Identyfikacja krajobrazów na poziomie regionalnym – doświadczenia wdrażania Europejskiej Konwencji Krajobrazowej w skali województwa mgr inż. arch. Agnieszka Rozenau-Rybowicz Członek Południowej Okręgowej Izby Urbanistów Moja prezentacja jest spojrzeniem od strony praktycznej na zagadnienie identyfikacji i waloryzacji krajobrazu w skali całego województwa dla potrzeb planistycznych. Ma na celu zasygnalizowanie przykładu opracowania wykonanego dla województwa małopolskiego, zleconego przez Urząd Marszałkowski, dla którego punktem wyjścia były przede wszystkim zapisy Europejskiej Konwencji Krajobrazowej i odniesienie go do zapisów projektu ustawy o wzmacnianiu narzędzi ochrony krajobrazu, który to projekt ukazał się później, niż wykonywane było opracowanie.

Zobowiązania do rozpoznawania krajobrazów na poziomie regionalnym Europejska Konwencja Krajobrazowa Ustawa o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (KPZK 2030) przyjęta przez Radę Ministrów w grudniu 2011 r. Plany zagospodarowania przestrzennego województw KPZK 2030 zakłada wprowadzenie gospodarowania krajobrazem zgodnie z zapisami Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, wskazując na konieczność identyfikacji i ochrony krajobrazów Zobowiązanie do rozpoznania krajobrazów w skali regionalnej stanowi obok projektu ustawy już dziś Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (przyjęta przez Radę Ministrów w grudniu 2011r.), określająca ustalenia i zalecenia dla przygotowywania planów zagospodarowania przestrzennego województw. KPZK zakłada wprowadzenie gospodarowania krajobrazem zgodnie z zapisami Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, wskazując na konieczność identyfikacji i ochrony krajobrazów. Część samorządów szczebla regionalnego zaczęła się już mierzyć z zagadnieniami metodycznymi rozpoznania krajobrazów w związku z opracowywaniem zmian planów zagospodarowania przestrzennego województw będących integralnym elementem szeroko pojętego planowania strategicznego w zakresie przestrzennej koordynacji działań na poziomie regionalnym. Przykładem, o którym będę dziś mówić jest wyodrębnione opracowanie podejmujące próbę kompleksowego rozpoznania i oceny krajobrazu całego województwa sporządzone na potrzeby procedowanej aktualnie zmiany planu zagospodarowania przestrzennego województwa małopolskiego.

Brak wypracowanej, ogólnie przyjętej metody Metodyka Brak wypracowanej, ogólnie przyjętej metody Poszukiwanie rozwiązań pozwalających na dokonywanie jak najpełniejszej i możliwie obiektywnej identyfikacji i waloryzacji krajobrazów Wobec braku wypracowanej, ogólnie przyjętej metody, podstawowym problemem jest poszukiwanie rozwiązań pozwalających na dokonywanie jak najpełniejszej i możliwie jednak obiektywnej identyfikacji i waloryzacji krajobrazów. W przypadku opracowań wykonywanych w toku prac nad planami zagospodarowania przestrzennego województw przyjmowana metodyka warunkowana jest ograniczeniami czasowymi i finansowymi wynikającymi z umiejscowienia problematyki krajobrazu jako jednego z całego szeregu zagadnień, składających się na ostateczny kształt dokumentu (i niekoniecznie uznawanego za njabardziej istotne).

Sposób ujmowania krajobrazu Zdefiniowanie krajobrazu, wynikające z Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, jako: . postrzeganej przez ludzi przestrzeni, zawierającej elementy przyrodnicze lub wytwory cywilizacji, ukształtowanej w wyniku działania czynników naturalnych lub działalności człowieka, nawiązuje do rozumienia krajobrazu jako fizjonomii środowiska Zasadniczą kwestią do rozstrzygnięcia przy przyjmowaniu metody rozpoznawania i identyfikacji krajobrazu jest wskazanie sposobu jego ujmowania. Prace prowadzone dla obszaru województwa małopolskiego oparte zostały na założeniach prof. Nováka i prof. Bogdanowskiego, że krajobraz jest fizjonomią środowiska i stanowi odzwierciedlenie wszystkich procesów zachodzących w środowisku tak przyrodniczym jak kulturowym. Przyjęte w opracowaniu założenia zgodne są również ze sposobem ujmowania krajobrazu wskazanym w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, według którego krajobraz tworzy całość, a elementy przyrodnicze i kulturowe są postrzegane łącznie, a nie oddzielnie. Zdefiniowanie krajobrazu w projekcie ustawy o wzmocnieniu narzędzi krajobrazu nawiązuje do rozumienia krajobrazu jako fizjonomii środowiska. Takie też rozumienie krajobrazu było podstawą prac prowadzonych dla obszaru województwa malopolskiego.

