„Ludzie ludziom zgotowali ten los…” Getta w Polsce „Ludzie ludziom zgotowali ten los…”

Getto warszawskie Warszawskie getto zostało utworzone w październiku 1940 jako zamknięta dzielnica dla żydowskiej ludności Warszawy oraz dla Żydów przesiedlanych z okolic. Powstanie getta miało ułatwić późniejsze tzw. akcje likwidacyjne, czyli zbiorowe wywózki do obozów zagłady. Była to część "Akcji Reinhardt", mającej na celu koncentrację europejskich Żydów na zamkniętych obszarach gett, a następnie wywiezienie ich do obozów zagłady i eksterminację. 

Warunki życia w getcie były tak trudne, że jego mieszkańców dziesiątkował głód, choroby (zwłaszcza zakaźne) oraz terror hitlerowski. Obszar getta, zajmujący około 2,6 km kw., zamieszkiwało początkowo blisko 400 000 osób, później ta liczba jeszcze wzrosła. Regularne akcje likwidacyjne rozpoczęły się w marcu 1942 roku, do końca września wywieziono ponad 300 000 osób, wiele osób rozstrzeliwano na miejscu. Liczba mieszkańców getta w 1943 roku zmalała do około 60 tys.

Żydowski ruch oporu W getcie działały dwie znaczące organizacje zbrojne: Żydowski Związek Wojskowy i Żydowska Organizacja Bojowa. Żydowski Związek Wojskowy, utworzony w 1939 roku, składał się z około 250 osób, w tym byłych żołnierzy Wojska Polskiego, a dowodził nim Paweł Frenkel. Członkowie ŻZW byli dość dobrze wyszkoleni i uzbrojeni, w broń zaopatrywali się samodzielnie lub we współpracy z polską konspiracją. 

Żydowska Organizacja Bojowa powstała w lipcu 1942 roku, w chwili wybuchu powstania liczyła około 500 członków pod dowództwem Mordechaja Anielewicza, podzielonych na 22 grupy operacyjne. Działacze ŻOB byli gorzej wyszkoleni i dysponowali mniejszą ilością broni, pozyskiwanej głównie od AK. Obie organizacje zajmowały się propagowaniem idei zbrojnego oporu, przygotowywaniem schronów, szkoleniem ochotników do walki, zdobywaniem broni i likwidacją kolaborantów. 

Wybuch powstania w getcie Na wieść o planowanej przez Niemców kolejnej, tym razem ostatecznej, akcji likwidacyjnej w getcie, przywódcy żydowskiego ruchu oporu podjęli decyzję o rozpoczęciu powstania. Oddziały niemieckie wkraczające do getta 19 kwietnia 1943 napotkały zbrojny opór ze strony uzbrojonych powstańców, zostały zmuszone do wycofania się. Dowództwo przejął generał SS Jurgen Stroop, który na czele około2000 żołnierzy, wspieranych przez artylerię i czołgi ponownie wkroczył do getta.

Przebieg powstania Przez pierwsze dni walki powstańcy bronili się dość skutecznie, lecz wobec znacznej przewagi sił niemieckich wkrótce przeszli od ofensywy do walki obronnej. Kilka akcji zbrojnych polskiego podziemia (m. in. próba wysadzenia muru getta, zdobycie niemieckiego czołgu przez AK) przyniosło niewielki skutek. Oddziały SS paliły, burzyły i wysadzały w powietrze cale kwartały budynków w miarę zdobywania kolejnych rejonów getta. Powstańcy wycofali się do podziemnych bunkrów, skąd dokonywali zbrojnych napadów na oddziały niemieckie. W jednym z bunkrów przy ulicy Miłej, 8 maja 1943 zostali otoczeni przywódcy ŻOB, wraz z Mordechajem Anielewiczem. Nie chcąc poddać się Niemcom, popełnili samobójstwo. Przywództwo ŻOB przejął Marek Edelman. Jurgen Stroop już 16 maja ogłosił koniec powstania i aby to potwierdzić, rozkazał wysadzić w powietrze budynek Wielkiej Synagogi na ulicy Tłomackie. Jednak walki w ruinach getta trwały aż do końca czerwca. 

Bilans walki w getcie warszawskim Podczas walk w getcie warszawskim zginęło kilkuset Niemców i około 7000 Żydów (około tysiąca powstańców i 6 000 cywilów w pożarach i pod gruzami), 50 000 wywieziono do obozu zagłady w Treblince. Cały teren getta został zniszczony, wszystkie budynki spalono.

