PRAWO OSOBOWE – PODMIOTY PRAWA konspekt opracowany na podstawie: 1/ W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, t. I, wyd. II, Wolters Kluwer 2013, s. 102-104, 106-107, 301-303; 2/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I, Kraków 2002, s. 226-228; 3/ W. Witkowski, A. Korobowicz, Historia ustroju i prawa polskiego (1772-1918), Wolters Kluwer 2009, s. 25-26, 69, 133, 177-178, 255; 4/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. II, Kraków 1998, s. 57-60; 5/ J. Bardach, Z. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, wyd. V, Lexis Nexis 2003, s. 418-423, 557-558. Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i ćwiczeń, w szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w zalecanym podręczniku.

POJĘCIE ZDOLNOŚCI PRAWNEJ I ZDOLNOŚCI DO CZYNNOŚCI PRAWNEJ Zdolność prawna – zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków (inaczej: zdolność nabywania praw); pełna dla szlachty i duchownych, ograniczenia dla innych stanów (np. w kwestii własności nieruchomości ziemskich) Zdolność do czynności prawnej – zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania wiążących oświadczeń woli, powodujących powstanie, zmianę lub wygaśniecie stosunku prawnego Podmioty prawa: osoby fizyczne (także nasciturus, małżeństwo i rodzina) oraz wspólnoty ludzkie – korporacje W średniowieczu w Polsce pojęcia te nie były ściśle rozróżniane, zaleca się dla tego okresu operowanie pojęciem zdolność prawna: - Pierwotnie nie przynależała obcym, w pełni przynależała w obrębie stanu Osoby fizyczne, nasciturus (ochrona m.in. w statucie ormiańskim z 1519 główszczyzna za poronienie wskutek zranienia/pobicia kobiety w ciąży; prawa spadkowe nasciturusa w prawie miejskim) Zależy od wieku, płci, dobrego imienia, przynależności stanowej/korporacyjnej, religii, stanu zdrowia, pozostawaniu w stanie małżeńskim

OKOLICZNOSCI OGRANICZENIA ZDOLNOŚCI PRAWNEJ W ŚREDNIOWIECZU I OKRESIE NOWOŻYTNYM 1/ brak dobrej sławy i poczciwości – właściwe pochodzenie (prawe, z małżeństwa i pewnych rodziców) i zachowanie (naganny zawód, przestępstwo) 2/ upośledzenie umysłowe (niedorozwój, choroba psychiczna) – wymagana pełnia władz umysłowych; w SKW marnotrawcy nie mogą alienować majątku dziedzicznego; szerokie ograniczenia także z ułomności fizycznych w prawie lennym 3/ ograniczenie praw córek w prawie spadkowym 4/ ograniczenie zdolności kobiet z powodu słabości płci niewieściej (fragilitas feminei sexus); wskazanie wieku 12 lat jako lat sprawnych przez wzgląd na prawo kanoniczne; panna działa w asystencji ojca/brata/stryja i in., żona wraz z mężem, pełna zdolność wdów 5/ mężczyźni lata sprawne 15 lat, obrót majątkiem wydzielonym bez zgody ojca 24 lata 6/ ograniczenia stanowe – zwłaszcza polityczne 7/ religia – prawa Żydów określone przywilejem z 1264 r.

PRZYKŁADY OGRANICZENIA LUB SPECYFICZNEGO OKREŚLANIA ZDOLNOŚCI PRAWNEJ W OKRESIE NOWOŻYTNYM 1/ ustawy amortyzacyjne od 1635 r. – zakaz legowania instytutom kościelnym i zakonnikom nieruchomości, także zapisów wyderkafowych na nieruchomościach, 2/ król: 1573 zgoda sejmu na związek małżeński, 1631 zgoda nabywania nieruchomości dla rodziny, 1641 zgoda na wyjazd zagraniczny 3/ prawo mieszczan do stosunków kredytowych i handlowych, także poza stanem z np. szlachtą 4/ zakaz piastowania funkcji publicznych i nabywania królewszczyzn (mieszczanie, chłopi, Żydzi) 5/ cudzoziemcy mogą pozywać wiernych ale ograniczenia prawa spadkowego dla ich spadkobierców mieszkających zagranicą

BARTŁOMIEJ GROICKI NA TEMAT KOBIETY BRZEMIENNEJ I NASCITURUSA (Tytuły prawa majdeburskiego, wyd. Lwów 1761, s. 74).

