Co warto badać i analizować?

Strategie stosowane przez uczniów W badaniach nad klasą szkolną, prowadzonych w ostatnich dwudziestu latach w różnych krajach, pojawiło się nowe pojęcie: strategie uczniów. Badacze, którzy posługują się nim, uwa­żają, że wśród uczniów często kształtują się pewne, w miarę trwałe, sposoby dawania sobie rady ze szkołą i jej wymaganiami. Sposoby te nazwano strategiami. Uważa się, że wiek uczniów odgrywa ważną rolę w doborze strategii. Podczas zapoznawania się z opisami strategii spróbujmy przypominać sobie sytuacje, zdarzenia, fakty z naszej edukacyjnej historii lub z naszej pracy, które odpowiadają przedstawionym opisom. Oto zestaw kilku przykładowych strategii, (terminologia używana przez badaczy brytyjskich).

Strategie stosowane przez uczniów Podporządkowanie się szkole. Może ono mieć dwojaki charakter. Wielu uczniów rozpo­ czynając szkołę ma sporo pozytywnych oczekiwań i nadziei, w związku z tym na star­cie akceptują oni cele i zasady szkoły niejako na kredyt, nie rozważając zbytnio, dlacze­go tak czynią. Na tym etapie cele są niejasno postrzegane, ale dzieci silnie się z nimi identyfikują. Ten rodzaj podporządkowania nazywa się podporządkowaniem optymi­stycznym. W wyższych klasach podporządkowanie optymistyczne raczej zanika, a uczniowie są skłonni akceptować tylko to, co przynosi korzyści ze względu na jakieś ważne dla nich cele. Ten rodzaj podporządkowania nazywa się podporządkowaniem in­strumentalnym. Niekiedy wyodrębnia się jeszcze podporządkowanie z dystansem - uczeń jest posłusz­ny, ale sposób, w jaki to czyni, ma okazać jego psychiczny dystans wobec sprawy. Pod­ porządkowanie z dystansem osiąga się przez: zwlekanie z wykonaniem i okazywanie miną, gestem, powolnością, że jest to ulega­nie przemocy, a nie działanie z przekonania; traktowanie polecenia tak, by wykonanie ośmieszyło polecenie, by było jasne, że ule­ga się bardziej na niby", dla zabawy, niż na serio. Jest to wprawdzie uleganie, przez to, że zostało ośmieszone, uczeń pozbawia je pierwotnego znaczenia. Czasem mamy do czynienia z pozornym podporządkowaniem. Udawanie, że się pracuje, jest często spotykanym szkolnym przykładem.

Strategie stosowane przez uczniów Rytualizm. Oznacza pozytywne nastawienie do form, reguł i metod stosowanych w szkole, ale obojętność wobec jej celów. Rytualista nie interesuje się celami, nie uważa ich za ważne, lub nie bardzo je pojmuje, akceptuje jednak chodzenie do szkoły i konieczność robienia tego, czego szkoła od niego wymaga. Oportunizm. Jest to obojętność wobec celów, środków, reguł i zasad obowiązujących w szkole, połączona z podporządkowaniem się. Według niektórych badaczy, oportunizm jest stylem akceptacji charakterystycznym dla uczniów wówczas, gdy odejdą oni od mistycznego podporządkowania, które cechowało ich na początku kontaktu ze szkołą.

Strategie stosowane przez uczniów Wycofanie się. Może ono mieć dwie różne motywacje. Spotyka się wycofanie połączone z obojętnością wobec szkoły, oraz wycofanie połączone z odrzuceniem zarówno celów, jak i stylów postępowania obowiązującego w szkole, jednak bez zastąpienia ich innymi celami lub stylami. Osoba wycofująca się" jest w szkole, ale nie jest częścią szkoły. Życie w szkole jest przez nią traktowane jako puste, nudne, jako strata czasu problem, to jak spędzić czas w szkole, robiąc coś, co zabija nudę i daje trochę wesołości, bądź oddając się marzeniom i jakby psychicznie usuwając się ze sceny. Wycofanie się przybiera różne formy: zaprzestanie pracy, gdy uczeń uważa, że zadanie jest za trudne, gapienie się, fantazjowanie, czasem nawet sen, mazanie po papierze Zdarzają się także formy bardziej aktywne, jak ucieczki z lekcji, wagary.

Strategie stosowane przez uczniów Strategia Szwejka albo zachowanie się niewolnika w koloniach". Niewolnik" charakte­ryzuje się obojętnością wobec celów i ambiwalencją wobec metod stosowanych w szko­le. Uczeń ustawia" sobie egzystencję tak, by zmaksymalizować korzyści, jakie można uzyskać dla siebie w ramach systemu, bez względu na to, czy uzyskanie tych korzyści jest oficjalnie dozwolone, czy zakazane. Używa oficjalnych i nieoficjalnych środków dla uzyskania oficjalnych i nieoficjalnych celów. Częściowo akceptuje obowiązujący program nauczania i niektóre reguły postępowania w szkole, może też być zaintereso­wany niektórymi działaniami, jakie szkoła proponuje. Stara się wykorzystać system tak, by wyciągnąć z niego dla siebie wszystko to, co wydaje mu się sensowne. W wielu przy­padkach pójdzie na skróty", używając niedozwolonych środków, aby osiągnąć ważne dla siebie cele. Niewolnik w koloniach rozpracowuje system", to znaczy uczy się uży­wać legalnych środków dla osiągnięcia celów, które nie leżą w intencji instytucji. Nie­kiedy wykorzystuje do tego czynności skądinąd pożądane przez szkołę. Tak postępuje, gdy - na przykład - dochodzi do wniosku, iż ścisłe podporządkowanie się przepisom może uchronić go od jakichś nieprzyjemnych konsekwencji. Bywa tak, iż ochotnicze zgłoszenie się do pracy może uratować przed ciężką pracą.

