EUROPEJSKA KONWENCJA PRAW CZŁOWIEKA

Europejska konwencja praw człowieka (pełna nazwa: Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, w skrócie „Konwencja Europejska” lub EKPC) – umowa międzynarodowa z zakresu ochrony praw człowieka zawarta przez państwa członkowskie Rady Europy. Konwencja została otwarta do podpisu 4 listopada 1950 r., a po uzyskaniu niezbędnych 10 ratyfikacji weszła w życie 3 września 1953 r. Stronami Konwencji jest wszystkie 47 państw członkowskich Rady Europy (jest to obecnie warunek członkostwa w tej organizacji).

Zgodnie z preambułą Konwencji rządy państw europejskich przyjmując Konwencję, chciały podjąć kroki w celu zbiorowego zagwarantowania niektórych praw zamieszczonych w Powszechnej deklaracji praw człowieka. Na podstawie Konwencji powołano do życia Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu. Skargi do Trybunału mogą składać zarówno osoby indywidualne, grupy osób i organizacje pozarządowe (tzw. skargi indywidualne), jak i państwa-strony Konwencji (tzw. skargi międzypaństwowe).

Prawa gwarantowane przez konwencję Katalog praw człowieka chronionych przez Europejską Konwencję Praw Człowieka znajdziemy w artykułach 2-13. Konwencja gwarantuje: prawo do życia, zakazuje stosowania tortur, niewolnictwa i pracy przymusowej, gwarantuje prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, zapewnia prawo do sprawiedliwego procesu oraz zakazuje wstecznego stosowania prawa karnego, potwierdza prawo poszanowania życia prywatnego i rodzinnego wraz z prawem do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, przewiduje wolność myśli, sumienia i wyznania, wolność wypowiedzi, jak również wolność zgromadzania się i stowarzyszania, wreszcie chroni prawo do skutecznego środka odwoławczego.

Katalog praw i wolności gwarantowanych przez EKPCz prawo do życia (art. 2) zakaz tortur (art. 3) zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej (art. 4) prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 5) prawo do rzetelnego procesu sądowego (art. 6) zakaz karania bez ustawy (art. 7) poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego (art. 8) wolność myśli, sumienia i wyznania (art. 9) wolność słowa (art. 10) wolność zrzeszania się i stowarzyszania (art. 11) prawo do zawarcia związku małżeńskiego (art. 12) prawo do skutecznego środka odwoławczego (art. 13) zakaz dyskryminacji przy korzystaniu z praw i wolności EKPC (art. 14)

Katalog praw i wolności gwarantowanych przez protokoły dodatkowe Protokół nr 1 (1952 r.): ochrona własności prywatnej prawo do nauki prawo do wolnych wyborów Protokół nr 4 (1963 r.): zakaz pozbawiania wolności za długi prawo swobodnego poruszania się zakaz wydalania własnych obywateli zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców Protokół nr 6 (1983 r.): zakaz kary śmierci w czasie pokoju

Katalog praw i wolności gwarantowanych przez protokoły dodatkowe Protokół nr 7 (1984 r.): gwarancje proceduralne przy wydalaniu cudzoziemców prawo do odwołania w sprawach karnych odszkodowanie za niesłuszne skazanie zakaz ponownego sądzenia lub karania równość małżonków w sferze cywilnoprawnej Protokół nr 12 (2000 r.): ogólny zakaz dyskryminacji Protokół nr 13 (2002 r.): całkowity zakaz kary śmierci (także w czasie wojny)

ZASIĘG OBOWIĄZYWANIA KONWENCJI Z praw i wolności konwencyjnych mogą korzystać wszystkie osoby pozostające pod jurysdykcją (władzą) państw-stron Konwencji. Są to przede wszystkim obywatele tych państw, ale również obcokrajowcy odwiedzający te państwa, a więc zarówno obywatele innych państw, jak i bezpaństwowcy – osoby nie posiadające żadnego obywatelstwa. Zastosowanie Konwencji nie jest ograniczone do terytorium określonego państwa, ale może rozciągać się poza nie. Tak więc z praw i wolności konwencyjnych można skorzystać na pokładzie samolotu, statku morskiego czy statku kosmicznego należącego do tego państwa-strony Konwencji.

EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA

Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) (ang Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) (ang. European Court of Human Rights, fr. Cour européenne des droits de l’homme) – europejski organ sądownictwa międzynarodowego powołany w 1959. Siedziba Trybunału znajduje się w Strasburgu, we Francji. W następstwie zmian wprowadzonych Protokołem 11, w 1998 Trybunał stał się jedynym i działającym w pełnym wymiarze czasu (ang. full-time) organem sądowym Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, zastępując w tym zakresie Europejską Komisję Praw Człowieka i Trybunał Praw Człowieka.

ETPCZ orzeka w sprawach praw człowieka zapisanych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i protokołach dodatkowych do niej, rozpatrując skargi obywateli 47 państw członkowskich Rady Europy, które ratyfikowały Konwencję. Trybunał nie jest jednak organem Rady Europy, tak jak są nimi Zgromadzenie Parlamentarne, Komitet Ministrów, czy Sekretarz Generalny. Jest on wyłącznie organem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Oznacza to, że został utworzony na mocy tej konwencji oraz, że to ta konwencja i dołączone do niej protokoły określają jego kompetencje i sposób funkcjonowania.

W 2010 weszły w życie rozwiązania zawarte w Protokole 14, których celem było zapewnienie efektywności działania Trybunału. Siedziba Trybunału w Strasburgu od 1995 mieści się w nowoczesnym budynku zaprojektowanym przez brytyjskiego architekta Richarda Rogersa.

STRUKTURA ORGANIZACYJNA Formalnie wyroki wydaje Trybunał. Nie oznacza to jednak, iż cały skład Trybunału zajmuje się każdą sprawą. Wręcz przeciwnie, rozpatrując skargę indywidualną Trybunał nigdy nie działa in pleno lecz zajmuje się nią w węższym składzie, jako 3-osobowy Komitet, 7-osobowa Izba lub 17-osobowa Wielka Izba. Do form organizacyjnych, w jakich działa Trybunał należą:

Zgromadzenie Plenarne Trybunału W jego skład wchodzą wszyscy sędziowie Trybunału obradujący łącznie. W składzie Zgromadzenia Plenarnego Trybunału Trybunał załatwia jedynie sprawy administracyjne (art. 26 EKPC). Nie jest to forma organizacyjna przewidziana do rozpatrywania skarg wniesionych do Trybunału.

Izba Trybunału W skład Izb Trybunału wchodzi 7 sędziów (tymczasowo skład może być ograniczony do 5 sędziów). Izba Trybunału jest składem podstawowym w jakim Trybunał merytorycznie rozpatruje skierowane do niego skargi.

Wielka Izba Trybunału W jej skład wchodzi jednorazowo 17 sędziów. W składzie Wielkiej Izby Trybunału Trybunał rozpatruje skargi przekazane przez izbę Trybunału (na podst. art. 30 EKPC) oraz rozpatruje „odwołania” od orzeczeń Izb (art. 43 EKPC).

Panel Wielkiej Izby Składa się on z 5 sędziów Trybunału.Do jego kompetencji należy podjęcie decyzji czy Wielka Izba Trybunału zajmie się rozpatrzeniem „odwołania” złożonego na podstawie art. 43 EKPC.

Komitet Trybunału W jego skład wchodzi 3 sędziów. Komitet Trybunału rozpatruje skargę merytorycznie zamiast Izby, jeśli tkwiące u podstaw sprawy zagadnienie dotyczące wykładni lub stosowania Konwencji lub jej Protokołów jest już przedmiotem ugruntowanego orzecznictwa Trybunału.

