SYTUACJONIZM: zachowanie jest pod OSOBOWOŚĆ A SPÓJNOŚĆ ZACHOWANIA SYTUACJONIZM: zachowanie jest pod kontrolą sytuacji tradycja behavioryzmu:   rola izolowanych bodźców i ich konfiguracji w wyzwalaniu zachowania i ubiegłych doświadczeń tradycja psychologii społecznej: rola złożonych konfiguracji czynników sytuacyjnych (sytuacji społecznych) i rozumienia zdarzeń (nadawania znaczeń, konstruowania poznawczego sytuacji).

DYSPOZYCJONIZM: zachowanie wyznaczane jest przez osobowość człowieka   Człowiek ma względnie stałe i ogólne właściwości charakterologiczne (dyspozycje osobowościowe), które przejawiają się w szerokim spectrum sytuacji. Dlatego też, można przewidywać zachowanie jednostki na podstawie wiedzy o tym, (a) jak się zachowywała w przeszłości, (b) jakie jest natężenie jej cech ustalone na podstawie pomiarów osobowości (np. wyników kwestionariuszy, metod projekcyjnych).

Główne pytanie: Czy ludzkie zachowanie cechuje się wystarczającym stopniem spójności, by można było mówić o istnieniu cech osobowości?  Czy dyspozycje osobowościowe, czy też czynniki sytuacyjne wyjaśniają znaczną część wariancji w zachowaniu?    Na podstawie czego jesteśmy w stanie przewidzieć zachowanie: wiedzy o SYTUACJI i uruchamianych przez nią procesach? (np. o poziomie stymulacji; stopniu trudności zadań; oczekiwaniach społecznych - presji grupowej; o aktualnie zmieniającej się z sytuacji na sytuację dominującej motywacji i stanie emocjonalnym) wiedzy o OSOBIE? (jej uzdolnieniach, cechach charakteru, przekonaniach, obrazie własnej osoby)

SPÓJNOŚĆ ZACHOWANIA (CONSISTENCY): Stabilność zachowania, spójność w czasie (stability, consistency over time); Międzysytuacyjna spójność zachowania (cross-situational consistency);   Zgodność zachowania z postawą [normą, wartością]; (attitude-behavior consistency) Spójność poznawcza (cognitive consistency).  KRYTYKA ZAŁOŻENIA O SPÓJNOŚCI ZACHOWANIA: Stanowisko Waltera Mischela („Personality and Assessment”, 1968)

ANALIZY WYNIKÓW BADAŃ  1. W. Mischel: średnia korelacja r Pearsona między różnymi behavioralnymi wskaźnikami cechy osobowości (takiej jak uczciwość, impulsywność, zależność emocjonalna) - w zakresie między 0,10 a 0,20.   2. W. Mischel: Korelacje między kwestionariuszami miarami cechy osobowości a zachowaniem (wskaźnikiem tej cechy) rzadko przekraczają wielkość 0,20, a prawie nigdy 0,30. 3. A. W. Wicker: Średnia korelacja miedzy postawą a zachowaniem wynosi ok. 0,30.

WNIOSKI Z ANALIZ I BADAŃ WŁASNYCH MISCHELA I WICKERA   1. Specyficzność reagowania. 2. Ograniczona przewidywalność zachowania z pomiaru cech osobowości i postaw. 3. Pewne centralne właściwości osobowości (np. zdolność do odraczania gratyfikacji - wskaźnik siły ego) - bardzo zależne od zmiennych sytuacyjnych (np. widoczności nagród).

PRÓBY ROZWIĄZANIA PROBLEMU NIEZADOWALAJĄCEJ SPÓJNOŚCI ZACHOWAŃ - Spójność zachowania a nomotetyczne vs. idiograficzne podejście do osobowości: podejście Bema i Allena (spójność dla pewnych cech, w pewnych sytuacjach).   -   Personalna spójność zachowania jako meta-cecha osobowości: Pragmatycy i pryncypialiści M. Snydera. -    Czynnik metodologiczny: Predykcja pojedyńczego zachowania czy też wzorca zachowań (miary zagregowane) – S. Epstein.