Getto w Częstochowie Od 1941 roku w getcie w Częstochowie przebywało około 48 tysięcy Żydów. W październiku 1942 roku nastąpiła wielka deportacja ponad 40 tysięcy osób do ośrodka zagłady w Treblince.     W styczniu 1943 roku pozostali w getcie Żydzi stawili zbrojny opór pod dowództwem Mendla Fiszelewicza, lecz szybko ponieśli klęskę. W czerwcu tego roku Niemcy ostatecznie zlikwidowali getto w Częstochowie, a do września zamordowano tam jeszcze 2,5 tys. osób. Pozostałych przy życiu skierowano do pięciu obozów pracy przy zakładach zbrojeniowych HASAG w Częstochowie. Ogółem zgromadzono tam 20 tys. osób. Nagłe wejście armii sowieckiej uratowało życie około 5,2 tys. Żydom z obozu pracy w tych zakładach.     Pamięć pomordowanych Żydów z getta częstochowskiego uwiecznia pomnik na cmentarzu żydowskim oraz tablica pamiątkowa przy ul. Kawiej.

Getto w Białymstoku Getto w Białymstoku zostało utworzone 26 lipca 1941 roku. Niemcy zamknęli w tym getcie ponad 40 tysięcy Żydów z Białegostoku i okolic, zmuszając ich do pracy w niemieckich fabrykach. Getto było podporządkowane niemieckim władzom cywilnym okręgu białostockiego (Bezirk Bialystok).     W listopadzie 1942 roku przybył tu z Warszawy Mordechaj Tenenbaum, by zorganizować ruch oporu (Organizacja Antyfaszystowska). Trzy grupy Żydów opuściło getto, kierując się do partyzantki w lasach.     Na początku 1943 roku Niemcy przystąpili do likwidacji getta w Białymstoku. W dniach 5-12 lutego 1943 roku zamordowali na miejscu ponad 800 Żydów, a do ośrodka zagłady w Treblince deportowali 10 tysięcy. Podczas akcji ostatecznej likwidacji getta (16 lipca 1943 r.) wybuchło powstanie zbrojne, po klęsce którego przywódcy popełnili samobójstwo. Około 40 tysięcy Żydów wywieziono do ośrodków zagłady w Treblince i na Majdanek. Getto w Białymstoku zostało ostatecznie zlikwidowane 20 sierpnia 1943 roku.     Po likwidacji getta białostockiego jego teren był miejscem koncentracji ludności polskiej wysiedlonej z Białowieży.

Getto w Lublinie Getto w Lublinie powstało 24 marca 1941 roku i istniało do kwietnia 1942 roku na Podzamczu, a do września 1942 roku na Majdanie Tatarskim. Więziono w nim około 30 tysięcy Żydów, z których większość zginęła w ośrodku zagłady w Bełżcu (10 tys. osób), prawie 20 tysięcy zginęło na miejscu. Ostatnich Żydów przewieziono do obozu na Majdanku (3 tys. osób).     Obecnie na Placu Ofiar Getta stoi Pomnik Pomordowanych Żydów, zaś przy ul. Unickiej Mauzoleum Pamięci.

Getto w Tarnowie W marcu 1941 roku utworzono w Tarnowie getto, w którym do połowy 1942 roku Niemcy stłoczyli około 40 tysięcy Żydów z innych miast okupowanej południowej Polski (a nawet z Austrii, Czech i Niemiec).     W czerwcu 1942 roku nastąpiła deportacja 12 tysięcy Żydów osób do ośrodka zagłady w Bełżcu, we wrześniu 5 tysięcy do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau i 3,3 tysiąca do obozu koncentracyjnego w Płaszowie. Około 10 tysięcy Żydów zginęło na miejscu. Getto w Tarnowie zostało ostatecznie zlikwidowane w 1943 roku.

Zostały wymienione tu tylko największe spośród kilkuset gett polskich      Zostały wymienione tu tylko największe spośród kilkuset gett polskich. Duże getta znajdowały się również w: Radomiu (przebywało w nim 32 tys. osób), Rzeszowie (25 tys. osób), Przemyślu (22 tys. osób), Kielcach (27 tys. osób), Nowym Sączu (20 tys. osób), Tomaszowie Mazowieckim (20 tys. osób), Bochni (15 tys. osób), Sosnowcu (12 tys. osób).

Kartoteka więźnia pochodzenia żydowskiego, skazanego za brak opaski

Kartoteka więźnia pochodzenia polskiego, skazanego na karę śmierci za udzielanie pomocy Żydom

Nielegalna gazetka „Rasta” wydawana w getcie

Dziękujemy za uwagę! 