Sędzia zasiadający jednoosobowo Bada dopuszczalność skargi złożonej do Trybunału; sędzia ten nie może pochodzić z kraju, przeciwko któremu wniesiono skargę

SĘDZIOWIE EUROPEJSKIEGO TRYBUNAŁU PRAW CZŁOWIEKA W skład Trybunału wchodzą wybitni znawcy problematyki ochrony praw człowieka w Europie. Sędziowie Trybunału, od wielu lat zajmujący się tą tematyką, stanowią gwarancję odpowiednio wysokiego poziomu orzecznictwa. W Konwencji przyjęto zasadę, że sędziowie rekrutują się po jednym z każdego państwa-strony Konwencji. Aktualnie jest 47 takich państw, więc i liczba sędziów Trybunału wynosi 47. Przed wejściem w życie zapisów Protokołu 14 Sędziowie Trybunału wybierani byli przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy na sześcioletnią kadencję, z możliwością reelekcji. W chwili obecnej kadencja sędziego ETPCZ wynosi 9 lat (nie przewiduje się możliwości reelekcji).

W okresie sprawowania funkcji wymaga się od nich niepodejmowania jakichkolwiek działalności, która mogłaby narazić na szwank ich niezależność, bezstronność czy utrudnić wykonywanie obowiązków sędziowskich w pełnym wymiarze czasu. Przykładowo nie mogą oni doradzać ani reprezentować żadnej ze stron sporu przed Trybunałem - byłaby to działalność nie do pogodzenia z sędziowską bezstronnością. Co jest warte podkreślenia - w Trybunale sędziowie zasiadają we własnym imieniu. Mimo że kandydatów na sędziów proponują poszczególne państwa-strony Konwencji, sędziowie po wyborze nie reprezentują swojego państwa, nie mogą też przyjmować od niego instrukcji.

ROLE SĘDZIEGO TRYBUNAŁU Każdy sędzia - członek Trybunału może występować w trzech możliwych rolach: • jako zwykły członek Trybunału - wchodzi w skład form organizacyjnych Trybunału (plenum, Wielka Izba, izba, komitet) i wykonuje funkcje sędziowskie; • jako sędzia-sprawozdawca - przygotowuje konkretną sprawę do rozpatrzenia przez komitet, izbę lub Wielką Izbę; • jako tzw. sędzia narodowy - z urzędu wchodzi w skład izby lub Wielkiej Izby rozpatrującej skargę przeciwko państwu, z ramienia którego został wybrany

POLSCY SĘDZIOWIE ZASIADAJĄCY W EUROPEJSKIM TRYBUNALE PRAW CZŁOWIEKA Jerzy Makarczyk (1992–2002) Lech Garlicki (2002–2012) Krzysztof Wojtyczek (od 1 listopada 2012)

SKARGA DO EUROPEJSKIEGO TRYBUNAŁU PRAW CZŁOWIEKA

Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności jest jednym z międzynarodowych instrumentów, który ma skutecznie służyć ochronie praw i wolności obywateli przed nadużyciami ze strony władzy państwowej. Posługuje się ona dwoma środkami: 1. skargą państwa na podstawie art.33; 2. skargą indywidualną na podstawie art.34. W dalszej części prezentacji skupie się na bliższym omówieniu skargi indywidualnej.

Skargę indywidualną do Trybunału może wnieść każda osoba fizyczna lub prawna, znajdująca się pod jurysdykcją państwa – strony Konwencji. Oznacza to, że nie trzeba być obywatelem jednego z państw członkowskich Rady Europy. Skarga do Trybunału przysługuje natomiast tylko w takiej sytuacji, gdy Konwencja została naruszona przez jedno z państw, w których obowiązuje. Wskazane jest, aby przed podjęciem decyzji o wystąpieniu ze skargą zapoznać się dokładnie z treścią Konwencji i Protokołów dodatkowych, co pozwoli przynajmniej wstępnie ocenić, czy skarga ma jakieś szanse powodzenia.

DOPUSZCZALNOŚĆ SKARGI Dopuszczenie do merytorycznego rozstrzygnięcia skargi indywidualnej zależy od spełnienia wielu warunków: 1.Musi ona dotyczyć wyłącznie naruszenia praw gwarantowanych w Konwencji i jej Protokołach dodatkowych. 2. Przedmiotem skargi mogą być tylko działania i zaniechania władzy publicznej. Skarga może być więc złożona wyłącznie przeciwko państwu lub kilku państwom, które są stroną Konwencji – nie można kierować do Trybunału skarg przeciwko osobom fizycznym czy też organizacjom prywatnym. 3. W stosunku do Polski dopuszcza się jedynie skargi dotyczące czynów, decyzji i faktów, które nastąpiły po 30 kwietnia 1993 r. Skarga nie może więc obejmować zdarzeń wcześniejszych.