ŚRODOWISKO LUB CECHA A ZACHOWANIE ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- DOMINUJĄCY WKŁAD W WARIANCJĘ ZACHOWAŃ ----------------------------------------------- OKOLICZNOŚCI ŚRODOWISKA CECHY obserwacja zachowania jednorazowa wielokrotna   Czas trwania obserwacji krótki długi zachowania Stopień różnorodności zachowań pojedyńcze wielość i szeroki   akty zachowania zakres zachowań Możliwość wyrażania zachowań ograniczona swobodna Możliwość wyboru sytuacji brak nieograniczona Możliwość kreowania sytuacji nie istnieje istnieje Rodzaj sytuacji eksperyment sytuacja naturalna

OSOBOWOŚĆ Z PERSPEKTYWY TEORII CECH   CECHA OSOBOWOŚCI TO: (J. P. GUILFORD): Każdy dający się wyróżnić, względnie trwały aspekt [jednostki], ze względu na który jedna osoba różni się od innych osób. (H. J. EYSENCK): Współzmieniający się zespół aktów behavioralnych; ujawnia się jako zasada organizująca, wydedukowana z obserwowanej ogólności zachowania. (R. B. CATTEL): Jednorodna (unitary) konfiguracja zachowań taka, że jeżeli jeden z jej składników jest obecny u osoby, możemy przewidzieć, że i inne składniki będą u niej w pewnym stopniu obecne.

CZY DYSPOZYCJA OSOBOWOŚCIOWA (CECHA OSOBOWOŚCI) JEST PRZYCZYNĄ ZACHOWANIA?    Może być samodzielną przyczyną zachowania (np. w koncepcji Gordona Allporta, por. zwłaszcza ideę rysów dynamicznych)    Jest moderatorem: Sama nie "inicjuje" zachowania, ale decyduje o tym, w jaki sposób sytuacja wpływa na zachowanie (np. Hans J. Eysenck, Raymond B. Cattel) Nie jest przyczyną zachowania. Jest jedynie skrótowym opisem powtarzalnych i ogólnych form zachowania (Bohdan Zawadzki).

TEORIA CECH GORDONA W. ALLPORTA   "OSOBOWOŚĆ to dynamiczna organizacja cech (systemów psychofizjologicznych) jednostki, które wyznaczają swoiste dla niej formy przystosowania się do środowiska".  cecha (rys) osobowości - tendencja determinująca, a więc coś co: a. leży poza specyficznymi aktami zachowania, b. tkwi w jednostce, c. sprawia, że jednostka zachowuje się w taki a nie inny sposób.   Rysy są czymś, czego bezpośrednio nie obserwujemy. Jedynie inferujemy (wnioskujemy) je z zachowania, by wyjaśnić jego stabilność i międzysytuacyjną spójność.

Rysy - w stanie aktywnym bądź a stanie latentnym. Aktywacja jednego z nich "wprawia w ruch" wszystkie przyległe systemy psychofizjologiczne (rysy związane znaczeniowo).    Rysy wspólne - leżą u podstaw (zespołów) zachowań występujących, w różnym natężeniu, u większości ludzi; Rysy indywidualne - swoiste właściwości psychologiczne danej jednostki. Rysy dynamiczne - inicjowanie zachowania (zainteresowania, potrzeby, ambicje, uczucia); Rysy niedynamiczne - wyznaczanie formy zachowania (np. cechy sprawnościowe: zdolności; cechy stylistyczne).    Rysy podstawowe (centralne) i drugorzędne (postawy).

CZYNNIKOWA TEORIA OSOBOWOŚCI R.B. CATTELA   CEL TEORII OSOBOWOŚCI: Umożliwienie niearbitralnego poznania osobowości ujawniającego wymiary osobowości istniejące obiektywnie, w "naturze", a nie wymiary "nakładane" na rzeczywistość przez poznający umysł (jak np. dzieje się to w klasycznej psychoanalizie, która przyjmuje a priori istnienie trzech podstawowych struktur osobowości: id, ego i superego; podstawa – określona filozofia człowieka).    POSTULATY POD ADRESEM POMIARU OSOBOWOŚCI: Powinien być: Znaczący, ekonomiczny, predyktywny, obiektywny

Analiza czynnikowa Metoda matematyczna, umożliwiająca zredukowanie większej ilości zmiennych powierzchniowych (obserwowalnych, mierzonych) do niewielkiej ilości zmiennych bardziej podstawowych (źródłowych, latentnych).