Klasyfikacja krajobrazów – wskazania w projekcie ustawy W projekcie ustawy o wzmocnieniu narzędzi ochrony krajobrazu stwierdza się, że klasyfikacja krajobrazów ma być opracowana w szczególności w oparciu o takie kryteria jak: charakter dominujących w krajobrazie czynników, rzeźba terenu i pokrycie terenu W projekcie ustawy stwierdza się, że klasyfikacja krajobrazów ma być opracowana w szczególności w oparciu o takie kryteria jak charakter dominujących w krajobrazie czynników, rzeźba terenu i pokrycie terenu co jest spójne z podejściem polegającym na przyjęciu za prof. Bogdanowskim powiązania ze sobą ukształtowania i pokrycia terenu i uznanie, że o charakterze krajobrazu decyduje swoisty układ tworzących go elementów czyli kombinacja przyrodniczych i antropogenicznych cech takich jak: formy rzeźby terenu, rodzaj pokrycia roślinnością, użytkowanie ziemi (w tym struktura sieci osadniczej). Podejście takie zostało przyjęte za punkt wyjścia dla rozpoznania krajobrazu Małopolski.

Zróżnicowanie Krajobrazu Małopolski Małopolska jest specyficznym obszarem charakteryzującym się bardzo dużym zróżnicowaniem zarówno typów ukształtowania, jak i pokrycia terenu.

Przekształcenia krajobrazu Zróżnicowanie Krajobrazu Małopolski Bardzo duża liczba najcenniejszych krajobrazów unikalnych wskazanych do Czerwonej Księgi Krajobrazu Polski Występowanie obszarów zdegradowanych oraz podlegających bardzo silnej presji inwestycyjnej Przekształcenia krajobrazu Występują tu krajobrazy od niezwykle wartościowych, o czym świadczyć może to, że wiele miejsc z Małopolski wskazanych zostało do Czerwonej Księgi Krajobrazu Polski, po krajobrazy zdegradowane lub podlegające bardzo silnej presji inwestycyjnej. Ważne jest to, że w krajobrazach Małopolski następują również znaczące przekształcenia związane m.in. z wyłączaniem wielu obszarów z użytkowania rolniczego, a także z rozwojem rozproszonej zabudowy lub też inwestycji agresywnie oddziałujących na krajobraz. Jednym z zasadniczych problemów do rozstrzygnięcia przy podejściu do identyfikacji krajobrazu jest dobór danych wyjściowych poddawanych analizom. Wobec tak dużego zróżnicowania, a na wielu obszarach również niezwykle rozdrobnionej struktury przestrzennej oraz wobec zachodzących w krajobrazie przekształceń, ważne jest aby punktem wyjścia dla prowadzonych analiz były dane możliwie aktualne i dokładne, a jednocześnie jednorodne dla całego województwa. Dlatego dla małopolski za podstawowe źródła danych przyjęte zostały BDOT i NMT.

