Gdańszczanie i ich domy w czasach historycznych (XV-XXIII w.) Mateusz Domurad

Spis treści W królestwie polskim Moda gdańska Warunki mieszkaniowe gdańszczan Zarobki i ceny domów Złota kamienica – przykład ówczesnej architektury Wnętrze domu uphagena Wnętrze domu uphagena - galeria Meble gdańskie

W Królestwie Polskim (1454 - 1793) Czynnikiem wzmacniającym gospodarczo Gdańsk po wojnie 13-letniej było połączenie miasta z polskim zapleczem gospodarczym. Dzięki temu Gdańsk wyrósł na największy port na Bałtyku. Wtedy to, od przełomu XV i XVI wieku do wieku XVII miasto stało się jednym z kluczowych elementów kształtującego się w Europie nowego ładu gospodarczego. Jak dynamiczny był rozwój miasta najlepiej pokazuje jego wzrost demograficzny w poł. XV w. Gdańsk liczył ok. 20 tys. mieszkańców, w II poł. XVI w. ok. 40 tys., a w poł. XVII w. ok. 70 tys. mieszkańców. W XVI i XVII w. Gdańsk był największym i najbogatszym miastem Polski i jednym z największych w Europie (w roku 1620 liczył 70 tys. mieszkańców, dla porównania Kolonia tylko 40 tys.). Fortyfikacje, którymi otoczyło się miasto należały do najpotężniejszych w Europie.

W Królestwie Polskim (1454 - 1793) Powrót do spisu treści W Królestwie Polskim (1454 - 1793) Po I rozbiorze Polski w 1772 r. Gdańsk pozostał w granicach Królestwa Polskiego, lecz został od jego terytorium odcięty przez terytoria pruskie. W dobie rozbiorów Polski (1772 - 1795) był moment, gdy Polska miała szansę uratowania niepodległości za cenę odstąpienia Gdańska i Torunia Prusom. Niezależnie od tego czy postępowanie władz polskich w tym momencie (1790 - 1792) określimy jako błąd, pozostaje faktem, że Gdańsk uważany był za jeden z najważniejszych klejnotów Korony Polskiej, ocalenie którego uważane było za priorytet polityczny najwyższej rangi. Znaczenie strategiczne Gdańska docenił także Napoleon tworząc z niego wolne miasto. Po przyłączeniu do Prus (1793, ponownie 1814) nastąpił wprawdzie pewien upadek gospodarczy miasta, jednak pozostał Gdańsk jedną z najważniejszych twierdz w Europie.

Moda gdańska XVI w. W początkach wieku XVI zamożni Gdańszczanie nosili stroje wzorowane na ubiorach włoskiego renesansu, z wpływami hiszpańskimi. U mężczyzn były to czarne kaftany, z rozciętymi rękawami, spod których wystawały bufiaste rękawy spodniej kolorowej bluzy. Strój dopełniały bufiaste spodnie sięgające do pół uda, obcisłe pończochy ozdobione podwiązkami oraz eleganckie trzewiki. Kobiety nosiły długie jednobarwne suknie z obcisłym stanem; z przodu dół sukni przykrywał wąski, długi fartuszek, a u pasa wisiał woreczek z materiału na bardzo długim pasku. Młode kobiety nosiły diademy na długich, rozpuszczonych włosach. Biedniejsze kobiety okrywały przód sukni krótkimi narzutkami, a włosy zwykłymi chusteczkami. Kupiec Gdański, 1577.

Moda gdańska XVIi w. Wiek XVII to okres świetności Miasta, wyrażającej się również w ubiorach Gdańszczan, a znaczna ilość różnych narodowości i religii wpływała na różnorodność strojów. W I połowie wieku w dalszym ciągu triumfowała moda hiszpańska, a właściwie już hiszpańsko – holenderska, co przejawiało się w wielobarwności strojów, zwłaszcza noszonych przez ludzi młodych. Typowy ubiór patrycjuszki gdańskiej to barwna suknia z obcisłym stanikiem i bufiastymi rękawami oraz spódnicą w kształcie odwróconego kielicha, sięgającą ziemi, często z kilkoma rzędami lamówek u dołu. Powoli znikały ozdobne fartuchy, ale sztywne kryzy jeszcze obowiązywały. Na gładko uczesanych włosach młode panie nosiły czepeczki w kształcie diademów, ozdobionych perłami i kamieniami, często zakończone pionowym elementem w kształcie szyszki. Portret patrycjuszki gdańskiej, 1598. Anton Moller.

