ Faza 3 – badanie prowadzone na większej grupie uczestników. 4/ Faza 4 – badanie prowadzone po wprowadzeniu leku na rynek. Aspekty bioetyczne badań klinicznych muszą spełniać zalecenia Unii Europejskiej i Deklaracji Helsińskiej (1964).

Metaanaliza „Badanie badań”. Przedmiotem badania nie jest pojedynczy pacjent, ale całe badanie.

Rok 2012 – 14,1mln nowych zachorowań na świecie Mężczyźni Kobiety

Rok 2012 – 8,2 mln zgonów z powodu raka na świecie Mężczyźni Kobiety

Zachorowalność - prognoza na rok 2030

Śmiertelność – prognoza na rok 2030

Światowa zachorowalność i śmiertelność spowodowana poszczególnymi nowotworami, 2012 Mężczyźni Kobiety

Zachorowalność i śmiertelność, 2012 - kobiety Dane są przedstawione z podziałem na kraje rozwinięte i rozwijające się, Kraje rozwinięte Kraje rozwijające się

Zachorowalność i śmiertelność, 2012 - mężczyźni Dane są przedstawione z podziałem na kraje rozwinięte i rozwijające się, Kraje rozwinięte Kraje rozwijające się

Zachorowalność i śmiertelność wg. regionów świata - 2012

Zachorowalność i śmiertelność na nowotwory złośliwe w Europie – 2012 r Zachorowalność i śmiertelność na nowotwory złośliwe w Europie – 2012 r. - kobiety

Zachorowalność i śmiertelność na nowotwory złośliwe w Europie – 2012 r Zachorowalność i śmiertelność na nowotwory złośliwe w Europie – 2012 r. - mężczyźni

Nowotwory złośliwe w Polsce 2011r zachorowalność i śmiertelność - Kobiety Śmiertelność Zachorowalność Żródło: Krajowa Baza Danych Nowotworowych. Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów. Centrum Onkologii – Instytut w Warszawie

Nowotwory złośliwe w Polsce 2011r zachorowalność i śmiertelność - Mężczyźni Zachorowalność Śmiertelność Żródło: Krajowa Baza Danych Nowotworowych. Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów. Centrum Onkologii – Instytut w Warszawie

Zachorowalność na nowotwory złośliwe w Polsce w 2010 r Zachorowalność na nowotwory złośliwe w Polsce w 2010 r. z podziałem na grupy wiekowe Żródło: Krajowa Baza Danych Nowotworowych. Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów. Centrum Onkologii – Instytut w Warszawie

Skorygowane wskaźniki zgonów spowodowanych nowotworami złośliwymi u kobiet w USA,1930-2009

Skorygowane wskaźniki zgonów spowodowanych nowotworami złośliwymi u mężczyzn w USA,1930-2009

Szacowana liczba nowych przypadków i zgonów z powodu raka w 2013 r. USA

Wskaźniki 5-letnich przeżyć w zależności od stopnia zaawansowania w USA, 2002-2008r.

5-letnie przeżycia dla wybranych nowotworów w wybranych krajach American Cancer Society. Global Cancer Facts & Figures 2nd Edition. Atlanta: American Cancer Society; 2011.

Dziękuję za uwagę