Postmodernizm

Literatura: J. Derrida, „Różnia” [w:] Drogi współczesnej filozofii, pod red. M. Siemka, Warszawa 1978 J. Derrida, Pismo filozofii, Kraków 1993 J.-F. Lyotard, Kondycja ponowoczesna: raport o stanie wiedzy (1979), Warszawa : Fundacja "Aletheia", 1997, R. Rorty, „Pierwszeństwo demokracji wobec filozofii”, [w:] tegoż, Obiektywność, relatywizm i prawda, Warszawa 1999 K. Wilkoszewska, Wariacje na postmodernizm, rozdziały: „Postmodernizm w filozofii”, „Postmodernizm w sztuce: literatura”, Kraków 2000.

W szerokim sensie postmodernizm to tendencja we współczesnej kulturze, która kontynuuje przełom modernistyczny z końca XIX i początku XX wieku, ukształtowany pod wpływem filozofii Fryderyka Nietzschego, psychologii Zygmunta Freuda i hermeneutyki Wilhelma Diltheya.

Postmodernizm rozwija wątki krytyczne modernizmu kwestionującego podstawowe idee nowożytności (modernizmu): humanizm, naukowość i wartość prawdy obiektywnej (podważa pretensje literatury, sztuki i filozofii do prawdy).

W refleksji filozoficznej postmodernizm neguje sensowność metafizyki (wszelkiego myślenia esencjalistycznego, czyli nakierowanego na ustalanie, badanie, tego co, niezmienne (istotowe)).

Richard Rorty (1931-2007)

Richard Rorty, pod wpływem pragmatyzmu Charles’a Peirce’a, odrzuca filozofię jako dociekania metafizyczne, czy niegdyś rozważające naturę Boga, czy później naturę ludzkiego podmiotu. Filozofia polega na wolnej dyskusji, w której - jak w demokracji - różne stanowiska są dopuszczalne, ale w rezultacie „pytanie o realność metafizycznego czy moralnego porządku” i nasz do niego stosunek – znika (Pierwszeństwo demokracji wobec filozofii).

Jacques Derrida (1930-2004)

Na gruncie postmodernizmu formułowany są zarzuty wobec myśli od XVII wieku po połowę XX wieku (1. i 2. przez Jacques’a Derridę, 3. przez przedstawicielki feminizmu): logocentryzmu (racjonalizmu, dla którego ujęcie językowe świata ma podstawowe znaczenie, bo służy poszukiwaniu ostatecznego sensu), fonocentryzmu (dominacja języka mówionego nad pismem, silny z wiązek z logocentryzmem) fallocentryzmu (dominacja męskości w kulturze, zwłaszcza w myśleniu i w języku).

Gilles Deleuze (1925-1995)

Félix Guattari (1930-1992)

Odrzucenie racjonalności i logiczności wyraża pojęcie „kłącza” (rhizome (fr.) od Agropyri rhizoma (łac.), czyli kłącze perzu)), które wskazuje na brak centrum, dowolne połączenia elementów, brak głębokiej struktury w: człowieku, ja, społeczeństwie, tekście, rozumie i w filozofii.

Pojęcie „kłącza” zostało wprowadzone przez Gilles Deleuze’a i Féliksa Guattari’ego w 2. tomie Capitalisme et schizophrénie: 1. L’Anti-Œdipe (1972),2. Mille Plateaux (1980).

„Kłącze to dziczka, skomplikowany system podziemnych pędów lub nadziemnych korzeni, kłąb, bulwa, cebulka. Kłącze to ziemniak i perz, zgraja szczurów i zwierzęce nory, mrówki i trawa. Rizomatyczny jest język i pamięć, tkanka glejowa i nitki marionetki, aparalelna ewolucja osy i orchidei, kota i pawiana, wschodnie ogrodnictwo "klonów" i amerykański kapitalizm, underground i bitnicy.” 

Jean-François Lyotard (1924-1998)

Postmodernizm podważa wiarę w postęp, i w wielkie narracje (grands récits (fr.)), czyli całościowe interpretacje dziejów i kultury, rozległe uzasadnienia wartości i utopijne wizje optymalizującej ewolucji społecznej (Jean-François Lyotard). Kwestionuje badanie faktów, uznając je za konstrukcje.

Michel Foucault (1926-1984)

Obiektywność nauki uznaje za maskę władzy i przemocy (Michel Foucault), a autorytety akademickie za przywileje białych mężczyzn (feminizm w USA): • krytyka optymizmu poznawczego związanego z sukcesami nauki, • niewiara w możliwość polepszenia bytu ludzi dzięki nauce, • podkreślanie zawodności poznania w humanistyce.

W humanistyce możliwa jest dekonstrukcja, czyli odbiór/interpretacja tekstu, bez możliwości określenia o czym mówi tekst, nie istnieje bowiem uprzywilejowana instancja (autor tekstu czy świat opisany), która umożliwiałaby ustalenie obiektywnego znaczenia tekstu. Tworzenie nowych komentarzy czy tekstów ma charakter nieograniczony.

Dekonstrukcja tekstu polega na wychwyceniu w nim sprzeczności i napięć, wskutek czego zmienia on swój sens. Ponieważ jednak nie możliwości ostatecznego rozumienia tekstu, pozostaje on, mimo dekonstrukcji, taki sam (Derrida).