Biologiczne podstawy zachowań (ćwiczenia) Magdalena Reuter Poznawanie przez naczelne a poznawanie przez ludzi – analiza porównawcza Biologiczne podstawy zachowań (ćwiczenia) Magdalena Reuter

człowiek australopiteki Szympans zwyczajny Pan troglodytes Szympans bonobo Pan paniscus człowiek Człowiek współ. (200 tys. lat temu) Homo 2 mln lat temu australopiteki 6 mln lat temu

Ewolucja gatunków Homo i Pan wspólny przodek Pan i Homo Pan paniscus (szympans bonobo) Pan troglodytes (szympans zwyczajny) Homo sapiens

Michael Tomasello Instytut Maxa Plancka w Lipsku; Zakład Psychologii Rozwojowej i Porównawczej Kulturowe źródła ludzkiego poznawania

Pytania... Pod jakimi względami poznawanie naczelnych różni się od poznawania przez inne ssaki? Pod jakimi względami poznawanie człowieka różni się od poznawania przez inne naczelne?

Poznawanie przez ssaki i poznawanie przez inne naczelne Zdolność do poznawczego reprezentowania relacji kategorialnych i ilościowych między obiektami: Pamiętanie „co” jest „gdzie” w ich środowisku Dokonywanie skrótów podczas poruszania się w przestrzeni Kategoryzacja obiektów na podstawie podobieństwa percepcyjnego Porównywanie małej ilości obiektów Rozwiązywanie problemów przez wgląd

Poznawanie przez ssaki i poznanie przez naczelne Zdolność do poznawczego reprezentowania relacji społecznych: (relacje wertykalne – dominacja; horyzontalne – afiliacja) Rozpoznawanie jednostek należących do własnych grup społecznych Nawiązywanie relacji społecznych z innymi jednostkami (wyznaczane przez takie wartości, jak pokrewieństwo, pozycja w hierarchii czy przyjaźń) Przewidywanie zachowań innych jednostek na podstawie czynników tj. stan emocjonalny, kierunek poruszania się Używanie wielu typów strategii społecznych i komunikacyjnych (w celach rywalizacji o zasoby) Współpraca z innymi członkami grupy w rozwiązywaniu problemów i w tworzeniu koalicji i sojuszów społecznych Angażowanie się w różnorodne formy uczenia się społecznego (przejmowanie cennych umiejętności od innych członków gatunku)

Poznawanie przez naczelne Rozumienie kategorii relacyjnych w dziedzinie wiedzy społecznej: Naczelne rozumieją aspekty relacji społecznych istniejących między innymi dwoma osobnikami (relacje pokrewieństwa i dominacji istniejące między „osobnikami trzecimi”) Rozumieją pozycję jednostek w hierarchii – potrafią łączyć się selektywnie w koalicje, wybierając za sprzymierzeńca jednostkę dominującą w stosunku do potencjalnego wroga Rozumieją całe kategorie relacji społecznych między innymi jednostkami

Poznawanie przez naczelne Rozumienie kategorii relacyjnych w dziedzinie wiedzy fizycznej: Wypadają dobrze w zadaniach na wybór pary obiektów, między którymi zachodzi taka sama relacja, jak między parą wzorcową (pokazywaną w eksperymencie) Humphrey w procesie ewolucji u naczelnych powstała zdolność rozumienia kategorii relacji społecznych pomiędzy innymi członkami grupy w sztucznych warunkach laboratoryjnych można wykorzystać te naturalne zdolności w zadaniach, w których używa się obiektów fizycznych (pod warunkiem, ze będzie odpowiednio intensywny trening)

Poznawanie przez naczelne a poznawanie przez inne ssaki: różnice Rozumienie kategorii relacyjnych przez naczelne Dlaczego jest to ważne? Tomasello: „(...) rozumienie kategorii relacyjnych jest w procesie ewolucji potencjalnym prekursorem – rodzajem stacji pośredniej – swoistej dla człowieka zdolności poznawczej, polegającej na rozumieniu relacji intencjonalnych, jakie istoty ożywione przejawiają wobec świata zewnętrznego i relacji przyczynowych, jakie zachodzą między obiektami nieożywionymi i zdarzeniami”

Rozumienie intencjonalności i przyczynowości przez ludzi Tomasello: Istotną cechą ludzkiego myślenia jest postrzeganie świata w terminach przyczyn i stanów intencjonalnych/umysłowych Inne naczelne pomimo, iż są istotami przyczynowymi i intencjonalnymi, jednak nie potrafią rozumieć świata w kategoriach przyczynowości i intencjonalności

Rozumienie intencjonalności u szympansów? (Problem) Premack i Woodruff (1978): Badania szympansicy Sary - wybieranie obrazków będących kontynuacją filmów wideo przedstawiających intencjonalne działanie ludzi (człowiek przy drzwiach – klucz) Savage-Rumbaugh, Rumbaugh, Boysen (1978) Podobne wyniki, kiedy używali jako bodźców prostych skojarzeń (drzwi – klucz)

Rozumienie intencjonalności u szympansów? (Problem) Povinelli, Nelson, Boysen (1990) Szympansy prosiły o jedzenie osobę, która była świadkiem jego ukrywania niż osobę, która nie widziała momentu chowania jedzenia (rozróżnienie człowiek „wiedzący”/”niewiedzący”) Problem: uczenie się tego rozróżniania po wielokrotnych próbach oraz otrzymywanie informacji zwrotnej o poprawności decyzji Tomasello: to nie rozumienie intencjonalności ale uczenie się, jak się zachować, by otrzymać to, co się chce (uczenie skojarzeniowe)

