Koncepcje filozofii przyrody Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik www.filozofia.umcs.lublin.pl

„Jedynym zagadnieniem, co do którego wszyscy zgadzają się, że powinno być omawiane w wykładzie tej filozoficznej dyscypliny jest problem: czy filozofia przyrody w ogóle istnieje?” (M. Heller, Filozofia przyrody, s. 17) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia przyrody przed powstaniem nauk przyrodniczych Filozofia rozpoczęła się jako filozofia przyrody (Grecja, VII w. p.n.e.) Przed powstaniem nauk przyrodniczych (do XVII w.) - spekulatywna filozofia przyrody Filozofowie przyrody formułowali swoje poglądy na temat podstawowych składników materii, czasu, przestrzeni, dynamiki ruchu i wszechświata jako całości na podstawie bezpośredniego doświadczenia zmysłowego, opierając się zwykle na pewnych założeniach metafizycznych. Zagadnienie arche, problem elementarności… www.umcs.filozofia.lublin.pl

XVII w. – powstanie nauk przyrodniczych Galileusz, Newton – podstawy matematycznego przyrodoznawstwa Isaac Newton, Philosophiae naturalis principia mathematica, 1687 Spektakularne sukcesy nauki (fizyki) Stąd – zagadnienie istnienia filozofii przyrody po powstaniu nauk przyrodniczych. Wielość koncepcji – wielość nazw Philosophy of nature Natural philosophy Philosophy of science Naturphilosophie Philosophie de la nature Cosmologia Philosophia naturalis www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia przyrody jako nauka „na początku” (Wissenschaft am Anfang) Filozofia przyrody jako „zasobnik” dla problemów, zagadnień, pojęć z zakresu nauk przyrodniczych – rozważanie problemów, których nie umiały rozwiązać nauki szczegółowe (np. z powodu braku dostatecznego ich rozwoju); stadium wstępne nauk Przykłady problemów: zagadnienie budowy ciał materialnych, kwestie dotyczące natury czasu i przestrzeni, dynamiki, przyczynowości… Dzięki rozwojowi przyrodoznawstwa, problemy te zostały przejęte przez nauki przyrodnicze Zadanie filozofii przyrody – podejmowanie zagadnień nie rozważanych jeszcze w ramach przyrodoznawstwa Filozofia przyrody jako spekulatywna część nauk przyrodniczych, wstęp do poznania przyrody, rozwijanego później przez nauki szczegółowe www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia przyrody jako filozoficzna refleksja „na marginesie” nauk przyrodniczych” Rozważania o charakterze filozoficznym podejmowane przez uczonych w związku z uprawianymi przez nich dyscyplinami empirycznymi Filozofujący przyrodnicy (np. Albert Einstein, Niels Bohr, Max Planck, David Bohm, Werner Heisenberg, Roger Penrose, Ilya Prigogine) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia przyrody jako refleksja nad założeniami nauk przyrodniczych Cel filozofii przyrody – refleksja nad filozoficznymi założeniami nauk przyrodniczych Potraktowanie wyników nauk przyrodniczych jako punktu wyjścia dla refleksji filozoficznej – filozoficzna interpretacja teorii naukowych Przykłady założeń filozoficznych „niemożliwych do naukowego udowodnienia” - założenie realnego istnienia świata fizycznego - założenia: matematyczności, idealizowalności, elementarności i jedności przyrody Problemy: 1) czy nauki przyrodnicze mają założenia o charakterze filozoficznym; 2) jak rozumieć filozoficzne konsekwencje teorii naukowych www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia przyrody jako filozofia nauk przyrodniczych – philosophy of science Cel filozofii przyrody – logiczna analiza pojęć, twierdzeń, metod badawczych, sposobów dochodzenia do twierdzeń, sposobów ich uzasadniania, weryfikowania, falsyfikowania stosowanych w ramach nauk przyrodniczych Stanowisko głoszone przede wszystkim przez neopozytywistów, którzy zanegowali sensowność uprawiania filozoficznej refleksji nad