Kamil Sypytkowski

Początki powstania Konstytucji 3. Maja Konstytucja 3 Maja została ustanowiona ustawą rządową przyjętą tego dnia przez sejm. Została zaprojektowana w celu zlikwidowania obecnych od dawna wad systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów i jej złotej wolności. Konstytucja wprowadziła polityczne zrównanie mieszczan i szlachty oraz stawiała chłopów pod ochroną państwa, w ten sposób łagodząc najgorsze nadużycia pańszczyzny. Konstytucja zniosła zgubne instytucje, takie jak liberum veto, które przed przyjęciem Konstytucji pozostawiało sejm na łasce każdego posła, który, jeśli zechciał – z własnej inicjatywy, lub przekupiony przez zagraniczne siły, albo magnatów – mógł unieważnić wszystkie podjęte przez sejm uchwały. Konstytucja 3 maja miała wyprzeć istniejącą anarchię, popieraną przez część krajowych magnatów, na rzecz monarchii konstytucyjnej. W tym samym czasie przetłumaczono Konstytucję na język litewski.

Sejm Czteroletni Sejm Wielki, zwany też Czteroletnim obradował w latach 1788-1792. Był zwołany w celu podjęcia decyzji o rozbudowie armii Rzeczypospolitej. Obradował w Zamku Królewskim a decyzje podejmował większością głosów – co było bardzo ważne podczas reformowania państwa. Decydującym okresem dla obrad była wiosna 1791 roku, gdy zdecydowano się przyjąć nowe ustawy, które zmieniły charakter państwa. sejm zwołany 6 października 1788 za zgodą cesarzowej Rosji Katarzyny II w Warszawie, obradujący do 29 maja 1792 pod węzłem konfederacji pod laską marszałka konfederacji koronnej Stanisława Małachowskiego i marszałka konfederacji Wielkiego Księstwa Litewskiego Kazimierza Nestora Sapiehy mający na celu, w zamyśle organizatorów, przywrócenie pełnej suwerenności i przyspieszenie rozwoju gospodarczego Rzeczypospolitej. Od grudnia 1790 obradował w podwojonym składzie. Wliczając króla i senatorów na Sejmie Czteroletnim obradowały łącznie 483 osób.

Sejm, czyli władza wykonawcza Sejm czyli Stany zgromadzone na dwie Izby dzielić się będą : na Izbę Poselska i na Izbę Senatorska pod prezydencja Króla. Izba Poselska, jako wyobrażenie i skład wszechwładztwa narodowego, będzie świątynia prawodawstwa. Przeto w Izbie Poselskiej najpierwej decydowane będą wszystkie projekty. Co do praw ogólnych, to jest: konstytucyjnych, cywilnych, kryminalnych i do ustanowienia wieczystych podatków, w których to materiałach propozycje od tronu województwom, ziemiom i powiatom do roztrząsania podana, a przez instrukcje do Izby przychodzące najpierwsze do decyzji wzięte być maja. Co do uchwal sejmowych, to jest poborów doczesnych, stopnia monety, zaciągania długu publicznego, nobilitacji i innych nagród przypadkowych, rozkładu wydatków publicznych ordynaryjnych i ekstraordynaryjnych, wojny, pokoju, ostatecznej ratyfikacji traktatów związkowych i handlowych, wszelkich dyplomatycznych aktów i umów, do prawa narodów ściągających się, kwitowania magistratur wykonawczych i tym podobnych zdarzeń, głównym narodowym potrzebom odpowiadających, w których to materiałach propozycje od tronu, prosto do Izby Poselskiej przychodzić mające, pierwszeństwo w prowadzeniu mieć będą. Sejm zawsze gotowym będzie. Prawodawczy i ordynaryjny rozpoczynać się ma co dwa lata, trwać zaś będzie podług opisu prawa o sejmach. Gotowy, w potrzebach nagłych zwołany, stanowić ma o tej tylko materii, do której z wolna będzie lub o potrzebie po czasie zwołania przypadłej. Prawo żadne na tym ordynaryjnym sejmie, na którym ustanowione było, znoszone być nie może. Komplet Sejmu składać się będzie z liczby osób, niższym prawem opisanej, tak w Izbie poselskiej, jako i w Izbie Senatorskiej.