Moda gdańska XVIi w. Powrót do spisu treści Strój męski składał się z barwnego, wciętego w pasie kaftana bez rękawów, ozdobionego kryzą lub wykładanym kołnierzem. Spod kaftana wystawały rękawy spodniej bluzy w kontrastowym kolorze, wykończone białymi mankietami. Sięgające poniżej kolan spodnie -pludry były zakończone kolorowymi wstążkami Zarówno kaftan jak i spodnie były obficie przyozdobione kolorowymi lamówkami. Strój dopełniały kolorowe pończochy i trzewiki typu  ciżmy. Na niektórych ilustracjach można zobaczyć już wysokie skórzane buty z odwiniętymi cholewami. Kapelusze przypominały późniejsze cylindry, czasem zdobiły je pęki piór. Noszono również kapelusze z małą główką i szerokim rondem. Portret chłopca z konikiem i szczygłem, 1586. Anton Moller.

Warunki mieszkaniowe gdańszczan Często, gdy spacerujemy po Gdańsku, zastanawiamy się jak kiedyś żyli dawni gdańszczanie, jak wyglądały ich domy. Wtedy przychodzą nam na myśl piękne kamienice stojące przy ulicach Głównego Miasta. Były to jednorodzinne domy przeznaczone dla zamieszkujących je rodzin i zatrudnionej tam służby. Kamienica służyła jednocześnie jako miejsce działalności zawodowej właściciela, a warunki mieszkaniowe, jak na ówczesne czasy, były dobre. Nie wszyscy jednak mieszkańcy Gdańska, mieli szczęście rodzić się w rodzinach bogatych mieszczan.

Warunki mieszkaniowe gdańszczan Domy zamieszkiwane przez uboższą część społeczeństwa gdańskiego stanowiły ważny element przestrzeni strukturalnej miasta. Dość rzadko jednak gościły na rynku nieruchomości. Na podstawie notek prasowych, w latach 1770 -76 do sprzedaży oferowano 55 domów czynszowych, podczas gdy w tym samym okresie aż trzysta kamienic. Tereny, na których pojawiało się budownictwo czynszowe w Gdańsku, to głównie Stare Przedmieście, Stare Miasto, ale również i Główne Miasto np. na ulicach Wiadrownia, Zamczysko, Świętojańska, Straganiarska. Znajdowały się też na Dolnym Mieście, Siedlcach, Oruni i Zaroślaku.

Warunki mieszkaniowe gdańszczan Występowały dwa typy domów czynszowych - galeriowe i z wewnętrznymi klatkami schodowymi. Ustawiano je w pierzei ulicy, ale także i wewnątrz podwórka. W domach galeriowych przyziemie budynku, z reguły, było murowane, kolejne kondygnacje wznoszono w konstrukcji szkieletowej, niekiedy z murowanymi ścianami szczytowymi. Były to budynki szeroko frontowe, ustawione kalenicą do ulicy, często podpiwniczone. W suterenach mogły znajdować się dodatkowe mieszkania. Zazwyczaj były budynkami dwukondygnacyjnymi, z drewnianymi galeriami na zewnątrz (stąd ich nazwa), umożliwiającymi komunikację do mieszkań położonych na piętrze. Znajdowało się w nich od kilku do kilkunastu mieszkań, składających się z jednej izby i sieni z paleniskiem. Mieszkania położone na dole, w pobliżu paleniska, posiadały klapę do pomieszczenia piwnicznego, służącego jako spiżarnia, bądź też jako skład opału. Analogiczną klapę posiadały mieszkania na piętrze, z tą różnicą, że była ona umieszczona w suficie i prowadziła na strych.

