Analiza poezji na maturze Niezbędnik maturzysty – polonisty Opracowanie: Marek Styś

Analiza (gr. analysis – rozbiór) Badanie pewnej całości poprzez wyodrębnienie jej cech, części lub składników. Etapy analizy: konstrukcja podmiotu lirycznego opis sytuacji lirycznej budowa świata przedstawionego ukształtowanie stylistyczne tekstu ukształtowanie wersyfikacyjne utworu Analiza służy interpretacji!

Interpretacja (łac. interpretatio – wyjaśnienie) Działania badawcze mające na celu: wydobycie i wyjaśnienie sensu danego utworu odkrycie przesłania autorskiego wskazanie miejsca, jakie utwór zajmuje w szerszym układzie zjawisk literackich Interpretacja utworu zmierza do odnalezienia jego nadrzędnego, a zarazem ukrytego znaczenia, nadającego mu niepowtarzalny charakter.

Pojęcia kluczowe, czyli „praca od podstaw” Narzędzia badawcze maturzysty – polonisty

1. Podmiot liryczny „Ja liryczne” to jednorazowa, fikcyjna kreacja, odrębna dla każdego utworu: indywidualny (liryka osobista) zbiorowy (doświadczenie ogólne) autorski (liryka podmiotu autorskiego)

2. Typy liryki Ze względu na sposób istnienia podmiotu lirycznego w tekście i uzewnętrzniania przeżyć: bezpośrednia (wyznania) pośrednia (opisowa) inwokacyjna (zwrotu do adresata) Ze względu na pozycję autora wobec świata przedstawionego: podmiot liryczny porte-parole autora maski (wyrażane treści można przypisać autorowi) roli (podmiotu lirycznego nie można identyfikować z autorem)

3. Sytuacja liryczna Okoliczności, w których wypowiadany jest monolog liryczny: liryka wyznania (przeżycie podmiotu) liryka narracyjna (opowiadanie o czymś) liryka sytuacyjna (scenka, obrazek dramatyczny) liryka zwrotu do adresata liryka opisowa

4. Właściwości stylowo-kompozycyjne Kształt językowy wypowiedzi determinuje konstrukcja podmiotu lirycznego: moralistyka – zretoryzowanie wypowiedzi przeżywanie – nasycenie emocjonalne refleksja – liryczna interpretacja świata, metaforyzacja języka Kompozycja najczęściej jest uwarunkowana wyborem gatunku literackiego. Rozpoznanie kształtu graficznego może prowadzić nawet do określenia związku pomiędzy treścią a formą utworu poetyckiego.

5. Rodzaje obrazowania poetyckiego Obrazowanie – sposób konstruowania obrazu poetyckiego: realistyczne (mimetyzm) fantastyczne (kreacjonizm) przekształcające (deformujące rzeczywistość)

6. Typy przeżyć wyrażanych w liryce Liryka, jako subiektywna forma wypowiedzi, jest predestynowana do ujawniania życia wewnętrznego i kształtowania wzorców przeżywania: liryka miłosna liryka filozoficzna liryka religijna liryka polityczna liryka patriotyczna …

Interpretacja krok po kroku Rzemiosło i sztuka

1. Analiza tematu wypracowania Uważna lektura tematu maturalnego zmierzająca do zrozumienia kontekstu, w jakim należy zinterpretować tekst poetycki, bądź problemu badawczego, który trzeba poddać obserwacji w tekście.

2. Lektura tekstu kilkakrotne przeczytanie tekstu zrozumienie tematu tekstu określenie nastroju utworu podkreślenie najważniejszych fragmentów ze względu na temat wypracowania postawienie hipotezy interpretacyjnej zgodnej z wymaganiami tematu wypracowania

3. Identyfikacja autora Rozpoznanie autora tekstu i daty jego powstania może okazać się pomocne w interpretacji utworu (choć nie jest niezbędne). We właściwym zrozumieniu wiersza mogą pomóc odpowiedzi na pytania: kim był autor tekstu? w jakich czasach żył? z jakim nurtem jest związana jego twórczość? kiedy powstał tekst?

4. Rola tytułu i motta tekstu Określenie charakteru tytułu i motta oraz jego funkcji w utworze poetyckim. Tytuł może: określać główny motyw (temat) wskazywać na gatunek tekstu określać adresata wypowiedzi …

5. Temat i forma utworu Określenie tematu i formy utworu poetyckiego może prowadzić do rozpoznania znaczenia tekstu. Wiersz może być: poetyckim manifestem, apelem skierowanym do odbiorców, hołdem poety (złożonym: Bogu, artyście, innemu poecie etc.), listem poetyckim, testamentem poetyckim, rozrachunkiem poety (z sobą samym, własną filozofią życiową, wyznawanym światopoglądem etc.), wyrazem uczuć (rozpaczy, miłości, zachwytu etc.), refleksją filozoficzną (zbiorem wskazówek filozoficznych), wyznaniem wiary (niewiary), glosą poetycką (interpretacyjną, reinterpretacyjną), poetyckim konceptem, oryginalnym pomysłem, wyznaniem człowieka końca wieku, scenką obyczajową, opisem przyrody (krajobrazu) ...