Konfederacja targowicka Konfederacja generalna koronna zawiązana wiosną 1792 roku w Targowicy przez przywódców magnackiego obozu republikanów w celu przywrócenia starego ustroju Rzeczypospolitej, pod hasłami obrony zagrożonej wolności przeciwko reformom konstytucji 3 maja, wprowadzającym monarchię konstytucyjną. Jej zawiązanie posłużyło Rosji jako pretekst do interwencji zbrojnej w Rzeczypospolitej. Po uchwaleniu przez Sejm Czteroletni 3 maja 1791 pierwszej konstytucji ustrojowej, część wpływowej magnaterii nie zamierzała poddać się prawom ustanowionym przez tę konstytucję i 14 maja 1792 zawiązała w niewielkim miasteczku Targowicy na kresach konfederację w celu jej obalenia. W rzeczywistości spisek został zawiązany 27 kwietnia 1792 w Petersburgu, pod patronatem cesarzowej Katarzyny II, która od 1768 r. występowała jako gwarantka ustroju Rzeczypospolitej. Sam tekst aktu konfederacji zredagował generał rosyjski Wasilij Stefanowicza Popow, szef kancelarii księcia Grigorija Potiomkina.

Twórcy Konstytucji 3 maja Stanisław August Poniatowski Ignacy Potocki Hugo Kołłątaj J. Ursyn Niemcewicz Stanisław Staszic

Stanisław August Poniatowski Stanisław August Poniatowski zasiadł na polskim tronie w 1764. Był on człowiekiem wykształconym, posługiwał się językiem francuskim, niemieckim i angielskim. Dzięki odbytym w młodości podróżą zapoznał się ze sztuką holenderską, a także z literaturą i filozofią francuską. W wieku 18 lat po raz pierwszy został posłem na Sejm. W objęciu władzy pomogła mu caryca Katarzyna II. Młody król liczył na jej poparcie przy realizacji reform: scentralizowaniu władzy w państwie, uzdrowieniu skarbu, zwiększeniu liczebności armii. Zatem miał na celu dobro kraju. Nie zdawał sobie sprawy, że władczyni Rosji ma inne plany względem Polski i wcale nie pragnie jej umocnienia. Król rozpoczął modernizację kraju (wprowadzenie komisji skarbowej i wojskowej,, nieznaczne ograniczenie liberum veto). Po pierwszym rozbiorze Polski (1772 r.) Poniatowski starał się kontynuować reformy. Podczas sejmu rozbiorowego utworzono pierwsze w Europie ministerstwo oświaty publicznej i świeckiej - Komisję Edukacji Narodowej. W okresie Sejmu Czteroletniego (1788 - 1792) odżyła nadzieja na naprawę Rzeczypospolitej. Stanisław August Poniatowski brał czynny udział w opracowywaniu Konstytucji 3 Maja (1791 r.). Gdy do Polski wkroczyły interwencyjne siły rosyjskie, król nie wierzył zupełnie w możliwość pokonania wroga. Pragnął jak najszybszego zakończenia wojny, nawet za cenę ustępstw. Ostatecznie w lipcu 1792 r. przystąpił do konfederacji targowickiej. Za wszelką cenę starał się nie dopuścić do drugiego rozbioru Polski, który nastąpił w 1793 r. Abdykował na rozkaz Katarzyny II w 1795 r. W polityce zagranicznej uchodził za figuranta, marionetkę w rękach Rosji. Krytykowano go za uległość wobec carycy. W polityce wewnętrznej nie potrafił sobie poradzić z trudnościami i z przeciwnikami politycznymi. Jednak przy ocenie jego polityki należy pamiętać, że sytuacja w kraju była także skutkiem działań poprzedników Stanisława Augusta na tronie polskim. Kulminacja wieloletniego kryzysu państwowości polskiej przypadła akurat na jego panowanie. Należy jednak podkreślić zasługi Stanisława Augusta Poniatowskiego dla oświaty, nauki i sztuki oraz jego udział w reformach.