Strategie stosowane przez uczniów Wrogość. Jest to strategia, którą stosują osoby odznaczające się indyferencją wobec ce­lów szkolnych i całkowitym odrzuceniem form i metod w niej obowiązujących. Osoby tego rodzaju demonstrują swą antypatię do metod rządzenia szkołą przez przerywanie nauczycielom, agresywność, wagary, niszczenie mienia, złe zachowanie. Tworzą symbo­liczne zachowania antyszkolne, takie jak styl ubioru, uczesanie, swoisty sposób wypo­wiadania się, poruszania itp. Można tu wyodrębnić: a.Sabotaż - usiłowanie rozbicia lekcji i osłabienie panowania nauczyciela nad klasą i nad tym, co w klasie się dzieje. Głównie mamy tu do czynienia z próbami odwró­cenia uwagi nauczyciela i skierowanie jej na coś nieistotnego dla lekcji. Osiąga się to przez zadawanie tzw. głupich pytań, na które zna się odpowiedź, lub udzielanie głu­pich odpowiedzi na pytania, po to tylko, by skłonić nauczyciela do dodatkowych tłu­maczeń i zyskać na czasie. Niekiedy uczeń udaje, iż nie rozumie właściwej intencji pytającego nauczyciela;

Strategie stosowane przez uczniów b.Lekceważący styl bycia, zwany looking cool", polegający na zimnym", obojęt­nym" zachowaniu i niby niedostrzeganiu nauczycieli. Jest tu potrzebny specjalny wy­gląd - krok lekko zwolniony, sylwetka wyprostowana, ręce w kieszeniach, oczy uni­kające jakiegokolwiek spotkania z oczami nauczyciela. Wszystko musi być robione tak, żeby nie było demonstracyjnie obraźliwe, ale na granicy między obrazą a nor­malnością. Strategia ta jest często stosowana przez chłopców.

Strategie stosowane przez uczniów c.Odmowa wykonania polecenia - czasem występuje w sposób jawny, gdy wyraźnie manifestuje się nieposłuszeństwo i dąży się do konfrontacji. Jest to jednak dość rzad­kie. Częściej odmowa polega na odwlekaniu, przeczekaniu czy liczeniu na to, że na­uczyciel zapomni lub będzie zbyt zajęty nowymi wydarzeniami, by zainteresować się sprawdzeniem czy polecenie zostało wykonane.

Strategie stosowane przez uczniów c.Odmowa wykonania polecenia - czasem występuje w sposób jawny, gdy wyraźnie manifestuje się nieposłuszeństwo i dąży się do konfrontacji. Jest to jednak dość rzad­kie. Częściej odmowa polega na odwlekaniu, przeczekaniu czy liczeniu na to, że na­uczyciel zapomni lub będzie zbyt zajęty nowymi wydarzeniami, by zainteresować się sprawdzeniem czy polecenie zostało wykonane.

Strategie stosowane przez uczniów Odrzucenie szkoły. Odrzucenie celów szkoły i wszystkiego, co się ze szkołą wiąże, jest związane z posiadaniem innych celów i innych zainteresowań. Pod pewnymi względa­mi podejście takie jest mniejszym zagrożeniem dla szkoły jako instytucji niż omówiona wcześniej wrogość.

Strategie stosowane przez uczniów Odrzucenie szkoły. Odrzucenie celów szkoły i wszystkiego, co się ze szkołą wiąże, jest związane z posiadaniem innych celów i innych zainteresowań. Pod pewnymi względa­mi podejście takie jest mniejszym zagrożeniem dla szkoły jako instytucji niż omówiona wcześniej wrogość.

Strategie stosowane przez uczniów W celu przeanalizowania i zaobserwowania wszystkich wymienionych wcześniej strategii uczniowskich, polecam oglądnięcie bardzo dobrego pedagogicznego filmu Młodzi gniewni. Historia Rona Clarka. Z całą pewnością nie jest to arcydzieło sztuki filmowej, ale interesujący, edukacyjny film o szkole, o motywacji uczniów do pracy, o zaangażowanym nauczycielu, który walczy o nawiązanie kontaktu z klasą, a potem walczy o swoich uczniów. Jeśli oglądniecie Państwo film i zechcecie do mnie o nim napisać kilka zdań, to będę bardzo usatysfakcjonowany. Nie jest to jednak zadanie o statusie obowiązkowe/zaliczeniowe. Film może być inspirujący dla przyszłych i aktualnych nauczycieli i wychowawców.

Strategie stosowane przez uczniów Informacje o strategiach uczniowskich pochodzą z pracy Andrzeja Janowskiego, Poznawanie uczniów. Zdobywanie informacji w pracy wychowawczej. Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2002.