światem materialnym: wszystko o przyrodzie mogą powiedzieć nauki przyrodnicze, nie ma więc miejsca na autonomiczną dyscyplinę filozoficzną badającą naturę rzeczywistości Filozofia przyrody jako metanauka, badanie teorii przyrodniczych, a nie samej rzeczywistości materialnej Epistemologia nauk przyrodniczych i metodologia nauk przyrodniczych Analiza metod stosowanych w naukach przyrodniczych (filozoficzna lub logiczna) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia przyrody jako synteza lub uogólnienie wyników nauk przyrodniczych Cel filozofii przyrody – synteza wyników uzyskiwanych przez poszczególne dziedziny przyrodoznawstwa Sformułowanie ogólnego obraz świata, zaspokojenie ludzkiej potrzeby całościowego spojrzenia na świat materialny Same nauki przyrodnicze nie mogą stworzyć takiej całościowej wizji Filozofia przyrody jako konieczne i nieodzowne dopełnienie nauk Nauki przyrodnicze same mogą dokonywać częściowych syntez czy uogólnień swoich wyników – teorie z pogranicza dwóch, czy kilku różnych dyscyplin, ogólne schematy pojęciowe lub teorie (np. teoria systemów, podstawowe teorie fizyki) Jeżeli synteza nie ma być jedynie encyklopedycznym zestawieniem teorii przyrodniczych (w pewnej fazie ich rozwoju), to potrzebna jest idea przewodnia (np. zaczerpnięta z nauk przyrodniczych, lecz ekstrapolowana na całość przyrody)  www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia przyrody jako metafizyka przyrody Dyscyplina filozoficzna udzielająca odpowiedzi na najważniejsze pytania dotyczące tego, co istnieje Cel filozofii przyrody – „poznanie natury i właściwości bytów materialnych w świetle naczelnych zasad myślenia” (np. Arystoteles, św. Tomasz, neotomizm, Whitehead) Filozoficzne dociekania nad samą przyrodą, a nie nad podstawami i metodami nauk przyrodniczych Filozofia (metafizyka) przyrody jako niesprowadzalna do innych nauk, mająca własny język, metody i zadania Tradycyjne ujmowanie filozofii przyrody zakłada arystotelesowskie pojęcie nauki oraz tradycyjny podział nauk według stopni abstrakcji (abstrakcja fizyczna, matematyczna, metafizyczna) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia przyrody jako eko-etyka Przedmiot filozofii przyrody – przyroda wraz z ludzkimi działaniami nakierowanymi na nią. Działanie to kwalifikuje się bądź aprobująco, bądź dezaprobująco, tworząc w ten sposób normatywne orientacje, kształtujące stosunek człowieka do przyrody. Tego typu refleksja wydaje się potrzebna zwłaszcza w dobie kryzysu ekologicznego. Stąd bierze się zainteresowanie problematyką typową dla filozofii przyrody i podejmowanie takiego określenia przyrody i miejsca w niej człowieka, aby stanowiło to uzasadnienie dla powinności chronienia środowiska naturalnego Cel „praktycznej filozofii przyrody” – znalezienie uzasadnień dla konieczności ochrony przyrody Włączenie w obręb filozofii przyrody świat wartości i norm moralnych – badanie tego, co jest istotne ze względu na relacje między człowiekiem a przyrodą (etyka ekologiczna) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia przyrody jako filozofia w nauce Cel filozofii przyrody – wykrywanie i analizowanie autentycznie filozoficznych zagadnień uwikłanych w problematykę naukową przy użyciu współczesnych narzędzi logicznych i metodologicznych Nauki szczegółowe są przesiąknięte treściami filozoficznymi (szereg problemów, tradycyjnie określanych jako filozoficzne, jest uwikłanych w teorie empiryczne) Wpływ idei filozoficznych na powstawanie i ewolucję teorii naukowych [problem: kontekst uzasadnienia a kontekst odkrycia] Poszukiwanie filozoficznych zagadnień uwikłanych w teorie empiryczne [czas, przestrzeń, przyczynowość, determinizm] Badanie filozoficznych założeń leżących u podstaw teorii empirycznych [założenie