6. Typy liryki ze względu na rodzaj wyrażanych przeżyć Utwór poetycki można opisać ze względu na rodzaj wyrażanych w nim przeżyć jako: refleksyjny filozoficzny patriotyczny polityczny miłosny religijny …

7. Dominanta stylistyczna lub kompozycyjna (łac. dominus – panujący) Dominanta stylistyczna to centralny element stylu utworu, któremu zostały podporządkowane pozostałe składniki językowej budowy wiersza (np. nagromadzenie metafor, neologizmy etc.). Dominanta kompozycyjna to oryginalny pomysł, na którym opiera się struktura tekstu (forma tekstu może wynikać z wybranego gatunku lub organizującego go zabiegu składniowego). Rozpoznanie dominanty (stylistycznej lub kompozycyjnej) może prowadzić do zbadania (określenia) związku pomiędzy formą tekstu a jego treścią (tematyką).

8. Elementy świata poetyckiego Wyodrębnienie elementów świata poetyckiego: osoby mówiącej w wierszu adresata monologu lirycznego stosunku podmiotu mówiącego do tematu wypowiedzi (adresata) typu liryki sposobu obrazowania

9. Analiza obrazów poetyckich Wnikliwa analiza obrazów poetyckich w utworze prowadzi do wyjaśnienia ich sensu i odsłonięcia całościowej wizji świata w utworze poetyckim.

10. Językowe środki wyrazu Analiza środków stylistycznych powinna uwzględniać następujące poziomy języka: fonetyczny (np. aliteracja, onomatopeja, instrumentacja głoskowa, homonimia) słowotwórczo-fleksyjny (np. zdrobnienia, zgrubienia, neologizmy słowotwórcze) leksykalny (np. dialektyzmy, archaizmy, frazeologizmy, kolokwializmy, neologizmy semantyczne) semantyczny (np. epitety, porównania, metafory, symbole, oksymorony, alegoria, personifikacja, synestezja) składniowe (np. apostrofy, pytania retoryczne, paralelizm, anafora, antyteza, przerzutnia, inwersja, elipsa, anakolut)

11. Konteksty interpretacyjne Wprowadzone konteksty interpretacyjne powinny być funkcjonalne wobec tematu wypracowania (pozostałe nie są konieczne): biograficzny historyczny filozoficzny historycznoliteracki teoretycznoliteracki społeczno-polityczny obyczajowo-psychologiczny

12. Warstwa wersyfikacyjna Każdemu spostrzeżeniu powinno towarzyszyć określenie funkcji zastosowanych zabiegów w zakresie: budowy wiersza (np. wiersz stroficzny, stychiczny), wersyfikacji (wiersz: średniowieczny, sylabiczny, toniczny, sylabotoniczny, wolny), stóp akcentowych (np. amfibrach, trochej, jamb), rymów (dokładne lub niedokładne, żeńskie lub męskie, parzyste, krzyżowe lub okalające).

13. Redakcja wypracowania Zasady budowania tekstu interpretacyjnego: zgodność z tematem interpretacja tematu postawienie hipotezy interpretacyjnej przemyślane argumentowanie (odwołania do tekstu) operowanie posiadaną wiedzą (odwołania do całości) właściwa kompozycja (zamysł podporządkowany tematowi) dbałość o język (bogactwo słownictwa, różnorodność struktur składniowych, operowanie właściwymi terminami i pojęciami) estetyka pracy (przejrzysta struktura tekstu, graficzne wyróżnienie poszczególnych części) wzbudzenie zainteresowania czytelnika (niebanalny początek, intrygujące tezy, oryginalne ujęcie, zaskakujące argumenty)

14. Korekta językowa tekstu Sprawdzenie poprawności językowej wypracowania powinny ułatwić: „Słownik ortograficzny”, „Nowy słownik poprawnej polszczyzny”. Sprawdzenie objętości pracy (min. 250 słów)!

15. Analiza i interpretacja porównawcza Zestawienie dwóch tekstów powinno prowadzić do: wykazania podobieństw i różnic pomiędzy utworami literackimi; odkrycia idei, która zdecydowała o zestawieniu tekstów; obserwacji podobieństw w zakresie: tematu, poetyki, nastroju, postaw wobec świata przez te utwory lub w nich wyrażonych; dostrzeżenia różnic w zakresie: języka, struktury wiersza czy ukształtowania podmiotu lirycznego; wykorzystania różnych kontekstów interpretacyjnych do badania związków (podobieństw lub różnic) pomiędzy utworami. Opisane działania powinny prowadzić do sformułowania wniosków interpretacyjnych.

16. Najczęstsze błędy badawcze Problemy warsztatowe ze sporządzaniem pisemnej analizy i interpretacji tekstu literackiego najczęściej dotyczą: dychotomii interpretacji (streszczanie lub parafrazowanie i wyliczenie środków stylistycznych) budowania katalogu środków stylistycznych (brak opisu funkcji dostrzeżonych środków stylistycznych) braku odpowiedzi na cztery podstawowe pytania: kto mówi, do kogo, o czym i jak? rozróżniania kategorii: autor – narrator – podmiot liryczny – poeta, a także relacji: podmiot liryczny – bohater liryczny braku wniosków wynikających ze spostrzeżeń analitycznych braku świadomości, że kontekst autobiograficzny może być „punktem wyjścia”, ale nigdy nie powinien stać się „punktem dojścia” interpretacji schematów językowych i interpretacyjnych (np. stereotypów patriotyczno-martyrologicznych w interpretacji poezji romantycznej)

17. Problemy warsztatowe analizy i interpretacji porównawczej Autonomiczne traktowanie każdego z tekstów Nierozpoznawanie (pomijanie) cech wspólnych utworów

18. Poziom podstawowy a rozszerzony Teksty z podstawy programowej Ideą tematu jest to, co zostało w tekście przedstawione Równowaga treści, formy i języka Rozszerzony Teksty także spoza podstawy programowej Ideą tematu jest to, jak coś w tekście zostało przedstawione Większa waga treści pracy