DOPUSZCZALNOŚĆ SKARGI 4. Ze skargą można wystąpić po wykorzystaniu wszystkich dostępnych w kraju środków odwoławczych, przewidzianych prawem dla sprawy, której skarga dotyczy. Wyjątkowo można nie wykorzystać dostępnych w kraju środków odwoławczych, jeżeli potrafi się udowodnić, że byłyby one nieskuteczne. Trybunał w Strasburgu przesądził, że w niektórych typach spraw konieczne jest również złożenie skargi konstytucyjnej przed złożeniem skargi do Trybunału w Strasburgu. Przed wystąpieniem ze skargą do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nie są natomiast wymagane starania o wznowienie postępowania. Wykorzystując krajowe środki odwoławcze, należy sformułować w nich zarzuty,dotyczące naruszenia praw zawartych w Konwencji, na które później składa się skargę do Trybunału.

DOPUSZCZALNOŚĆ SKARGI 5. Skargę należy wnieść nie później niż przed upływem sześciu miesięcy od dnia wydania ostatecznej decyzji przez sąd krajowy lub inny organ rozstrzygający dany rodzaj sprawy (nie będą uwzględniane daty wydania ewentualnych innych decyzji). 6. Ze skargą może wystąpić każdy, kto uważa że został osobiście i bezpośrednio dotknięty naruszeniem praw określonych w Konwencji i jej Protokołach. Skargi złożone w interesie osoby trzeciej nie są przyjmowane do rozpoznania. 7. Skarga nie może być wniesiona w sposób anonimowy. 8. Skarga nie może być identyczna co do meritum ze sprawą rozpatrzoną już wcześniej przez Trybunał.

DOPUSZCZALNOŚĆ SKARGI 9. Nie można skorzystać ze skargi indywidualnej, jeżeli sprawa została już przedłożona innej międzynarodowej procedurze kontrolnej (np. Komitetowi Praw Człowieka ONZ) i nie zawiera nowych, istotnych informacji. 10. Skarga nie może być w sposób oczywisty nieuzasadniona lub stanowić nadużycie prawa do skargi. 11. Wejście w życie Protokołu nr 14 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, wprowadziło dodatkową przesłankę dopuszczalności skargi. Jest nią doznanie przez skarżącego „znaczącego uszczerbku, chyba że poszanowanie praw człowieka w rozumieniu Konwencji i jej Protokołów wymaga rozpatrzenia przedmiotu skargi oraz pod warunkiem, że żadna sprawa, która nie została należycie rozpatrzona przez sąd krajowy, nie może być odrzucona na tej podstawie”(art. 12 w/w Protokołu).

ADRESOWANIE SKARGI Skargę należy kierować bezpośrednio do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, na adres jego kancelarii w Strasburgu: The Registrar European Court of Human Rights COUNCIL OF EUROPE F- 67075 STRASBOURG CEDEX France/Francja

JĘZYK SKARGI Do czasu podjęcia decyzji o dopuszczalności skargi, wnoszący skargę może posługiwać się swoim własnym językiem lub językiem innego państwa - strony Konwencji, które uznało kompetencje organów Konwencji do rozpatrywania skarg indywidualnych. W związku z powyższym skarga wniesiona przeciwko państwu polskiemu może być zredagowana w języku polskim. Jednak w dalszym toku postępowania korespondencja będzie przekazywana skarżącemu w którymś z dwóch oficjalnych języków Trybunału tj. angielskim lub francuskim.