matematyczności, idealizowalności, elementarności i jedności przyrody] Poszukiwanie ontologii, którą zakłada matematyczny formalizm danej teorii fizycznej Zatarcie różnic miedzy zagadnieniami typowymi dla filozofii przyrody a filozofią przyrodoznawstwa Program filozofii w nauce wyrasta z praktyki badawczej uczonych, którzy odkrywają w swej pracy zagadnienia filozoficzne wykraczające poza przedmiot i metody poszczególnych nauk www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze Przedmiot filozofii przyrody = przyroda Przedmiot filozofii przyrody jest taki sam jak nauk przyrodniczych, odmienne są metody badań Nauki przyrodnicze – obserwacja, eksperyment, pomiar, formułowanie hipotez, tworzenie teorii, matematyczny opis zjawisk Filozofia przyrody – refleksja filozoficzna Filozofia przyrody ożywionej/nieożywionej Różne (i niejednolite) sposoby klasyfikacji filozofii przyrody www.umcs.filozofia.lublin.pl

Od autonomicznej filozofii przyrody do filozofii w kontekście nauki Filozofia przyrody nie została wyeliminowana przez nauki przyrodnicze Kres autonomicznej filozofii przyrody Filozofia przyrody nie może ignorować: 1. wyników nauk przyrodniczych 2. podstawowych reguł metodologicznych wypracowanych przez współczesną filozofię nauki 3. historii filozofii i historii nauki www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia a nauka normalna Uczony może uprawiać naukę nie interesując się filozofią. Filozoficzne przekonania uczonych charakteryzują się różnorodnością. Fizyk posługujący się mechaniką kwantową może, zależnie od okoliczności, przyjmować raz taką, innym razem inną interpretację tej teorii. Filozoficzne przekonania uczonych ulegają ewolucji (Heisenberg – od pozytywizmu do platonizmu, Einstein – od pozytywizmu do panteizmu). W okresie nauki normalnej „filozofii należy unikać”: „Niestawianie zasadniczych problemów stanowi warunek możliwości fizyki”. C. F. von Wiezsäcker, Filozofia grecka i fizyka współczesna) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia a rewolucje naukowe W okresie rewolucji naukowych filozofia jest niezbędna. „Kiedy rodzą się fundamentalnie nowe pojęcia, uczony musi filozofować, musi stawiać przynajmniej niektóre z tych pytań, których w okresach normalnych należy unikać. Wielkie rewolucje naukowe naszego stulecia są związane z powstaniem teorii względności i teorii kwantów; ludzie, tacy jak Einstein, Planck, Bohr, Heisenberg i inni uprawiali prawdziwą filozofię”. (C. F. von Wiezsäcker, Jedność przyrody) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozoficzne założenia uczonych Założenia czynione przez uczonych ≠ założenia teorii. Pozytywna rola założeń filozoficznych w pracy uczonych (heurystyczna i uzasadniająca). Kopernik, Kepler, Galileusz – założenie metafizyki pitagorejsko-platońskiej. Heisenberg – założenie pozytywizmu. Einstein – założenie prostoty praw przyrody. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Założenia filozoficzne jako przeszkoda epistemologiczna Leibniz odrzucał atomizm na podstawie a priori przyjętych zasad metafizycznych – zasady identyczności, nierozróżnialnych, zasady racji dostatecznej i prawa ciągłości. Berkeley odrzucał atomizm ze stanowiska metafizycznego idealizmu subiektywnego (esse est percipi). Macha krytyka atomizmu miała również (głównie) charakter filozoficzny Einstein – wprowadzenie stałej kosmologicznej jako „największa pomyłka w życiu”. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Zagadnienie filozoficznych założeń nauki Czy teorie naukowe mają założenia o charakterze filozoficznym? tak założenia: matematyczności idealizowalności jedności elementarności (Heller) nie Tezy filozoficzne nie są racjami logicznymi ani konsekwencjami logicznymi twierdzeń naukowych (Woleński) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Konsekwencje interpretacyjne Tezy filozoficzne nie są konsekwencjami logicznymi twierdzeń naukowych. Twierdzenia naukowe należy poddać odpowiedniej filozoficznej interpretacji, polegającej na przyporządkowaniu formułom zaczerpniętym z nauk przyrodniczych terminów filozoficznych. Przykład : zasada nieoznaczoności Heisenberga a indeterminizm www.umcs.filozofia.lublin.pl

