Filozofia Hegla. Epidemiologia i biostatystyka II Agata Rusiecka, Angelika Ufniarz, Aleksandra Wąchała Epidemiologia i biostatystyka II

Postać Hegla Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) pochodził ze Szwabii, z rodziny urzędniczej. Rozpoczął studia od teologii, a działalność pisarską od rozpraw teologicznych i politycznych. Dopiero względnie późno, w 1801 r., wystąpił na polu filozofii. Osiadł w Jenie, która była wówczas stolicą filozofii niemieckiej, wykładał na uniwersytecie obok Schellinga. Tam również ukończył swe pierwsze wielkie dzieło.

Na skutek wypadków wojennych musiał opuścić Jenę i osiadł w Bawarii, gdzie zajmował stanowisko redaktora dziennika, następnie dyrektora gimnazjum w Norymberdze, jednocześnie pracując nad budową systemu filozoficznego. Wydane w 1816 i 1817 r. dzieła sprawiły, iż otrzymał od razu powołanie do trzech uniwersytetów: najpierw wykładał w Heidelbergu, po czym od roku 1818 w Berlinie. Tu wszedł w okres powodzeń i sławy. Zmarł na panującą w 1831 r. w Niemczech cholerę, w pełni pracy, sił i powodzeń.

Dzieła W 1807 r. Hegel opublikował swoją w pełni samodzielną książkę pt. „Fenomenologia ducha”, która zawierała w postaci zalążkowej konstrukcję jego systemu filozoficznego. Następnym dziełem była książka pt. „Nauka logiki”, powstała w okresie „norymberskim”. W Heidelbergu napisał kolejne dzieło pt. „Encyklopedia nauk filozoficznych”. Po śmierci Hegla zostały opublikowane kolejne dzieła. Do najważniejszych z nich należały: „Wykłady z filozofii dziejów”, „Wykłady z filozofii religii”, „Wykłady z historii filozofii” oraz „Estetyka”.

Poglądy Idealizm obiektywny i dialektyczny. Filozofia Hegla była skrajną formą idealizmu obiektywnego i dialektycznego. Obiektywizm dialektyczny w wersji heglowskiej był oparty na koncepcji, wedle której podstawą i motorem rozwoju wszystkich zjawisk jest byt idealny, który był przez Hegla w zależności od kontekstu określany różnymi nazwami: Idea, Idea Absolutna, Absolut, Rozum, Duch Świata , niekiedy również jako Bóg. Ten idealny czynnik jest bytem, którego istnienie opiera się na nieustannym rozwoju (samorozwoju).

Istnieje on niezależnie od świadomości i woli ludzkiej i ukazuje się w coraz to nowych postaciach, które Hegel nazywa innobytami. Cokolwiek istnieje, cokolwiek nowego pojawia się na świecie, obojętnie w jakiej dziedzinie rzeczywistości, jest zawsze tylko formą, postacią, w którym przejawia się Idea na danym etapie swojego rozwoju.

Obiektywny idealizm Hegla ma charakter racjonalistyczny i dialektyczny Obiektywny idealizm Hegla ma charakter racjonalistyczny i dialektyczny. Hegel uważał także, że byt jest tożsamy z myślą, ponieważ wszystko, co istnieje i zdarza się w świecie stanowi w istocie tyko przejaw rozwijającej się myśli. Wszystko ma sens, ponieważ wszystko jest realizacją określonej myśli. Jest to tzw., panlogiczny sens heglizmu, gdzie prawa rozwoju bytu zbiegają się z prawami logiki dialektycznej.