REPREZENTACJA Skarga musi być złożona na piśmie i opatrzona podpisem skarżącego lub jego pełnomocnika. Dopuszczalne jest również złożenie skargi przy użyciu faksu bądź poczty elektronicznej (e-mail), wówczas dodatkowo należy wysłać na wyżej podany adres pisemne potwierdzenie złożenia skargi. Złożenie skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nie jest obciążone przymusem adwokacko-radcowskim. Oznacza to, iż skargę może złożyć we własnym imieniu skarżący. W interesie skarżącego leży, aby skarga została napisana przez prawnika, którego pomoc jest z reguły niezbędna w kolejnych etapach postępowania.

KOSZTY Trybunał nie zasądza zwrotu kosztów sporządzenia wstępnej skargi przez prawnika. Na późniejszym etapie postępowania, po zakomunikowaniu skargi rządowi z prośbą o przedstawienie pisemnego stanowiska, skarżący może ubiegać się o bezpłatną pomoc prawną, jeżeli nie posiada wystarczających środków na pokrycie kosztów reprezentacji prawnej oraz jeżeli jest to konieczne dla zapewnienia prawidłowego toku postępowania w sprawie. Decyzja o przyznaniu pomocy prawnej może zostać uchylona w przypadku, gdy ustaną okoliczności, które uzasadniały jej przyznanie.

WYMOGI FORMALNE Skarga złożona do Trybunału powinna zawierać: 1. dane personalne skarżącego oraz nazwę państwa przeciwko któremu jest skierowana; 2. dane adwokata lub innej osoby reprezentującej skarżącego (jeżeli został ustanowiony) oraz formularz pełnomocnictwa; 3. przedmiot skargi (zwięzłe i jasne przedstawienie stanu faktycznego, pamiętając przy tym o opisywaniu wydarzeń w takiej kolejności, w jakiej one nastąpiły z podaniem dokładnych dat); 4. wskazanie prawa lub praw zawartych w Konwencji lub Protokołach dodatkowych, których naruszenie zarzuca wnoszący skargę oraz przedstawienie argumentów na poparcie tych zarzutów;

WYMOGI FORMALNE 5. informację o spełnieniu warunków dopuszczalności skargi (a zwłaszcza wykorzystania krajowych środków prawnych oraz zachowania terminu sześciu miesięcy od podjęcia ostatecznej decyzji w sprawie); 6. oświadczenie dotyczące tego, czego domaga się skarżący (należy krótko przedstawić co wnoszący skargę zamierza osiągnąć, wskazać ewentualne zadośćuczynienie, którego chce zażądać); 7. informację, czy zarzuty sformułowane w skardze były kiedykolwiek przedłożone innym organom międzynarodowym w celu dochodzenia lub rozstrzygnięcia;

WYMOGI FORMALNE 8. listę oficjalnych decyzji, które zapadły w sprawie (z podaniem sądów lub innych organów rozstrzygających sprawę, rodzajem oraz datą każdego orzeczenia), a także krótką informację o treści każdej z nich; 9. wskazanie jednego z dwóch oficjalnych języków Rady Europy – angielskiego lub francuskiego – w którym skarżący chciałby otrzymać decyzję lub orzeczenie.

Do skargi należy dołączyć kopie wszystkich decyzji i wyroków, które zapadły w sprawie oraz innych dokumentów, które mogą być przydatne w charakterze dowodów. Trybunał nie będzie zwracał tych dokumentów, tak więc w interesie skarżącego jest przedłożenie kopii zamiast oryginałów. Trybunał udzieli skarżącemu odpowiedzi na wniesioną skargę, przy czym może zwrócić się o dodatkowe informacje, dokumenty lub wyjaśnienia związane ze skargą. Skarżący zostanie powiadomiony przez Trybunał w razie stwierdzenia oczywistych przeszkód, nie pozwalających na przyjęcie skargi do rozpoznania.

Sprawa jest rozpoznana przez Trybunał bez pobierania opłat sądowych Sprawa jest rozpoznana przez Trybunał bez pobierania opłat sądowych. Nie jest wskazane osobiste stawiennictwo skarżącego w Trybunale, ponieważ postępowanie we wstępnej fazie ma charakter pisemny. Kancelaria Trybunału na bieżąco informuje skarżącego o przebiegu postępowania w sprawie.