Identyfikacja i delimitacja Dane dotyczące położenia w określonych przedziałach wysokości n.p.m. Dane dotyczące nachylenia terenu (w oparciu o numeryczny model terenu) wydzielane jako obszary o przeważającym nachyleniu Jednostki ukształtowania Jednostki pokrycia/ użytkowania terenu (uzyskane w oparciu o BDOT), jako obszary o przeważającym typie pokrycia Jednostki krajobrazowe poddawane waloryzacji Metoda, która zastosowana została w przypadku województwa małopolskiego, identyfikacji i delimitacji jednostek poddawanych w dalszym toku prac waloryzacji, opiera się na powiązaniu podstawowych cech ukształtowania i pokrycia terenu poprzez kolejne dość żmudne analizy GIS z wykorzystaniem NMT dla ukształtowania terenu oraz BDOT dla pokrycia. Delimitacja jednostek przebiega według schematu, który przedstawiony jest na slajdzie: Dane dotyczące położenia w określonych przedziałach wysokości powiązane z danymi dotyczącymi nachylenia terenu pozwoliły na uzyskanie jednostek ukształtowania, dane dotyczące pokrycia/użytkowania terenu jako obszary o przeważającym typie pokrycia w powiązaniu z jednostkami ukształtowania dały jednostki krajobrazowe. Ten dość prosto wyglądający schemat kryje za sobą wiele problemów, które należało w toku prac rozwiązać – problemów dotyczących wydzielania klas danych, stopnia generalizacji lub agregacji, czy też eliminacji poligonów resztkowych powstających przy łączeniu danych.

Identyfikacja i delimitacja - ukształtowanie wysokość n. p. m. Duże zróżnicowanie ukształtowania Największa w kraju rozpiętość wysokości terenu Rozpraszanie zabudowy największe na terenach wyżyn i pogórzy Pierwszym elementem schematu przedstawionego na poprzednim slajdzie były dane dotyczące wysokości. Prezentowana mapa przedstawia zobrazowanie danych dotyczących położenia w określonych przedziałach wysokości n.p.m. Tutaj należy zwrócić uwagę na to, że Małopolskę charakteryzuje największe spośród wszystkich województw zróżnicowanie wysokości – od terenów nizinnych poniżej 300 m n.p.m. po pasma tatrzańskie. Poniżej mapy zamieszczone zostały diagramy przedstawiające zderzenie tych danych z informacją o pokryciu terenu. Na pierwszym widać to, jak ze zmianą wysokości zmienia się struktura użytkowania terenu, a z kolejnego wynika to, że na obszarze województwa rozpraszanie zabudowy jest największe na obszarach wyżyn i pogórzy.

Duże zróżnicowanie ukształtowania Identyfikacja i delimitacja - ukształtowanie Ukształtowanie - nachylenie Duże zróżnicowanie ukształtowania Występowanie rozpraszania zabudowy na terenach o dużym nachyleniu, eksponowanych Kolejnym etapem prac były analizy dotyczące ukształtowania terenu ze względu na nachylenie. Prezentowana mapa przedstawia zobrazowanie tych danych z wydzielonymi obszarami o przeważającym nachyleniu. Przyjęte przedziały nachyleń związane są z przydatnością terenów do zainwestowania. Widać tu, że struktura województwa również pod tym względem jest bardzo zróżnicowana. Struktura ta wpływa znacząco na sposób użytkowania terenu. Podobnie jak w poprzednim przypadku na wykresach poniżej mapy zamieszczone zostały diagramy przedstawiające zderzenie omawianych danych z użytkowaniem terenu. Widać to, jak ze zmianą nachylenia zmienia się sposób użytkowania terenu. Ze środkowego diagramu widać, że rozpraszanie zabudowy występuje szczególnie na terenach nachylonych i eksponowanych, co stanowi nasilający się problem wpływającym na walory krajobrazowe.

Identyfikacja i delimitacja - ukształtowanie Powiązanie prezentowanych na poprzednich slajdach danych dotyczących wysokości z danymi dotyczącymi nachylenia pozwoliło na uzyskanie jednostek ukształtowania. Jednostki, które przedstawione są na widocznej tu mapie, reprezentują ukształtowanie w ujęciu fizjonomicznym. Wariantowym sposobem delimitacji jednostek krajobrazowych, bez części analiz wykonywanych przy wykorzystaniu numerycznego modelu terenu, może być wskazanie jednostek ukształtowania w oparciu o istniejące opracowania dotyczące rzeźby.