ETAPY:  1. Pomiar grupy zmiennych u tych samych osób (np. natężenia różnych cech temperamentalnych przy pomocy skal obserwacyjnych; poziomu wykonania różnych zadań z testów inteligencji u uczniów szkół średnich)   2. Utworzenie macierzy interkorelacji miedzy zmiennymi obserwowalnymi (mierzalnymi) 3. Właściwa analiza czynnikowa: analiza głównych składowych, czyli „wydobycie” niewielkiej ilości nowych zmiennych (czynników) tłumaczących (statystycznie) związki między zmiennymi obserwowalnymi;

dla temperamentu: np. lękliwość; poszukiwanie wrażeń. Jeżeli analiza ujawnia więcej niż jeden czynnik – zwykle rotacja osi (czynniki jako osi układu współrzędnych, rotowane do momentu, w którym tłumaczą maksymalną część wariancji w zmiennych obserwowalnych).   4. Określenie ładunków czynnikowych (korelacji zmienne obserwowalne-czynniki) 5. Psychologiczna interpretacja czynników (nadanie im znaczenia, rozpoznanie natury czynników jako zmiennych psychologicznych). dla zadań umysłowych: np. pojemność pamięci roboczej; myślenie indukcyjne; płynność słowna, itd. przykład: interkorelacje między 6-ma zmiennymi (poziomem wykonania sześciu zadań umysłowych) – mogą wynikać z tego, że wszystkie te zadania angażują w znacznym stopniu pamięć roboczą). dla temperamentu: np. lękliwość; poszukiwanie wrażeń.

Strategia badawcza R.B. Cattela.  Wyniki analizy zależą od wyjściowej puli zmiennych (Pojęcie Sfery Osobowości). Język jako kulturowy "magazyn" wiedzy o osobowości. Procedura badawcza.  12 głównych czynników osobowości: A. Wylewny - Powściągliwy B. Bardziej inteligentny – mniej inteligentny C. Zrównoważony - emocjonalny E. Dominujący - Uległy F. Beztroski - Poważny G. Sumienny - Niesumienny H. Śmiały - Płochliwy I. Delikatny - Twardy L. Podejrzliwy - Ufny M. Fantazyjny - Praktyczny N. Wnikliwy - Naiwny O. Bojaźliwy – Pewny siebie

ILE JEST PODSTAWOWYCH CZYNNIKÓW OSOBOWOŚCI? 4 czynniki Q: Q1. Radykalizm - Konserwatyzm Q2. Niezależność (samowystarczalność) Q3. Samokontrola i siła charakteru Q4. Napięcie nerwowe.   ILE JEST PODSTAWOWYCH CZYNNIKÓW OSOBOWOŚCI? Teoria H. J. Eysencka: ekstrawersja-introwersja, neurotyzm, psychotyzm. Jak wyjaśnić różnice miedzy teorią Cattela (16 czynników) i Eysencka (3 czynniki) ? Odpowiedź: Czynniki I-go i II-go stopnia. [Analiza M. Nowakowskiej dla 16-wymiarowego kwestionariusza Cattela ujawniła 2 czynniki II-go stopnia: ekstrawersja-introwersja i niepokój-integracja, odpowiadające pierwszym dwóm czynnikom z teorii Eysencka. Wniosek: czynniki eysenckowskie – bardziej podstawowe (niż cattelowskie); ortogonalne, o podstawach biologicznych (cechy temperamentalne).]