W odróżnieniu do idealizmu obiektywnego Platona Idea nie istnieje poza rzeczami, lecz przejawia się przez rzeczy. Zwykły, zmysłowy świat jest jedynym właściwym siedliskiem Idei. Hegel mówił, że Idea „przebłyskuje” w rzeczach i przez rzeczy, podczas gdy rzeczy są wobec Idei jedynie zewnętrzną, zjawiskową formą. Heglowskie pojęcie Absolutu wyrosło pośrednio z trzech tzw. idei rozumu w filozofii Kanta. Były to idee duszy, Wszechświata i Boga. W idealizmie obiektywnym Hegla Idea stała się obiektywną, wewnętrzną zasadą, która rządzi całą rzeczywistością, określa jej rozwój i nadaje sens wszystkiemu, co istnieje.

Jednakże najbardziej charakterystyczną cechą dla dialektycznej interpretacji bytu było upatrywanie przez Hegla istoty bytu w nieustannym procesie przezwyciężania różnorakich sprzeczności. Według tej interpretacji rozwój całej rzeczywistości dokonuje się w zasadzie ciągle wyłaniających się sprzeczności i ciągle znoszonych sprzeczności. Sprzeczność jest koniecznym warunkiem wszelkiego rozwoju. Wszędzie tam, gdzie nie ma sprzeczności, tam nie ma rozwoju, ani żadnej szansy na rozwój. Omówiona zasada sprzeczności wraz z zasadą rozwoju stwierdzają oczywisty dla dialektyki fakt, że rzeczywistość nie jest czymś stałym, lecz podlega ciągłemu procesowi rozwoju, stanowią dwa fundamentalne założenia, na których wspiera się cała konstrukcja dialektyki.

Prawo przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe. Wszelki rozwój prowadzący od stanów jakościowo gorszych do stanów jakościowo lepszych dokonuje się przez stopniowe narastanie zmian ilościowych, które po przekroczeniu pewnej wartości progowej przechodzą gwałtowne zmiany jakościowe. Zasada podwójnej negacji. Zasada sprzeczności wskazywała przyczynę rozwoju rzeczywistości, zasada mówiąca o związku zmian ilościowych i jakościowych opisywała mechanizm tego rozwoju, natomiast zasada podwójnej negacji mówi, że pojawienie się nowej jakości w rozwoju bytu nie polega nigdy na prostym zaprzeczeniu, czyli stanowczym zanegowaniu starej jakości, lecz na pozbyciu się lub obumarciu tylko pewnych jej elementów, a przejęciu innych tj. przejęciu tych, które są wartościowe z punktu widzenia nowego etapu rozwoju.

Schemat triady. Rozwój Idei, która przez rzeczywistość przedmiotową zmierza do Absolutu, Hegel analizował za pomocą charakterystycznego dla siebie schematu triady. Polegało to na tym, że każdy etap rozwoju analizował zawsze w kontekście dwóch wcześniejszych etapów, które go poprzedzały. W triadycznym obrazie rozwoju, po każdym etapie rozwoju (teza), pojawia się etap następny, który jest jego prostym zaprzeczeniem (antyteza), a po nim pojawia się etap, który jest także zaprzeczeniem poprzedzającego go etapu – synteza obu wcześniejszych etapów (tezy i antytezy).

Ważnym i wartościowym osiągnięciem dialektyki Hegla było pojęcie negacji dialektycznej. Pojęcie to obejmuje etapy rozwoju czegokolwiek, które są etapami syntezy, czyli etapami uwzględniania wcześniejszych przeciwieństw. Hegel uważał, że motorem rozwoju są wyłaniające się ciągle przeciwieństwa.

Bóg u Hegla. Heglowski Absolut oznacza absolutną jedność Boga i świata. Dlatego trudno jest szukać zgodności idealizmu obiektywnego Hegla z koncepcją Boga w filozofii chrześcijańskiej, uznającą go za transcendentny (zewnętrzny wobec świata, Bóg jako byt niezmienny, doskonały i osobowy). U Hegla Bóg jest takim bytem, który ciągle się rozwija, ewoluuje, przekształca i doskonali. Można powiedzieć, że Bóg podlega procesowi samotworzenia poprzez kolejne etapy rozwoju całej rzeczywistości.