Identyfikacja i delimitacja - pokrycie Kolejnym elementem prac związanych z identyfikacją krajobrazu było wyodrębnienie jednostek pokrycia terenu. Jednostki te uzyskane zostały w oparciu o BDOT jako obszary o przeważającym typie pokrycia, przy czym wyodrębnione zostały różne struktury układów przestrzennych zabudowy oraz przestrzeni niezurbanizowanych: Zwarte układy zabudowy wiejskiej, zabudowa wiejska rozluźniona, struktury zabudowy wielkomiejskiej, miejskiej i małomiasteczkowej, zwarte kompleksy leśne, Struktury tworzące mozaikę terenów leśnych i otwartych itd. Dlaczego nie zostały tu wykorzystane dane takie jak corine landcover? Dla tego, że dane te są zbyt mało szczegółowe jak na potrzeby planowania w skali regionalnej.  

Identyfikacja i delimitacja powiązanie ukształtowania i pokrycia Powiązanie uzyskanych danych przestrzennych dotyczących ukształtowania i pokrycia terenu pozwala na wyodrębnienie podstawowych typów jednostek krajobrazowych i ich przestrzenne wydzielenie. Należy zauważyć, że mimo podziału podstawowych danych na bardzo niewielką ilość kategorii, ostateczny wynik możliwych do uzyskania oraz występujących typów jednostek jest bardzo duży (por. tabela). Wykorzystanie dość dokładnych danych z BDOT i NMT wpływa na uzyskanie drobnej, rozbudowanej struktury przestrzennej jednostek, co z kolei wpływa na szczegółowość ostatecznego wyniku.

Waloryzacja Poprzez przypisanie dodatkowych cech wydzielonym jednostkom: zidentyfikowanie możliwie szerokiego zakresu elementów i cech wpływających na sposób odbioru krajobrazu, przypisanie punktacji wynikającej z ich występowania do wydzielonych wcześniej jednostek, zsumowanie punktacji dla każdej z jednostek Zasadniczym celem wydzielania jednostek było przeprowadzenie kompleksowej waloryzacji w skali całego województwa. Służy temu przypisanie dodatkowych cech wydzielonym jednostkom. Uchwycenie gradacji atrakcyjności krajobrazowej tak rozległego i zróżnicowanego obszaru, jakim jest całe województwo, może zostać dokonane poprzez zidentyfikowanie możliwie szerokiego zakresu elementów i cech wpływających na sposób odbioru krajobrazu, przypisanie punktacji wynikającej z ich występowania do wydzielonych wcześniej jednostek, a następnie zsumowanie punktacji dla każdej z jednostek.

Punktacja przypisana dla każdej wydzielonej jednostki Waloryzacja + Obecność przyrodniczych elementów wpływających korzystnie na odbiór krajobrazu + Obecność kulturowych elementów wpływających na odbiór krajobrazu + Cechy struktury krajobrazu - Występowanie elementów stanowiących zagrożenie dla krajobrazu Punktacja przypisana dla każdej wydzielonej jednostki Waloryzacja przeprowadzona została zgodnie z prezentowanym schematem – dane z poszczególnych grup zagadnień przypisane do jednostek dały wynik waloryzacji. Istotnym elementem waloryzacji jest uwzględnienie obiektów lub cech wpływających na podnoszenie atrakcyjności odbioru krajobrazu, pozwalających często na jego jednoznaczną identyfikację. Obiekty i cechy obejmują dwie zasadnicze grupy: przyrodnicze oraz kulturowe. Uwzględnienie obu tych grup wynika z kompleksowego sposobu definiowania krajobrazu za EKK. Za bardzo ważną uznana została potrzeba zachowania równowagi pomiędzy uwzględnianymi elementami przyrodniczymi i kulturowymi (tak aby nie skupić się na jednej z grup mocniej). Wśród uwzględnianych obiektów znalazły się m.in. obiekty zabytkowe o znaczeniu regionalnym, zabytkowe układy przestrzenne, nasycenie obiektami wpisanymi do ewidencji zabytków, rezerwaty przyrody, atrakcje geoturystyczne, nasycenie występowaniem pomników przyrody i inne. Ponadto dla dokonania waloryzacji za ważne uznano zidentyfikowanie cech takich jak: występowanie ponadlokalnych dominant, występowanie najważniejszych punktów widokowych, występowanie najważniejszych płaszczyzn ekspozycji stanowiących przedpola widokowe, unikatowość typów krajobrazu na tle województwa i inne, których ze względu na brak czasu nie będę wymieniać Uwzględnione zostały także elementy negatywnie wpływające na odbiór krajobrazu, które możliwe są do uchwycenia w skali regionalnej. Problemem tego etapu prac była konieczność zgromadzenia lub zaktualizowania bardzo dużej ilości danych przestrzennych.