OSOBY PRAWNE: KORPORACJE I FUNDACJE Rozwój doktryny: XII w. glosatorzy okręg miejski osobą prawną XIII w. komentatorzy teoria osoby fikcyjnej, oderwanej od osób ją tworzących; do XVII w., potem zastąpiona teoria umowy społecznej, w XIX w. nowe koncepcje Korporacje Wspólnoty sąsiedzkie: opola – wspólne obowiązki wynikające z prawa książęcego, np. danina opolna Wspólnoty stanowo- terytorialne: ziemie (w okresie rozbicia dzielnicowego księstwa dzielnicowe, reprezentacja przez lokalnych baronów świeckich i duchownych), miasta, wsie, instytuty kościelne (parafie, biskupstwa, są to tzw. osoby moralne – „Samodzielne podmioty prawa oderwane od osób, które je kiedyś tworzyły”; problem reprezentacji Państwo: „zorganizowana wspólnota terytorialna mieszkańców podległa jednej władzy książęcej lub królewskiej”; stopniowa ewolucja: przedmiot prawa (Gall Anonim; podmiot w osobie księcia)  Res publica (bł. Wincenty)  Corona Regni Poloniae Wspólnoty zawodowe: cechy, gildie kupieckie Wspólnoty narodowościowe i religijne: Żydzi, Ormanie Uznanie osobowości albo drogą tradycji albo przywilejem; II poł. XVIII w. kompanie handlowe uzyskiwały osobowość na drodze prawodawstwa królewskiego albo sejmowego. Fundacje mniej popularne, od 1669 r. wymóg sejmu do założenia korporacji z dóbr ziemskich.

ZASADY PRAWA CYWILNEGO – XIX W. 1/zasada nienaruszalności własności prywatnej 0 zasada indywidualizmu, wczesny kapitalizm 2/ zasada równości podmiotów prawa cywilnego – wyjątki zob. niżej 3/ zasada swobody umów – wybór umowy, kontrahenta etc. 4/ zasada bezpieczeństwa obrotu – wyjątkowe okoliczności unieważnienia umowy, zasada lex retno non agit, pacta sunt servanda, ochrona praw słusznie nabytych, popularność koncepcji abstrakcyjnych czynności prawnych (ważność czynności nie zależy od przyczyny, np. czeki i weksle); księgi wieczyste 5/ zasada harmonijnego współżycia – kierunek interpretacji, z uwzględnieniem: słuszność, dobra wiara, uczciwy obrót, dobre obyczaje, pokrzywdzenie, krzywda moralna, niesłuszne wzbogacenie, cel niegodziwy, niegodność dziedziczenia, niewdzięczność; klauzula rebus sic stantibus (wygaśnięcie lub zmiana warunków zobowiązania jeśli zmieniły się okoliczności) -*- Ograniczenie zdolności do czynności prawnej: wiek, stan psychiczny, płeć, tryb życia (marnotrawstwo, pijaństwo), wyznanie (zgoda władz na małżeństwo Żydów ABGB)

OSOBY PRAWNE – XIX W. Niewiele uwagi okres wczesnokapitalistyczny (kapitalizm wolnokonkurencyjny i indywidualizm): opozycja wobec zrzeszeń feudalnych, potęgi kościoła, brak w KN, ABGB odsyła do ustaw politycznych, Landrecht zob. poniższa tabela; Koncepcje osób prawnych: 1/ F.K.v. Savigny koncepcja fikcji prawnej 2/ Rudolf von Ihering: prawo podmiotowe przysługuje osobom fizycznym, osoby prawne – twór techniki prawodawczej Okres kapitalizmu monopolistycznego – potrzebne spółki; teoria organiczna osoby prawnej jako bytu realnego Otto von Gierke – osoba ma organy, rozum, wolę Podziały osób prawnych: prawa prywatnego (powołują zainteresowani; substrat osobowy korporacje, substrat majątkowy fundacje) i prawa publicznego (powołuje ustawa); osoby majątkowe i altruistyczne Sposób powstania osób prawnych: 1/ system koncesyjny, 2/ system normatywny (rejestracja)