Etapy rozwoju Absolutu. I etap (teza, etap logiczny) – byt występuje w postaci czystej myśli, idei wyłącznie logicznej, składającej się z czystych pojęć logicznych, bez odnoszenia tych pojęć do jakichkolwiek pozapojęciowych realności. Hegel uczynił ów etap rozwoju Absolutu przedmiotem pierwszej części swojego systemu filozoficznego, który nazwał „logiką”.  II etap (antyteza, etap przyrodniczy) – etap, w którym Idea przestaje by Ideą tylko logiczną i przechodzi w przyrodę tj. Idea ukazuje się i rozwija pod postacią zjawisk, tym etapem rozwoju Idei zajmowała się druga część systemu filozoficznego Hegla o nazwie „filozofia przyrody”.

III etap (etap społeczny) – w stosunku do dwóch poprzednich etapów był on etapem syntezy i Hegel uczynił go przedmiotem trzeciej, najważniejszej części swojego systemu filozoficznego, która zatytułował „filozofia ducha”. Na etapie ducha Idea Absolutna przejawia się w różnych formach świadomości, tak w świadomości jednostek jak i w świadomości zbiorowości w tzw. kulturze duchowej społeczeństwa.

Istota heglizmu. W heglizmie w skład rozwoju obiektywnego bytu wchodzi stopniowe dochodzenie przez byt do samowiedzy. Najważniejszym celem Hegla było ukazanie drogi rozwoju Absolutu, który prowadzi do osiągnięcia wiedzy absolutnej, czyli dojście bytu do stanu doskonałej, wyczerpującej i ostatecznej wiedzy o sobie.

Filozofia ducha. Filozofia ducha jako nauka o Idei pod postacią ducha była, ważną częścią systemu Hegla, ponieważ na etapie ducha ma miejsce swego rodzaju ukoronowanie, a nawet zakończenie całego procesu rozwoju idei, która na etapie ludzkim – zatoczywszy wcześniej szeroki krąg „wraca do siebie”. Wraca jednak nie taka sama, co kiedyś, lecz wraca wzbogacona o całe bogactwo form i doświadczeń po przejściu przez wszystkie formy innobytu.

Za szczególnie ważne elementy życia ludzi jako życia ducha, czyli elementy rozwoju Absolutu, Hegel uważał świadomość i działania wybitnych osobistości historycznych, a dalej instytucje polityczne i formy regulujące zbiorowe życie ludzi: państwo, prawo i moralność, oraz twory kultury, jak : sztuka, religia i filozofia. Elementy te rozpatrywał w ramach trzech sfer ducha, które – zgodnie z zasadą triady - wyróżniał w obrębie „królestwa ducha”. Były nimi sfery ducha : subiektywnego, obiektywnego i absolutnego.

Strefa ducha subiektywnego Obejmowała świadomość i działania indywidualnych ludzi. Hegel traktował jednostki ludzkie jako narzędzia w ręku chytrej, przebiegłej Idei, którą wykorzystuje namiętności i działania jednostki do realizacji swojego planu. Jednostki są tylko wykonawcami, egzekutorami przeznaczenia. Według Hegla wielcy bohaterowie realizowali pewne ogólne cele Historii niezależnie od własnych indywidualnych celów, które każdy z nich pragnął realizować. Prawdziwa wielkość tych bohaterów Historii polegała na niezmierzonej zgodności osobistych namiętności i celów z obiektywnym rytmem Dziejów.

Ta obiektywna i dziejąca się ponad głowami ludzi Historia najczęściej nie była łaskawa dla swych bohaterów i nie obdarzała ich szczęściem za zasługi i poświęcenia. „ Odpadali od Historii jak martwa łupina od jądra orzecha”

Strefa ducha obiektywnego Hegel zaliczał do tej sfery moralność, prawo i państwo. W instytucji państwa dostrzegał najważniejszy czynnik dla urzeczywistnienia głównego celu Historii powszechnej, za który uważał osiągnięcie przez ludzkość świadomości wolności. Hegel uważał, że w dotychczasowej historii powszechnej będącej wyrazem realizacji doskonalącego się pojęcia wolności, można wyróżnić trzy główne etapy na których dominowały trzy różne typy państwa.

