Jak napisać esej interpretacyjny? oprac. Iwona Możejko

Krok pierwszy Przeczytaj wiersz Czytając utwór – najlepiej kilkakrotnie – podkreśl wersy czy wyrażenia, na które zwróciłeś uwagę. Pozwoli ci to znaleźć własną ścieżkę interpretacyjną. Możesz również postawić znak [√] obok każdego obrazu poetyckiego (wersu lub strofy), który rozumiesz, lub znak [?] obok obrazu poetyckiego, który wydaje ci się niejasny. Daje to możliwość obrania bardziej krytycznej postawy podczas czytania wiersza.

Krok drugi Zwróć uwagę na tytuł Tytuł identyfikuje utwór, często wskazuje drogę interpretacji. Zastanów się, jaki charakter ma tytuł. Czy jest pytaniem, zaproszeniem czytelnika do rozmowy? (np. C. Miłosz, Ars poetica?) Czy wskazuje bezpośrednio na gatunek wiersza i realizowane w nim zasady poetyckie? (np. A. Mickiewicz, Oda do młodości) Czy powraca w wierszu jako refren – co wskazuje na wiersz-piosenkę, wiersz rytmiczny, melodyjny? (np. A. Mickiewicz, Nad wodą wielką i czystą…) Czy jest stwierdzeniem, oznajmieniem? (np. C. K. Norwid, Mój ostatni sonet) Czy jest zwrotem do adresata? (np. J. Kasprowicz, Witajcie, kochane góry…) Czy jest grą językową? (np. M. Białoszewski, Mironczarnia) Czy zawiera jakiś motyw? (np. J. Wittlin, Stabat Mater) Czy tytuł jest metaforyczny? (np. M. Białoszewski, Szare eminencje zachwytu) Czy ma charakter prowokacyjny lub jest przewrotny? (np. J. Ficowski, Modlitwa do świętej wszy)

Krok trzeci Zwróć uwagę na autora wiersza Warto wiedzieć, kim jest autor utworu: w jakiej epoce żył, do jakiego pokolenia lub grupy poetyckiej przynależał, czy był tradycjonalistą, czy poetą awangardowym. Dzięki temu łatwiej ci będzie dostrzec kontekst biograficzny, pomocny w interpretacji tekstu.

Krok czwarty Określ temat wiersza Zastanów się, o czym jest wiersz, jaki jest jego główny problem. Może utwór jest: poetyckim manifestem (np. A. Asnyk, Do młodych) dramatycznym apelem skierowanym do odbiorców (np. T. Różewicz, Lament) hołdem poety złożonym innemu poecie, Bogu, artyście itp. (np. C. K. Norwid, Fortepian Szopena) miłosnym wyznaniem (np. A. Mickiewicz, Do Laury) rozrachunkiem poety, np. z samym sobą (np. T. Różewicz, bez) poetyckim testamentem (np. J. Słowacki, Testament mój) wyrazem uczuć: rozpaczy, zwątpienia, zachwytu itp. (np. K. Przerwa-Tetmajer, Konaj, me serce) filozoficzną refleksją (np. J. Kochanowski, Pieśń XX [Miło szaleć…]) szokującym konceptem poetyckim, oryginalnym pomysłem (np. J. A. Morsztyn, Do trupa) wyznaniem człowieka końca wieku (np. K. Przerwa-Tetmajer, Koniec wieku XIX) opisem pięknego krajobrazu (np. L. Staff, Wysokie drzewa)

miłosnej (np. B. Leśmian, W malinowym chruśniaku) Określ typ liryki ze względu na rodzaj wyrażanych w wierszu przeżyć. Zastanów się, czy utwór należy do liryki: miłosnej (np. B. Leśmian, W malinowym chruśniaku) refleksyjnej (np. W. Szymborska, Sto pociech) filozoficznej (np. J. Kochanowski, Pieśń IX [Nie porzucaj nadzieje…]) religijnej (np. J. Baka, Uwaga wieczorna) patriotycznej (np. A. Mickiewicz, Reduta Ordona) politycznej (np. J. Kochanowski, Pieśń XIV [Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie…]) autotematycznej (np. L. Staff, Ars poetica) funeralnej (np. W. Szymborska, Nagrobek) pejzażowej (np. K. Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych)

Krok piąty Określ dominantę kompozycyjną i stylistyczną Żeby określić dominantę kompozycyjną, sprawdza się, czy struktura wiersza jest zorganizowana według jakiegoś formalnego chwytu. Typ dominanty kompozycyjnej zależy od rodzaju liryki, gatunku lub organizującego tekst zabiegu składniowego. W liryce bezpośredniej dominantę kompozycyjną stanowi najczęściej podmiot liryczny, w pośredniej – typ obrazowania (realistyczny, fantastyczny, deformujący). Dominanta stylistyczna to centralny element stylu danego utworu, któremu podporządkowane zostały inne składniki językowej budowy wiersza. Dominantą może stać się dowolny składnik językowy, np.: nagromadzenie metafor nagromadzenie neologizmów instrumentacja głoskowa rozpoczynanie kolejnych wersów od tych samych słów (anafora)

