Biblioteki cyfrowe i nie tylko… Opracowała Anna Jankowicz

Definicja Biblioteka cyfrowa (także: internetowa, wirtualna, elektroniczna) — usługa internetowa umożliwiająca udostępnianie w sieci (lokalnej lub internetowej) publikacji cyfrowych: czasopisma elektroniczne, e-booki, a także zdigitalizowanych tradycyjnych publikacji papierowych, takich jak czasopisma, książki, mapy, zdjęcia itp.

DEFINICJA CD. Nazwa nawiązuje do tradycyjnej biblioteki, która wypożyczała zbiory z własnego lokalu. Funkcjonalnie biblioteka cyfrowa odpowiada raczej czytelni, do której zasobów dostęp możliwy jest jednak bez konieczności fizycznej obecności czytelnika w miejscu, z którego usługa jest świadczona (a także bez fizycznej obecności w nim tych zasobów). Usługa biblioteki cyfrowej może być świadczona przez dowolną instytucję, organizację lub osobę prywatną (w tym również przez tradycyjne biblioteki).

Dostęp i Prawa autorskie Niektóre biblioteki cyfrowe działają na zasadach otwartego dostępu, do innych dostęp jest ograniczony do zarejestrowanych użytkowników lub instytucji. Wynika to najczęściej z ograniczeń licencji, na jakich udostępniane są poszczególne zasoby. Biblioteki cyfrowe często gromadzą utwory stare, które ze względu na wygaśnięcie majątkowych praw autorskich przeszły do domeny publicznej.

Główne funkcje W zależności od tego, czy mamy do czynienia z masową digitalizacją, czy z powolnym procesem udostępniania dzieł, czy gromadzi się dzieła od początku dostępne w formie elektronicznej („born digital”) biblioteki cyfrowe pełnią różne funkcje i służą różnym użytkownikom. Generalnie jednak ich najważniejszą funkcją jest funkcja kulturowa - zabezpieczenie dziedzictwa kultury, służba nauce i edukacji. Biblioteki cyfrowe opierają się często o międzynarodowe standardy (dla opisu bibliograficznego, przesyłanie danych) i dobre praktyki opracowane przez bibliotekarzy i informatyków. Dzięki przestrzeganiu tych standardów biblioteki cyfrowe działające w sieci mogą być przeszukiwane z jednego miejsca, mogą wymieniać się danymi, a w przyszłości możliwe będzie zabezpieczenie zasobów na długi czas.

Polskie biblioteki cyfrowe Liczba bibliotek cyfrowych zarejestrowanych w Bazie Bibliotek Cyfrowych FBC przekroczyła niedawno 80. Ponadto w Internecie można znaleźć wiele projektów digitalzacji. Najczęściej występującymi typami zasobów są: zasób edukacyjny (skrypty, podręczniki i monografie naukowe), zasób dziedzictwa kulturowego (wybrane zabytki piśmiennictwa), regionalia (piśmiennictwo dotyczące regionów) i muzykalia (nuty i piśmiennictwo związane z muzyką). W kilku bibliotekach wydzielono także tzw. kolekcje specjalistyczne, w których umieszczono kopie cyfrowe wszystkich typów dokumentów znajdujących się w zbiorach bibliotecznych instytucji współpracujących, a wyselekcjonowane ze względu na ich wartość historyczną, zabytkową lub merytoryczną.

Przykłady Na stronie EBIB-u zamieszczono informacje na temat bibliotek cyfrowych. Podzielono je na projekty: Narodowe Regionalne Instytucjonalne Wybrane kolekcje cyfrowe Publikacje na temat biblioteki cyfrowej Opracowanie dokumentów elektronicznych

Federacja bibliotek cyfrowych Jest to sieć rozproszonych bibliotek cyfrowych i repozytoriów w Polsce. Zasoby cyfrowe współtworzone są przez wiele instytucji naukowych i publicznych, takich jak: wyższe uczelnie, biblioteki, archiwa, muzea, ośrodki badawcze. Główne zasady organizacji FBC to: wyszukiwanie proste i zaawansowane w istniejących i planowanych obiektach cyfrowych, lokalizacja obiektów cyfrowych, wykrywanie istniejących duplikatów obiektów cyfrowych i zapobieganie ich powstaniu, przeglądanie planów digitalizacji, podsumowania i statystyki dotyczące zasobów dostępnych w FBC, udostępnianie danych w FBC jest bezpłatne i nie wymaga przekazywania publikacji cyfrowych na rzecz FBC.

Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona Udostępnia w postaci cyfrowej najważniejsze wydania: tekstów literackich i naukowych, dokumentów historycznych, czasopism, grafik, fotografii, nut oraz map. Zasoby CBN Polona kształtowane są wg kryteriów: realizacja założeń tematycznych poszczególnych kolekcji, zabezpieczanie cennych, szczególnie chronionych oraz będących w złym stanie zachowania zbiorów Biblioteki Narodowej, udostępnianie materiałów katalogowanych w ramach prowadzonej w BN retrokonwersji katalogów kartkowych, realizacja postulatów użytkowników.

Exlibris Biblioteka Internetowa Zawiera zbiór literatury polskiej i obcej w formie e-booków. Dostęp do książek jest możliwy poprzez indeksy: autorów, tytułowy, lektur i wyszukiwarkę książek. Do zarządzania i czytania zbiorów można pobrać program Biblioteka w dziale Niezbędnik.

Polska Biblioteka Internetowa Zasadniczym celem powołania PBI jest wyrównanie szans dostępu do różnorodnych publikacji wydanych dotychczas w języku polskim osobom pochodzącym z małych miast, wsi, czy innych regionów oddalonych od ośrodków akademickich i kulturalnych, gdzie komputer z łączem do Internetu może być jedyną szansą kontaktu ze zdobyczami literatury i kultury. Polska Biblioteka Internetowa jest jednym z filarów Programu Powszechnej Edukacji Informatycznej, który zakłada zwiększenie kreatywności uczniów oraz mobilizację do samokształcenia i samodzielnego korzystania ze źródeł we wszystkich grupach wiekowych.

Biblioteka Literatury Polskiej w Internecie To prezentacja znaczących utworów literatury polskiej wolnych od praw autorskich w dniu 1 września 1999 r., dostępna bez ograniczeń dla celów naukowych, dydaktycznych i edukacyjnych. Poszczególne teksty utworów literackich prezentowane są w całości. Projekt realizowany przez Uniwersytet Gdański

Skarby Dziedzictwa Narodowego Celem serwisu jest umożliwienie szerszego dostępu do zasobów dziedzictwa narodowego oraz poszerzanie wiedzy społeczeństwa na ten temat poprzez prezentację wybranych, najcenniejszych zasobów polskich archiwów, bibliotek i muzeów. Wśród publikowanych materiałów znajdują się rękopisy, starodruki, pieczęcie, ryciny, mapy, fotografie i obrazy z różnych epok historycznych.

Biblioteka internetowa Szkolne Lektury Biblioteka wchodzi w skład strony edukacyjnej dla dzieci Moja Polska, która jest doskonałym źródłem pomocy dydaktycznych dla nauczycieli, rodziców oraz dzieci. W darmowej czytelni znajdują się teksty lektur do czytania oraz audiobooki, czyli książki do posłuchania.

Wolne Lektury Biblioteka internetowa z lekturami szkolnymi „Wolne Lektury” to projekt realizowany przez Fundację Nowoczesna Polska. Działa od 2007 roku i udostępnia w swoich zbiorach lektury szkolne, które są zalecane do użytku przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i które trafiły już do domeny publicznej. Są one opracowane, opatrzone komentarzem i udostępnione w kilku formatach (html, epub, mp3, ogg, odt, txt i pdf). Można je zgodnie z prawem bezpłatnie przeglądać, ściągać na swój komputer, a także udostępniać innym i cytować. Projekt „Wolne Lektury” jest całkowicie niekomercyjny i realizowany pro publico bono. Patronat honorowy nad projektem sprawują Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz Stowarzyszenie Pisarzy Polskich.

E-KOLEKCJA CZASOPISM POLSKICH Projekt, którego celem jest zapewnienie powszechnego dostępu do poczytnych i rzadkich tytułów prasy polskiej i polskich czasopism naukowych, dzięki przeniesieniu ich na nośniki cyfrowe i umieszczeniu w Internecie. Powstał z inicjatywy Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie i w założeniu stanowił przedsięwzięcie realizowane wspólnie z Biblioteką Narodową.

EBOOK.PL Nowoczesna księgarnia internetowa. Oferuje bogaty zbiór książek i prasy w postaci cyfrowej (ebooki, audiobooki, ePrasa) w najpopularniejszych formatach (ePUB, PDF, MP3). Dzięki opcji „Wypożyczalnia” można, za opłatą, uzyskać czasowy dostęp online do interesującej pozycji.

Czasopisma online To spis dostępnych w sieci: dzienników ogólnopolskich, czasopism społeczno-politycznych, czasopism: komputerowych, popularnonaukowych, pedagogicznych, kulturalnych, religijnych, naukowych i sportowych.

Bibliografia Biblioteka cyfrowa, „Wikipedia” [online], Październik 2006, Aktualizacja 29 sierpnia 2011 [dostęp: 18.10.2011], Dostępny w Internecie: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Biblioteka_cyfrowa>. Bliska G. (oprac.), Ściąga dla bibliotekarzy, 2011, ISBN 978-83-61464-80-8. Bogacz M., Vademecum skomputeryzowanego nauczyciela bibliotekarza, 2005, ISBN 83-904529-9-5. Kowalska M., Zasoby czasopiśmiennicze w polskich bibliotekach cyfrowych i bibliograficznych bazach danych - koegzystencja, konkurencja czy kooperacja? W: Bibliograficzne bazy danych : kierunki rozwoju i możliwości współpracy. Bydgoszcz, 27-29 maja 2009 [online], [Warszawa], Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], Redakcja "Elektronicznej Biblioteki", 2009 [dostęp 19.10.2011], (EBIB Materiały konferencyjne nr 19), Dostępny w Internecie: <http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat19/kowalska.php>, ISBN: 83-921757-5-1. Lipińska D., Biblioteki cyfrowe i wybrane projekty digitalizacji w Polsce, „EBIB” [online], Maj 2009, Aktualizacja 18.10.2011 [dostęp: 18.10.2011], Dostępny w Internecie: <http://www.ebib.info/content/category/8/57/79/>. Werla M., Jakie oprogramowanie do budowy bibliotek cyfrowych jest wykorzystywane w Polsce?, W: [online], Poznań, Zespół Bibliotek Cyfrowych PCSS, 2011, [dostęp 19.10.2011], Dział Usług Sieciowych – Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe, Dostępny w Internecie: <http://dl.psnc.pl/2011/08/lang-pref/pl/>.

Dziękuję za uwagę Anna Jankowicz Biblioteka Pedagogiczna ul. Koszarowa 12; 72-300 Gryfice tel. 91 384 33 78; e-mail: gryfice@zcdn.edu.pl www.zcdn.edu.pl/gryfice