Próba unifikacji czynnikowej teorii osobowości:   Teoria "Wielkiej Piątki" (Big Five) – (Paul T. Costa, Oliver P. John, Robert Macrae) I. Ekstrawersja (Extraversion, Energy, Enthusiasm) towarzyskość, serdeczność, asertywność, aktywność, poszukiwanie doznań, pozytywna emocjonalność II. Ugodowość (Agreeablness, Altruism, Affection) zaufanie, prostolinijność, altruizm, ustępliwość, skromność, skłonność do rozczulania się

Otwartość na doświadczenie (Openess, Originality, Open-Mindedness). III. Sumienność (Conscientiousness, Control, Constraint) kompetencje, skłonność do porządku, obowiązkowość, dążenie do osiągnięć, samodyscyplina, rozwaga IV. Neurotyczność, negatywna emocjonalność (Neuroticism, Negative Affectivity, Nervousness) lęk, agresywna wrogość, depresja, impulsywność, nadwrażliwość, nieśmiałość Otwartość na doświadczenie (Openess, Originality, Open-Mindedness). wyobraźnia, estetyka, uczucia, działanie, idee, wartości TEORIA CZYNNIKOWA A KLASYCZNA TEORIA CECH: PODOBIEŃSTWA i RÓŻNICE.

OGRANICZENIA TEORII CECH 1. Niejasny status pojęcia cechy  Pierwotne pojęcie cechy: cecha wyraża się w spójnych wzorcach obserwowalnego zachowania (np. uczynność, agresywność, gadatliwość) Rozszerzone pojęcie cechy (częste w teoriach czynnikowych):  Cecha dotyczy nie tylko zachowań, ale także innych - nie podlegających obserwacji - stanów i właściwości wewnętrznych człowieka (jego uczuć, potrzeb, motywów, postaw, właściwości umysłu itp.). Koszty: zatarcie granic między cechą a potrzebą (krytyka H. Murraya); Trudności w jasnej operacjonalizacji konstruktu (vide „siła ego”)

2. Czy koncepcja osobowości jako zespołu cech (np 2. Czy koncepcja osobowości jako zespołu cech (np. teoria Wielkiej Piątki) uwzględnia wszystkie istotne składniki osobowości? [np.: gdzie mieści się obraz samego siebie, cele i dążenia osobiste, zainteresowania, autonarracje, nieświadome dynamizmy?]   3. Jak teoria cech radzi sobie z ujęciem osobowości jako całościowej, wewnętrznie zintegrowanej organizacji psychologicznej? [integracja na poziomie cech vs. integracja na poziomie osoby]

5. Jak osobowość rozwija się i zmienia? 4. Jakie są przyczyny (nie)spójności zachowania? Jak np. wyjaśnić, dlaczego ludzie w zakresie pewnych zachowań wykazują znaczny stopień stałości i międzysytuacyjnej spójności, a w zakresie innych zachowań - nie?   [Rola ukrytych (wewnętrznych) mechanizmów motywacyjnych i poznawczych, np. dążenie do pozytywnej autoprezentacji; autokoncentracji; obserwacyjnej samokontroli – self- monitoring] 5. Jak osobowość rozwija się i zmienia? Ograniczoność perspektywy teorii cech: skupia się na tym, co stabilne w osobowości, zakładając możliwość jedynie powolnych zmian „krok po kroczku”.

Jednakże zarówno obserwacja potoczne, jak i dane kliniczne dowodzą, że osobowość może się gwałtownie zmienić, chociaż po jakimś czasie „poprzednia” osobowość może powrócić. Przykład: depresja reaktywna . Zmiana na wymiarach typowego nastroju, przekonań dotyczących własnych zdolności, pewności siebie w kontaktach społecznych, optymizmu życiowego, umiejętności planowania działań i ich wdrażania, potrzeby osiągnięć, stosunku do własnej przeszłości, treści pamięci autobiograficznej itp

Teoria cech: Skupia się na trwałych właściwościach dyspozycyjnych, wyznaczających gotowość do zmiany i wielkość tej zmiany, a nie na naturze samej zmiany i jej mechanizmach. [PRZYKŁAD: czynniki ryzyka w depresji reaktywnej - niska samoocena, niestabilna samoocena, pesymistyczny styl atrybucyjny]   REMEDIUM(?): PSYCHODYNAMICZNE, HUMANISTYCZNE I POZNAWCZE PODEJŚCIA DO OSOBOWOŚCI. W odróżnieniu od teorii cech, podejścia te przyjmują perspektywę empatyzującego obserwatora