Były to takie etapy, jak: Starożytny Wschód (wolność była udziałem tylko jednej jednostki tj. Władcy państwa, wszyscy inni ludzie byli istotami poddanymi jego woli) Starożytna Grecja i Rzym ( wolność i świadomość wolności ogarnęła znaczną część ludzi, ale nie wszystkich; nawet ci którzy byli wolnymi obywatelami greckiego miasta –państwa – zdaniem Hegla – byli wolni w sposób niezupełny, jako przejaw istniejącej zależności od sił zewnętrznych Hegel wymieniał grecki zwyczaj zasięgania rad wyroczni; państwo rzymskie opierało się na zasadach ustrojowych i na systemie prawnym, pojęciem fundamentalnym było prawo jednostki – czysto formalne, nie było to przestrzegane.

Okres Chrześcijańsko – germański ( przyniósł świadomość wolności wszystkim ludziom, chrześcijaństwo sprzeciwiło się niewolnictwu, w świecie chrześcijańskim przestała obowiązywać zależność od wyroczni; jednak w miarę upływu czasu Kościół wypaczył prawdziwego ducha religii chrześcijańskiej i doprowadził tą religię do stanu skostnienia, z którego pozytywne wyjście odnalazła reformacja, którą Hegel uważał za konieczną, gdyż był to skutek „wciśnięcia” się Kościoła pomiędzy człowieka a świat duchowy – Kościół wymagał posłuszeństwa od swoich wyznawców )

Sfera Ducha Absolutnego Najwyższa sfera ducha, którą Hegel uważał za najważniejszą z punktu widzenia samorealizacji Absolutu. Do sfery tej Hegel zaliczał trzy dziedziny duchowej kultury ludzkości : sztukę, religię i filozofię. W obrębie tych trzech dziedzin kultury Hegel uznał za najważniejszą Filozofię. Ponieważ filozofia dąży do Prawdy Absolutnej, wyrażonej w ścisłych pojęciach. Wszystkie trzy dziedziny ducha absolutnego posiadają wspólny przedmiot i wspólny cel (Absolut).

Jednak w dążeniu do tego wspólnego celu posługują się różnymi środkami Jednak w dążeniu do tego wspólnego celu posługują się różnymi środkami. Według Hegla każdy system filozoficzny, który pojawił się w ciągu dziejów filozofii był „ dzieckiem swojego czasu”; każdy był historycznie uzasadniony, ponieważ był „ swoją własną epoką, ujętą w myślach”. Każdy z systemów filozoficznych, które pojawiały się w przeszłości, wyrażał prawdę o Absolucie na danym etapie rozwoju, oraz że każdy następny system filozoficzny był bliski Absolutowi.

Filozofia niemiecka po śmierci Hegla. Szkoła Hegla i jej rozłam. W 1818 r., gdy Hegel zajmował z woli rządu pruskiego katedrę na uniwersytecie w Berlinie, stolica Prus stała się prawdziwym centrum naukowo-intelektualnym XIX – wiecznych Niemiec. Ze wszystkich stron przybywali do Berlina młodzi ludzie by słuchać wykładów sławnego „mędrca berlińskiego”. W ten sposób grono zwolenników filozofii Hegla ciągle się poszerzało tak iż, w krótkim czasie ukształtował sie prężny ośrodek heglizmu w postaci szkoły filozoficznej.