Waloryzacja Efektem prowadzonych prac jest uzyskanie kompleksowej gradacji walorów krajobrazowych całego województwa z dość dużym stopniem szczegółowości, jak na ujęcie o tak dużym zasięgu, pozwalającym na prowadzenie polityki przestrzennej. Metoda sprawdziła się w przypadku województwa będącego obszarem niezwykle zróżnicowanym i pozwoliła na dość szczegółowe wyodrębnienie obszarów odznaczających się najwyższymi wartościami. Jaki ostatecznie będzie efekt w planie – to się dopiero okaże, ponieważ prace są w toku. Pamiętać należy jednak, że planowanie w skali regionalnej nie przekłada się bezpośrednio na przeznaczenie terenu, sposób jego zagospodarowania oraz parametry tego zagospodarowania, które znacząco wpływają na zmiany w krajobrazie.

Efektem prowadzonych prac jest uzyskanie kompleksowej gradacji walorów krajobrazowych całego województwa z dość dużym stopniem szczegółowości, jak na ujęcie o tak dużym zasięgu, pozwalającym na prowadzenie polityki przestrzennej. Metoda sprawdziła się w przypadku województwa będącego obszarem niezwykle zróżnicowanym i pozwoliła na dość szczegółowe wyodrębnienie obszarów odznaczających się najwyższymi wartościami. Jaki ostatecznie będzie efekt w planie – to się dopiero okaże, ponieważ prace są w toku. Pamiętać należy jednak, że planowanie w skali regionalnej nie przekłada się bezpośrednio na przeznaczenie terenu, sposób jego zagospodarowania oraz parametry tego zagospodarowania, które znacząco wpływają na zmiany w krajobrazie.

Rozpoznanie krajobrazów na poziomie lokalnym Rozpoznanie krajobrazów na poziomie regionalnym, jest niezwykle ważne i potrzebne Decyzje planistyczne znacząco wpływające na kształt krajobrazu podejmowane są na poziomie lokalnym i to tam najbardziej potrzeba jest mocna argumentacja dla właściwego zagospodarowania przestrzeni Potrzebne jest również kompleksowe rozpoznawanie krajobrazów na poziomie lokalnym Jako osoba stykająca się na co dzień z praktyka planistyczną i związanymi z nią problemami uważam, że rozpoznanie krajobrazów na poziomie regionalnym, jest niezwykle ważne i potrzebne, wiąże się jednak z ograniczeniem szczegółowości wynikającym ze skali i zakresu, a planowanie w skali regionalnej nie przekłada się bezpośrednio na przeznaczenie terenu, sposób jego zagospodarowania . Dlatego potrzebne jest również kompleksowe rozpoznawanie krajobrazów na poziomie lokalnym, wymagające innych metod, niż stosowane w skali całego województwa. Jest to potrzebne przede wszystkim dlatego, że decyzje planistyczne znacząco wpływające na kształt krajobrazu podejmowane są właśnie na poziomie lokalnym i to tam najbardziej potrzeba jest mocna argumentacja dla właściwego zagospodarowania przestrzeni. Oparcie dla tych decyzji w obowiązkowym kompleksowym rozpoznawaniu krajobrazu w skali lokalnej oraz wzmocnieniu wagi tego zagadnienia np. poprzez jednoznaczny zapis w ustawie o planowaniu, że rozpoznane walory krajobrazowe mogą stanowić podstawę do ograniczania sposobu zagospodarowania terenu mogłoby w istotny sposób wzmocnić możliwości ochrony i właściwego kształtowania krajobrazu w planowaniu na poziomie lokalnym. Szkoda, że projekt ustawy o wzmacnianiu narzędzi ochrony krajobrazu nie zakłada nie zakłada obowiązku i wsparcia dla prowadzenia rozpoznawania krajobrazu i monitorowania zmian zachodzących w nim zmian również na poziomie lokalnym .

mgr inż. arch. Agnieszka Rozenau-Rybowicz Członek Południowej Okręgowej Izby Urbanistów arozenau@terra-adp.pl