Krok szósty Scharakteryzuj konstrukcję podmiotu lirycznego i adresata Zastanów się nad następującymi zagadnieniami: Kim jest osoba mówiąca w wierszu („ja” liryczne): filozofem, mędrcem, poetą, wędrowcem, kochankiem itp.? Co na to wskazuje? Czy możemy go utożsamić z autorem utworu? (podmiot autorski) Czy mówi wprost (liryka bezpośrednia), czy ukrywa się za elementami świata przedstawionego (liryka pośrednia)? Jaką postawę przyjmuje podmiot liryczny wobec tego, co mówi (np. humor, ironia, dystans, zaangażowanie)? Do kogo mówi podmiot liryczny? Czy to wiersz skierowany do konkretnego adresata? Jakie są relacje między podmiotem a adresatem: dystans (ja – ty, ja – wy) czy identyfikacja (my, ja – my)?

Krok siódmy Określ sytuację liryczną To, jak wypowiada się podmiot liryczny i w jakich okolicznościach, determinuje sytuację liryczną. Typy sytuacji lirycznej: wyznanie – wypowiedź o stanie duszy podmiotu lirycznego; podmiot mówi o tym, co jest dla niego aktualnym doznaniem, przeżyciem, czasem ulotnym wrażeniem, spostrzeżeniem zwrot do adresata – w wypowiedzi występuje „ty” liryczne, które konkretyzuje wyznanie, uściśla je, uwydatnia stopień zaangażowania podmiotu opis – jest podporządkowany podmiotowi, prezentuje jego stosunek do danego zjawiska, przedmiotu, krajobrazu; zazwyczaj opis wyraża subiektywne stany ducha podmiotu, oddaje jego własną, niepowtarzalną wizję otaczającej rzeczywistości narracja – podmiot liryczny opowiada o czymś, co znajduje się poza nim sytuacja – podmiot liryczny umyka w cień, prezentuje scenkę, obrazek dramatyczny, dopuszcza do głosu bohaterów

Krok ósmy Wyodrębnij pozostałe elementy świata poetyckiego Odpowiedz sobie na pytania: Z jakim rodzajem liryki masz do czynienia (bezpośrednią – osobistą, roli, maski; pośrednią – opisową, sytuacyjną; inwokacyjną)? Co dzieje się w wierszu: czy masz do czynienia ze statycznym opisem, czy wydarzeniem, dynamiczną akcją? Z jakim sposobem obrazowania masz do czynienia: realistycznym – opisywana rzeczywistość ma odzwierciedlenie w realnym świecie fantastycznym – wprowadzenie elementów niemających swoich odpowiedników w realnym świecie przekształcającym – w kreowanym świecie pozostaje wiele elementów realnych, ale są one celowo wprowadzone w nowe, niezwykłe związki, przekształcone i zdeformowane

Krok dziewiąty Przeanalizuj kolejne obrazy poetyckie, motywy To etap, kiedy powinieneś przyjrzeć się każdemu wersowi wiersza i pozwolić na skojarzenia, wyjaśnienia, interpretacje. Z drobnych elementów – obrazów możesz zbudować całość i krok po kroku odsłonić wizję świata, tłumaczyć sens całości. Sposoby analizowania: odczytywanie sensów kolejnych strof – każda strofa ukazuje jeden obraz albo motyw i budzi konkretne skojarzenia postawienie hipotezy interpretacyjnej, a następnie wyszukiwanie w wierszu argumentów, które ją udowodnią i potwierdzą rozważanie każdego motywu w kontekście filozoficznych rozważań i odwołań do tradycji

Krok dziesiąty Poszukaj odwołań do tradycji kultury Odwołania są ważnym elementem eseju, bowiem nie tylko świadczą o oczytaniu i umiejętności kojarzenia faktów, ale też umieszczają wiersz w kręgu literackiej tradycji. Nie można interpretować dzieła samego w sobie, w oderwaniu od bogactwa kulturowego kraju, szerszych odwołań. W poezji często znajdujemy odwołania do dwóch najważniejszych filarów kultury: starożytności i Biblii. Interpretując poszczególne motywy, staraj się wskazać ich związki z tradycją, określonymi kręgami kulturowymi. Pamiętaj o tym, że nawiązania do tradycji są nie tylko źródłem inspiracji, lecz mogą mieć również charakter polemiczny czy prześmiewczy.

Krok jedenasty Zbadaj ukształtowanie stylistyczne wiersza Poeci celowo nadają swoim utworom taki, a nie inny kształt, dlatego musisz dysponować wiedzą z zakresu poetyki. Analizując obrazy w wierszu, powinieneś jednocześnie eksponować najciekawsze zabiegi poetyckie. Analiza środków stylistycznych powinna uwzględniać następujące warstwy języka: fonetyczną (np. aliteracja, onomatopeja, instrumentacja głoskowa) słowotwórczą (np. neologizm, zdrobnienie, zgrubienie) semantyczną (np. epitet, porównanie, metafora, oksymoron, peryfraza, hiperbola, animizacja, personifikacja, symbol, alegoria) składniową (np. inwersja, elipsa, powtórzenie, anafora, epifora, paralelizm składniowy, wyliczenie, apostrofa, pytanie retoryczne, wykrzyknienie, antyteza, przerzutnia) leksykalną (np. dialektyzm, archaizm, kolokwializm, wulgaryzm) Pamiętaj, że każdy środek stylistyczny pełni w wierszu określoną funkcję – w eseju musisz te funkcje przywoływać.