Warunki mieszkaniowe gdańszczan Powrót do spisu treści Warunki mieszkaniowe gdańszczan Domy galeriowe, pochodziły z XVII i początku XVIII wieku. Początkowo powstawały jako fundacje szpitalne bądź kościelne, ale już pod koniec XVIII wieku większość należała do osób prywatnych, albo wręcz przez takie osoby została wzniesiona. Przykład pochodzący z 1782 roku. Wówczas to zmarł czeladnik murarski posiadający czynszowy dom galeriowy, z mieszkaniami do wynajęcia. Po jego śmierci, mistrzowie cechu murarzy i cieśli, dokładnie opisali dom, jaki pozostawił. Mieszkania, znajdujące się w nim, składały się z sieni z paleniskiem i izby opalanej piecem. Podłogi były drewniane, a stropy belkowane. Ponieważ mieszkania znajdowały się też w piwnicach i na poddaszu, wobec tego na podwórzu wybudowana była drewutnia, podzielona na mniejsze segmenty, służąca do przechowywania drewna. Typowe gdańskie kamienice

Zarobki i ceny domów Monetą obiegową był wówczas floren=30 groszy= 90 szelągów=540 denarów. Odnoszono też jego wartość do srebra i tak w roku 1751 i 1 floren = 5,94 gr srebra, zaś w roku 1800 już tylko 4,23 gr srebra. Wysokość dopuszczalnej płacy regulowana była zapisem w wilkierzu. Czeladnik murarski mógł zarobić dziennie 33 gr latem, zaś zimą 27 gr. Zarobki nauczyciela ze szkoły św. Piotra i Pawła wynosiły 450- 600 florenów rocznie, mógł on dawać jeszcze dodatkowe lekcje i otrzymywał deputat w postaci drewna opałowego. Zarobki organisty w 1750 r. wynosiły 120-160 florenów na rok. Urzędnicy zarabiali lepiej. Ławnik otrzymywał 750 florenów rocznie, rajca - 1800, zaś burmistrz aż 3000 florenów na rok. Dodatkowo urzędnicy otrzymywali dodatkowe, trudne dzisiaj do ustalenia, inne gratyfikacje. Dom Uphagena

Zarobki i ceny domów Powrót do spisu treści W 1773 roku za dom przy Podwalu Staromiejskim znany armator gdański Francius zapłacił 27.000 florenów. Za tę kwotę mógłby kupić kamienicę przy jednej z głównych ulic Głównego Miasta, ale widoczne uznał, że jego inwestycja jest opłacalna. Można przypuszczać, że dom, który kupił, był nowy, w dobrym stanie technicznym i z dużą ilością mieszkań do wynajęcia, co zapewniało dobry dochód. Z kolei Michael Groddeck za swój dom z czternastoma mieszkaniami w okolicach dzisiejszej ulicy Rogaczewskiego, zapłacił 13.000 florenów. Oczywiście były też i domy w niższych cenach. Można było już takie kupić po 1.000-1.500 florenów. Niestety ich stan pozostawiał wiele do życzenia. Często brakowało w nich podłóg, pieców, a dachy były dziurawe. Właściciele oczekiwali zysków, nie kwapiąc się do ponoszenia kosztów eksploatacyjnych. Daje to pogląd o warunkach w jakich zamieszkiwali ludzie wynajmujący tam mieszkania. Były one złe, a często wręcz szkodliwe.

Złota kamienica – przykład ówczesnej architektury Powrót do spisu treści Złota kamienica – przykład ówczesnej architektury Kamienica została wzniesiona w latach 1609-1617, przy Długim Targu 41, na zamówienie ówczesnego burmistrza Gdańska Johanna Speymanna, według projektu architekta Abrahama van den Blocke. Fasada posiada złocone kamienne płaskorzeźby, wykonane przez warsztat Abrahama van den Blocka, w którym działał domniemany autor scen batalistycznych, Jan Voigt z Rostocku. Na ścianie frontowej umieszczono płaskorzeźby ze scenami batalistycznymi oraz postaciami władców, w tym Zygmunta III Wazy i Władysława Jagiełły. W centralnej części fasady znalazły się herby używane przez Speymanna.