Jednak już za życia Hegla zarysowały sie w szkole heglowskiej pewne rozbieżności i różnice poglądów, które na początku dotyczyły głównie interpretacji filozoficznej pewnych kwestii religijnych. Rozbieżności te doprowadziły po śmierci Hegla do jawnego rozłamu w obozie jego uczniów, w wyniku czego powstały dwie szkoły: prawica heglowska (szkoła staro-heglowska) i radykalna lewica (szkoła młodoheglowska). Rola obu odłamów nie była równa: przedstawiciele prawicy podtrzymywali doktryny konserwatywne i poszli rychło w niepamięć; natomiast ludzie z lewicy opozycyjnej zostali pamiętni jako zwiastuni nowych kierunków, które miały przyjść w nauce i polityce w XIX wieku.

Bezpośrednim powodem rozłamu było ukazanie się w 1835 r Bezpośrednim powodem rozłamu było ukazanie się w 1835 r. Książki Davida Friedricha Straussa pt. „Życie Jezusa”. Według Straussa, jeżeli zgodnie z nauką Hegla przyroda jest „innobytem Idei”, to nie może być stworzona samowolnym aktem stwórczym osobowego Boga. Religie całościowo traktował jako zbiór mitów, wyrażających przedfilozoficzną prawdę o bycie. Takie ujęcie spraw religijnych nie odpowiadało części zwolenników filozofii Hegla i nazwani oni zostali staroheglistami. Ci, którzy poszli za interpretacją Straussa – określeni zostali nazwą młodoheglistów.

Do przedstawicieli szkoły młodoheglowskiej, którzy odegrali znaczącą rolę w niemieckiej filozofii, a później i w życiu politycznym, należeli: Ludwik Feuerbach, Arnold Ruge, bracia Bruno i Edgar Bauerowie, Karol Marks i Fryderyk Engels.

Nowa koncepcja filozofii. Dostrzegając w filozofii Hegla wątki o charakterze konserwatywno-pojednawczym, młodohegliści doszli do wniosku po śmierci Hegla iż, w systemie filozoficznym ich Mistrza zawarta jest poważna sprzeczność między przesłankami teoretycznymi systemu, a praktycznymi wnioskami jakie Hegel z tych przesłanek wyprowadził. Przedstawiciele lewicy heglowskiej pragnęli zastąpić hasło „ pojednania z rzeczywistością” hasłami, w których będzie akcentowany stały konflikt.

Idąc po tej drodze daleko idącej reinterpretacji poglądów Hegla młodohegliści doszli do uznania wielkiej historycznej misji, jaką ma do spełnienia filozofia. Misja ta polega na stałym konfrontowaniu rzeczywistości i rozumu, na ciągłym szukaniu sprzeczności między tymi dwoma porządkami bytu. W koncepcji młodoheglowskiej następuje przekształcenie filozofii z analizującej rzeczywistość nauki w ideologię, wytyczającą dla rzeczywistości cele i ideały, oraz w krytykę obnażającą rozbieżność między ideologią a światem.

Neoheglizm Hegel zachował wielu zwolenników i wielbicieli. Taine pisał: „Z wszystkich filozofów żaden nie wzbił się do takich wyżyn. To Spinoza pomnożony przez Arystotelesa a oparty na piramidzie nauk budowanej od trzech wieków", „pozostaje pierwszym myślicielem XIX w., jego koncepcja świata jest ze wszystkich najszersza i najwyższa". Przed 1870 r. powstał - głównie za sprawą Stirlinga i Greena - wielki prąd neoheglowski w Anglii. I trwał pół wieku.

Stary Lord Haldane pisał jeszcze w 1924 r Stary Lord Haldane pisał jeszcze w 1924 r.: „Na ogól sądzę, że Hegel zbliżył się ku ostatecznej prawdzie więcej niż ktokolwiek od czasów starożytnej Grecji". Heglizm znalazł w końcu XIX w. zwolenników także w Skandynawii. A na przełomie XIX i XX w. stał się, zwłaszcza dzięki Crocemu i Gentilemu, potężnym prądem we Włoszech. W tym czasie także i w swej niemieckiej ojczyźnie na nowo wzbudził zainteresowanie i uznanie.

Dziękujemy.