Empiryczne modele doktryn filozoficznych Jeżeli jakiejś teorii naukowej uda się urzeczywistnić pewien program filozoficzny to dana teoria empiryczna jest modelem danej koncepcji filozoficznej. Przykłady: Mechanika Newtona jest fizycznym modelem filozoficznej doktryny absolutnego czasu, ale nie jest fizycznym modelem filozoficznej doktryny absolutnej przestrzeni. Ogólna teoria względności jest fizycznym modelem czasoprzestrzeni częściowo relacyjnej, a częściowo absolutnej. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozoficzne interpretacje teorii naukowych Współczesne teorie empiryczne dopuszczają wiele filozoficznych interpretacji postulujących różne ontologie. Mechanika kwantowa – interpretacja kopenhaska Bohra i Heisenberga – interpretacja parametrów ukrytych Bohma – interpretacja całek po trajektoriach Feynmana – interpretacja wielu światów Everetta Szczególna teoria względności: – interpretacja block‑Universe (eternalizm) – ontologia płynącego czasu (transjentyzm) Filozoficzna interpretacja teorii empirycznej musi być zgodna z formalizmem teorii i przewidywaniami empirycznymi. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Zagadnienie ontologii teorii przyrodniczych www.umcs.filozofia.lublin.pl

Pytania kontrolne Jaka jest różnica między spekulatywną filozofią przyrody a filozofią przyrody po powstaniu nauk przyrodniczych? Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako „nauki na początku”. Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako refleksję „na marginesie” nauk przyrodniczych. Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako refleksję nad założeniami nauk przyrodniczych. Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako filozofię nauki. Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako syntezę nauk przyrodniczych. Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako metafizykę przyrody. Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako filozofię w nauce. Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako eko-etykę. Czy nauki przyrodnicze mają założenia o charakterze filozoficznym? Przedstaw podstawowe stanowiska. Co to są konsekwencje interpretacyjne w rozumieniu Woleńskiego? Co to są empiryczne modele doktryn filozoficznych w ujęciu Hellera? Jaka jest rola filozofii w nauce w okresach nauki normalnej i rewolucji naukowych w ujęciu Weizsackera? www.umcs.filozofia.lublin.pl

Literatura M. Heller, T. Pabjan, Elementy filozofii przyrody, Tarnów 2007 M. Heller, Filozofia przyrody. Zarys historyczny, Kraków 2004 Sekcja Filozofii Przyrody Wydział Filozofii Chrześcijańskiej UKSW http://www.sfp.wfch.uksw.edu.pl/ Sekcja Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych Polskiego Towarzystwa Filozoficznego http://www.filozofiaprzyrody.org.pl/ Strona konferencji „Filozofia przyrody współcześnie” http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik/Konferencja%20Filozofia%20przyrody.htm A. Lemańska, Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze, Warszawa 1998 Z. Hajduk, Filozofia przyrody. Filozofia przyrodoznawstwa. Metakosmologia, Lublin 2004 M. Tempczyk, Ontologia świata przyrody, Kraków 2005 A. Łukasik, Filozofia atomizmu. Atomistyczny model świata w filozofii przyrody, fizyce klasycznej i współczesnej a problem elementarności, Wyd. UMCS, Lublin 2006 www.umcs.filozofia.lublin.pl