Wnętrze domu uphagena W kamienicy Johanna Uphagena oglądać można sień, jest to wysokie wnętrze, o posadzce wyłożonej kamiennymi płytami, ze ścianami i sufitem dekorowanymi sztukateriami. W części zachodniej (na prawo od wejścia) wyodrębnione zostało pomieszczenie pełniące niegdyś funkcję kupieckiego kantoru (obecnie sklep muzealny). Na antresoli położony jest niewielki salonik, wyłożony drewnianymi boazeriami z namalowanymi scenami o tematyce chińskiej, modnej w XVIII wieku, stąd jego nazwa pochodząca z okresu międzywojennego określająca go jako herbaciarnię. W herbaciarni zachowany jest osiemnastowieczny piec pochodzący z gdańskiej wytwórni. Na drugim piętrze w przedwojennej dużej i małej sypialni oraz w saloniku znajdują się obecnie sale wystaw czasowych.

Wnętrze domu uphagena Na pierwszym piętrze od ulicy położony jest salon. Najbardziej reprezentacyjne wnętrze domu. Pomieszczenie dekorowane jest białymi boazeriami z płycinami przedstawiającymi antyczne budowle, ten temat cieszył się w XVIII wieku szczególną popularnością. Dekoracja snycerska jest złocona i barwnie laserowana. Pola ścian powyżej boazerii wyścielają tkaniny. W narożnej niszy ustawiony jest oryginalny piec, przeciwległą niszę dekorował niegdyś wspaniały zegar kurantowy, dzieło znakomitego gdańskiego zegarmistrza (zaginął po drugiej wojnie światowej). Sufit zdobi rozbudowana dekoracja sztukatorska, która była złocona i laserowana barwnie. Obecnie wyposażenie wnętrza składa się z kilku mebli siedziskowych i dwóch komód. Duża jadalnia położona jest od strony dziedzińca wewnętrznego, na boazeriach przedstawione zostały tematy mitologiczne i antyczne, rzymskie budowle, ściany wyściela adamaszkowa tkanina. Umeblowanie tego wnętrza jest obecnie kompletowane.

Wnętrze domu uphagena Powrót do spisu treści W skrzydle bocznym zlokalizowane są trzy niewielkie saloniki z boazeriami dekorowanymi przedstawieniami owadów, kwiatów, ptaków. Jeden z nich służył jako pokój muzyczny. W oficynie znajduje się mała jadalnia ze stołem i krzesłami pochodzącymi z dawnego wyposażenia domu. Na parterze oficyny i skrzydła bocznego zlokalizowane zostały pomieszczenia gospodarcze. kuchnia i spiżarnia. W XVIII wieku w kuchniach gdańskich wykorzystywano nadal jeszcze trzony kuchenne o otwartym ogniu, kuchnia taka znajdowała się także w domu Uphagena. W tym pomieszczeniu pokazywane są także sprzęty kuchenne. Obok znajduje się spiżarnia ze sprzętami służącymi do przechowywania produktów spożywczych.

Wnętrze domu uphagena - galeria Powrót do spisu treści Wnętrze domu uphagena - galeria

Meble gdańskie Powrót do spisu treści typ mebli późnorenesansowych i barokowych o ciężkich, masywnych proporcjach, z bogatą dekoracją rzeźbiarską. Były wyrabiane głównie w Gdańsku, Elblągu i Toruniu w XVI-XVIII w., jako wyposażenie dworów i kamienic mieszczańskich. Z początku ich dekoracje były oparte na wzornikach niderlandzkich, a od poł. XVII wieku zaczęły przypominać specyficzną odmianę północnego baroku. W XVIII wieku wzory czerpały z angielskiego rokoka. Meble były wykonywane przede wszystkim z drewna orzechowego, dębowego i bukowego.