WIELKIE KODYFIKACJE XIX WIEKU 1 Kodyfikacja Cechy Landrecht pruski Odróżnienie zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnej Uzależnienie praw od przynależności stanowej Jedyne ograniczenie szlachty – konieczne specjalne pozwolenie na posiadanie gruntów chłopskich Mieszczanie – wymóg zezwolenia na zakup dóbr rycerskich, zakaz piastowania urzędów honorowych Chłopi – wymóg zgody pana na opuszczenie ziemi, zawarcie małżeństwa, niektóre transakcje Pełna zdolność od 24 lat Zniesienie ograniczeń stanowych edykt z 9 X 1807 Osoby prawne – związki obywateli, wspólny cel Powstanie aktem państwowym = towarzystwa Korporacje – kościoły, gminy miejskie i wiejskie, powstałe bez aktu państwowego Państwo = fiskus = ogół dochodów i majątków państwowych BGB W części ogólnej: 69 paragrafów o osobach prawnych 2 typy osób prawnych: stowarzyszenia (korporacje) związki osób, zakłady (fundacje) – substrat rzeczowy, majątek na cele fundacji Zdolność do czynności prawnej 21 lat Osoby prawne publiczne i prywatne, w ich ramach korporacje i fundacje Stowarzyszenia idealne (powstanie przez wpis do rejestru, chyba że kościół lub działalność polityczna – prawo protestu władzy administracyjnej) i gospodarcze (koncesja)

WIELKIE KODYFIKACJE XIX WIEKU 2 Kodeks Cechy (także z zakresu prawa rodzinnego) Kodeks Napoleona Zasada równości i powszechności praw prywatnych Zdolność do czynności prawnej od 21 lat Brak dywersyfikacji przez wzgląd na wyznanie, święcenia, ślub zakonne Ograniczenie równości: kobiety (opieka i władza rodzicielska – ta przysługuje tylko ojcu, świadczenie przy aktach urzędowych, mężatki pod władzą męża, obowiązek posłuszeństwa, mąż zarządza całością majątku); cel ochrona rodziny dzieci pozamałżeńskie: nieślubne naturalne (uprawnienie przez małżeństwo rodziców lub uznanie) oraz ze związków cudzołożnych i kazirodczych (brak uprawnienia – jak bez matki i ojca); zakaz dochodzenia ojcostwa, utrudnienie dochodzenia macierzyństwa Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego Zmiany względem KN: Pełnia praw cudzoziemcom w miejsce zasady wzajemności, zniesienie śmierci cywilnej  zastąpienie ubezwłasnowolnieniem osób skazanych na jedną z kar głównych Władza rodzicielska do obu rodziców – w sporze decyduje głos ojca, prawo karcenia dzieci (także opiekunowie) tak, by nie szkodzić zdrowiu i postępach w nauce, wprowadzenie instytucji sądownego odebrania władzy rodzicielskiej

WIELKIE KODYFIKACJE XIX WIEKU 3 Kodeks Cechy ABGB Konstrukcja wrodzonych praw podmiotowych jednostki Powszechność i równość praw cywilnych – postulatywnie, odsyła do petryfikujących nierówność ustaw politycznych (do 1848) Ale upośledzenie kobiet w małżeństwie i rodzinie Ograniczenie praw dzieci nieślubnych Wpływ wyznania i statusu majątkowego Od 1859 likwidowane: wydziedziczenie za porzucenie wiary chrześcijańskiej, zakaz małżeństw chrześcijan z niechrześcijanami

UWAGI DOTYCZĄCE PRAWA MIĘDZYWOJENNEGO Brak jednolitej kodyfikacji prawa osobowego Osoby fizyczne nabycie/utrata osobowości prawnej narodziny/śmierć; prawa spadkowe nasciturusa Art. 96 Konstytucji Marcowej zniesienie szlachectwa, pozostaje na płaszczyźnie towarzysko-szlacheckiej Pełnia praw cywilnych dla obywateli polskich, ograniczenie przez: wiek (małoletni), stan zdrowia (choroba psychiczna), płeć (upośledzenie w prawach kobiet), zawód (wojskowi, duchowni) Rejestracja stanu cywilnego Osoby prawne prawa publicznego (państwo, instytucje państwowe, organizacje samorządu terytorialnego, gospodarczego, zawodowego) i prawa prywatnego (inicjatywa jednostek, cele prywatne: spółki z o.o., spółki akcyjne, stowarzyszenia zarejestrowane, związki zawodowe, spółdzielnie, fundacje) Konstrukcja prawa podmiotowego: prawo przysługujące podmiotowi, składające się z wiązki uprawnień i połączonych z nimi obowiązków innych podmiotów