Przyczynowość fizyczna Wiatr Osobnik tego samego gatunku wspina się na drzewo Gałąź się trzęsie (siła fizyczna) Owoc spada Osobnik sam wspina się na drzewo Różne zdarzenia fizyczne wywołują siłę, która powoduje,że owoc spada

Przyczynowość społeczna Spada kamień Zwierzę boi się (siła psychiczna) Pojawia się drapieżnik Zwierzę ucieka Hałas Różne zdarzenia społeczne, wywołują stan psychiczny, który powoduje, że osobnik ucieka

Rozumienie przyczynowości Ujęcie relacji w terminach sił pośredniczących (przyczyny, intencje) a proste myślenie skojarzeniowe Rozumienie przyczynowości Zdarzenie następujące Zdarzenie poprzedzające Siła pośrednicząca Myślenie skojarzeniowe Zdarzenie następujące Zdarzenie poprzedzające

Osiągnięcie ewolucyjne gatunku ludzkiego Ujęcie relacji w terminach sił pośredniczących tj., przyczyn i intencji jest dużym osiągnięciem ewolucyjnym gatunku ludzkiego Naczelne – jedynie zdolność do rozumienia kategorii relacyjnych (kojarzenie dwóch zdarzeń następujących po sobie; skojarzenie dwóch podobnych obiektów)

HIPOTEZA: „Specyficznie ludzka zdolność rozumienia zewnętrznych zdarzeń w terminach rządzących nimi sił przyczynowych i intencjonalnych rozwinęła się najpierw w dziedzinie społecznej, gdzie pozwalała wyjaśnić zachowanie innych osobników własnego gatunku, a następnie zaczęła być stosowana także do wyjaśnienia zachowania obiektów nieożywionych” Tomasello

Korzyści ewolucyjne wynikające ze zdolności rozumienia przyczynowo-intencjonalnego Cecha rozumienia przyczynowego i intencjonalnego może stanowić jeden z elementów wytłumaczenia przyczyn sukcesu ewolucyjnego Homo sapiens w rywalizacji z innymi człowiekowatymi Korzyści: możliwość twórczego i praktycznego rozwiązywania problemów wynikająca ze zdolności przewidywania/ skuteczne działanie wynikające ze zdolności ukierunkowania lub blokowania sił pośredniczących Ważna rola modyfikująca w procesach społecznego uczenia się – rozumienie innych w terminach intencjonalności pozwala na kulturowe uczenie się

Formy transmisji kulturowej u naczelnych Ekspozycja – stawianie w obliczu nowych doświadczeń i okazji do uczenia się (nie jest to uczenie się bezpośrednio z zachowania innych osobników) Wyróżnianie bodźca – uczenie się o przedmiotach na własną rękę; przyciągnięcie uwagi, które uruchamia indywidualne uczenie się dotyczące przedmiotu „Odtwarzanie” – powtarzanie dokładne zachowań osobników własnego gatunku bez rozumienia ich celu i skuteczności (np. przedjęzykowe gaworzenie u dzieci) Uczenie się przez naśladowanie – odtwarzanie zachowań starszych osobników w tym samym celu

Szympansy W warunkach naturalnych – wiele tradycji behawioralnych specyficznych dla danej populacji (mogą przetrwać wiele generacji) np. Wybór pożywienia Używanie narzędzi Przekazywanie sygnałów za pomocą gestów

Szympansy – używanie narzędzi Polowanie na termity za pomocą cienkich patyków wydłubując termity z kopca (Afryka Wschodnia) lub za pomocą wielkich patyków burząc kopce (Afryka Zachodnia) Przekaz kulturowy w obrębie grup społecznych czy też wynik indywidualnego uczenia się u którego podstaw leżą różne środowiska? Kształtowanie zachowania przez środowisko (environmental shaping) vs. przekaz kulturowy

Szympansy – używanie narzędzi Kształtowanie zachowania przez środowisko nie wystarczy do wyjaśnienia używania narzędzi Szympansy potrafią uczyć się różnych możliwości zastosowań tkwiących w przedmiotach Uczą się przez naśladownictwo ale także przez emulację

Uczenie przez emulację – koncentruje się na zmianach stanu środowiska spowodowanych przez innego osobnika (nie na samym zachowaniu czy strategii zachowania)

Szympansy – używanie narzędzi Eksperyment (Nagell, Olguin, Tomasello – 1993) Szympansy oraz dwuletnie dzieci w sytuacji przyciągania do siebie przedmiotów za pomocą grabek (na dwa sposoby: łatwiejszy i trudniejszy) Dwuletnie dzieci – uczenie się przez naśladowanie (naśladowanie dokładnie działania eksperymentatora nawet jeśli działanie eksperymentatora było mało skuteczne bądź ciężkie do wykonania) Szympansy – uczenie przez emulację (dostosowywanie własnego działania do zmian jakie powstały w trakcie działania eksperymentatora – sprawniejsze posługiwanie się narzędziem a nie kopiowanie wierne działania eksperymentatora)

Wnioski Szympansy używają narzędzi w sposób inteligentny i twórczy rozumieją zmiany otoczenia wywoływane używaniem narzędzi przez inne osobniki nie rozumieją zachowań innych członków swojej grupy tak samo jak ludzie Ludzie zdolność do oddzielania celów od środków – traktowanie metody używanej przez innego osobnika jako zachowanie, którego używa by osiągnąć cel

Szympansy – gesty znaczące Przyswajanie gestów: podczas uczenia przez naśladowanie? w procesie rytualizacji ontogenetycznej? proces rytualizacji ontogenetycznej – tworzenie sygnału komunikacyjnego przez dwa osobniki, kształtujące wzajemnie swoje zachowanie podczas powtarzających się interakcji społecznych Wiele dowodów wskazuje na to, że szympansy nabywają gesty znaczące w procesie rytualizacji ontogenetycznej a nie przez naśladowanie