Analizując środki stylistyczne, nie możesz zapomnieć o częściach mowy Analizując środki stylistyczne, nie możesz zapomnieć o częściach mowy. Ich wyeksponowanie w wierszu pełni określoną funkcję. Na przykład: nagromadzone czasowniki dynamizują obraz poetycki nagromadzone rzeczowniki i określające je przymiotniki tworzą obraz statyczny użycie zaimków „coś”, „ktoś”, „gdzieś”, „jakiś” może potęgować wrażenie nieokreśloności użycie czasowników w formie bezosobowej (np. „zrobiło się”, „upadło”) może podkreślać stan bezosobowości lub świadczyć o dystansie podmiotu lirycznego do tego, o czym opowiada Zwróć również uwagę na to, przy pomocy jakich wrażeń zmysłowych poeta tworzy obrazy (np. wzrokowych, słuchowych). A może autor stosuje synestezję?

Analizując warstwę językową wiersza, zastanów się, jakim stylem operuje poeta: wysokim (podniosłym) – zarezerwowany dla tematów szczególnie doniosłych; charakteryzuje się rozmaitością środków stylistycznych, ozdobnością, wyszukaną frazeologią niskim (prostym) – przeznaczony do przedstawiania tematów powszednich; charakteryzuje się prostotą, brakiem tropów stylistycznych, wyrażeniami niewyszukanymi Ukształtowanie wypowiedzi poetyckiej determinuje również: styl epoki – np. barokowy, romantyczny, młodopolski styl prądu literackiego – np. klasycystyczny, rokokowy, sentymentalny styl artystyczny – np. realistyczny, naturalistyczny, impresjonistyczny, ekspresjonistyczny styl grupy poetyckiej – np. futurystów, skamandrytów, awangardy styl autora – indywidualny dla danego twórcy, który niejako identyfikuje poetę, np. styl T. Różewicza charakteryzujący się oszczędną stylistyką, redukcją metafory, konfrontowaniem słów i ich znaczeń styl gatunku literackiego – np. sielanki, ody, pieśni, sonetu, fraszki

Krok dwunasty Zbadaj warstwę wersyfikacyjną wiersza Każdemu spostrzeżeniu powinno towarzyszyć określenie funkcji zastosowanych zabiegów w zakresie: budowy wiersza (czy wiersz jest stychiczny, czyli ciągły, czy stroficzny) systemu wersyfikacyjnego (czy masz do czynienia z wierszem zdaniowym, sylabicznym, sylabotonicznym, tonicznym, wolnym) stóp akcentowych (np. jamby, trocheje, amfibrachy) rymów (czy rymy są dokładne, czy nie, żeńskie czy męskie, parzyste, krzyżowe czy okalające)

Krok trzynasty Przywołaj konteksty interpretacyjne Interpretację wiersza wzbogacą konteksty: biograficzny filozoficzny / religijny historyczny społeczno-polityczny obyczajowo-psychologiczny kulturowy / historycznoliteracki osobisty (związany z własnymi doświadczeniami) Każde odwołanie się do kontekstów musi być funkcjonalne, celowe, istotne dla analizy i interpretacji wiersza.

Krok czternasty Dokonaj podsumowania i oceny wiersza W zakończeniu eseju powinieneś: wyjaśnić, na czym polega wartość utworu ocenić kunszt artystyczny poety potwierdzić bądź obalić hipotezę interpretacyjną wysuniętą na początku pracy ewentualnie przywołać emocje, jakie budzi wiersz Wartość wiersza może polegać np. na: oryginalności zdolności wywoływania wzruszeń, doznań przekazywaniu ważnego przesłania skłanianiu do głębokich refleksji

Krok piętnasty Napisz esej Esej interpretacyjny nie będzie udany, jeśli podejdziesz do niego czysto technicznie i opiszesz po kolei każdy z zaprezentowanych kroków. Liczy się dobry pomysł na wstęp i logiczna kompozycja. Aby napisać dobry esej, wystrzegaj się: streszczania kolejnych obrazów poetyckich wyliczania środków stylistycznych, braku określania ich funkcji oddzielania analizy od interpretacji sprowadzenia pracy do przytaczania kolejnych cytatów i ich powierzchownego komentowania przywoływania kontekstów kulturowych niemających związku z omawianym wierszem niewłaściwego używania pojęć: autor – narrator – podmiot liryczny – bohater liryczny

Bibliografia Bożena Chrząstowska, Lektura i poetyka, WSiP, Warszawa 1987. Kompetencje szkolnego polonisty, pod red. Bożeny Chrząstowskiej, WSiP, Warszawa 1995. Agnieszka Nożyńska-Demianiuk, Jak analizować poezję na maturze?, wyd. Eremis, Warszawa 2000.