Ignacy Potocki Na Sejmie Rozbiorowym 1773-1775 został członkiem Komisji Edukacji Narodowej i Komisji Emfiteutycznej Litewskiej. Na zlecenie KEN w roku 1774 opracował projekt reform szkolnictwa średniego, którego wynikiem był Przepis na szkoły wojewódzkie oparty na filozofii Franciszka Bacona. Był też inicjatorem i przewodniczącym Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych 1775 - 1792. Założył wraz z bratem Stanisławem Kostką miejscowość Olesin oraz wraz z Grzegorzem Piramowiczem szkołę elementarną w Kurowie. W 1774 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława. Był członkiem, wyłonionej w 1789 przez Sejm Czteroletni Deputacji do Formy Rządu, do której zadań należało opracowanie projektu zmiany ustroju Rzeczypospolitej. 17 grudnia 1789 do sejmu wniesiono jego tekst, zaaprobowany przez deputację Zasady do formy rządów. Ignacy Potocki miał (wraz z Kołłątajem) duży udział w tworzeniu Konstytucji 3 Maja. Propagował supremację sejmu nad władzą wykonawczą. Sprzeciwił się ustanowieniu w konstytucji Komisji Sprawiedliwości, czego chciał król Stanisław August Poniatowski (główny autor tekstu konstytucji), ponieważ uważał, iż ministerstwo sprawiedliwości narusza rozdział władzy wykonawczej i sądowniczej. Zwolennik sojuszu z Prusami, przyczynił się do zawarcia nieskutecznego dla Polski układu w 1790. W 1791 był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. W czerwcu 1792 pojechał do Berlina, próbując rokować z Fryderykiem Wilhelmem II. W czasie wojny polsko-rosyjskiej, na zebraniu 23 lipca 1792 był przeciwny decyzji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego o jego przystąpieniu do konfederacji targowickiej i zalecał kontynuowanie oporu. W 1792, po zwycięstwie Targowicy, na emigracji w Dreźnie, skąd uczestniczył w przygotowaniach do powstania. W czasie insurekcji kościuszkowskiej 1794 był jednym z jej głównych przywódców, reprezentował skrzydło umiarkowane. Wszedł w skład Rady Najwyższej Narodowej, zostając szefem Wydziału Interesów Zagranicznych. W tej roli bezskutecznie zabiegał o poparcie dla insurekcji za granicą. Odważnie zgłosił się do negocjacji z Rosjanami po rzezi Pragi przez wojska Suworowa, któremu ofiarował koronę polską dla w. ks. Konstantego. Po upadku powstania w niewoli rosyjskiej w Petersburgu, zwolniony przez cara Pawła I w 1796. Osiadł w Klementowicach i zajął się studiami historycznymi oraz pracą literacką. Członek Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Za Księstwa Warszawskiego, po wyzwoleniu Galicji w 1809 przez wojska ks. Poniatowskiego, wrócił do działalności politycznej. Zmarł wkrótce potem w Wiedniu będąc tam z misją dyplomatyczną do Napoleona, w sprawie włączenia Galicji do Księstwa w rezultacie wyniku wojny austriacko-polskiej. Pochowany w Wilanowie. Jest współautorem dzieła: O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja (1791), Rozprawy o wpływie reformacji na politykę i oświatę w Polsce , kilku broszur politycznych i prób poetyckich.

Hugo Kołłątaj Do Warszawy przeniósł się w 1779 roku i zgromadził tam prężny zespół publicystów zwany kuźnicą kołłątajowską, w którym działali m.in. Franciszek Ksawery Dmochowski i Franciszek Salezy Jezierski. Krytykowali oni przestarzałą strukturę polityczną i społeczną Rzeczypospolitej. W 1786 został odznaczony Orderem Świętego Stanisława, a w 1791 został kawalerem Orderu Orła Białego. Uczestniczył w tworzeniu Konstytucji 3. Maja. W czasie Sejmu Czteroletniego należał do najaktywniejszych działaczy stronnictwa patriotycznego. W rozprawie politycznej Do Stanisława Małachowskiego [...] Anonima listów kilka sformułował plan reformy państwowej mający swój wyraz w Konstytucji 3.Maja, po której uchwaleniu Kołłątaj został mianowany podkanclerzym koronnym (1791) i założył Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej. W czasie wojny polsko-rosyjskiej na zebraniu 23 lipca 1792 roku nakłaniał króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do jak najszybszego przystąpienia do konfederacji targowickiej, do której sam się przyłączył. Wystraszony postawą tłumów, które protestowały przeciwko akcesowi do konfederacji, uciekł w nocy z 24 na 25 lipca ze stolicy.

Julian Ursyn Niemcewicz Pochodził ze średniozamożnej rodziny szlacheckiej (później jednego z najbogatszych rodów Polesia). Ukończył warszawski Korpus Kadetów. Był adiutantem Adama Kazimierza Czartoryskiego. Zwiedził Francję, Anglię i Włochy. Poseł inflancki Sejmu Wielkiego, aktywny członek Stronnictwa Patriotycznego, współautor (z Hugonem Kołłątajem) projektu Konstytucji 3. Maja . W 1791 był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Po zwycięstwie Targowicy przebywał na emigracji w Niemczech. Sekretarz Tadeusza Kościuszki podczas insurekcji kościuszkowskiej. Został wzięty do niewoli po bitwie pod Maciejowicami i osadzony w Twierdzy Pietro pawłowskiej w Petersburgu. W 1796 uwolniony przez cara Pawła I, razem z Kościuszką udał się do USA, gdzie zamieszkał poślubiwszy 2 lipca 1800 w Essen Amerykankę, Susan Livingston Kean. W latach 1802-1804 odwiedził Polskę, w 1807 wrócił do kraju. W 1809 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława.